જળને જાળવીએ જાણી જાણી.
પડે ના પોકાર કદી પાણી પાણી.
અમરત ભૂમિ તણું સૌની જરૂરત,
વાપરીએ જ્યમ સૌ વાણી વાણી.
જગના તાત તણો એક આધાર જે,
પાકે મૌલાત લઈએ માણી માણી.
પાણી બચાવીએ કર્તવ્ય સૌનું,
રહીએ ના વાત કરી શાણી શાણી.
જળને જીવન તમે જાણો સદાએ,
ગાઈએ રાગ કરી સૌ તાણી તાણી.
कुमार प्रशांत
मिलान कुंडेरा नहीं रहे ! मैंने तुरंत देखा कि वे कहां थे जब उनकी मृत्यु हुई ? इसलिए नहीं कि मुझे यह पता नहीं था कि वे पिछले कई वर्षों से फ्रांस की राजधानी पेरिस में रह रहे थे बल्कि इसलिए कि वे जहां रह रहे होते थे, वहां होते नहीं थे. मुझे इसी मिलान कुंडेरा का अपार आकर्षण रहा है. वह साहित्यकार भी क्या साहित्य रचेगा जो धरती पर कहीं भी अपना संसार नहीं रच सके.
आप सोच कर देखिए कि मैं एक ऐसे लेखक की बात कर रहा हूं जिसे मैं जानता तो नहीं ही हूं, उसकी भाषा भी नहीं जानता. उसका देश भी मैंने कभी देखा नहीं. यह कहना भी जरूरी है कि उनकी हर रचना मैंने पढ़ी हो, ऐसा भी नहीं है. उनका अधिकांश साहित्य चेक भाषा में है; जब चेक में लिखना उन्होंने घोषणापूर्वक छोड़ दिया, तब के बाद से उनके साहित्य की भाषा फ्रेंच हो गई. मुझे इन दोनों में से एक भाषा भी नहीं आती है. हममें से अधिकांश लोग मिलान कुंडेरा को अंग्रेजी माध्यम से जानते हैं – अंग्रेजी, जिस भाषा में उन्होंने कभी लिखा नहीं. तो फिर आप ही बताइए, ऐसे लेखक को मुझ जैसा कोई जानेगा भी तो कैसे व कितना ! लेकिन मैं आपसे कह सकता हूं कि मैं मिलान कुंडेरा को लगातार अपने आसपास पाता रहा हूं – एक दोस्त लेखक की तरह नहीं, एक सहयात्री की तरह!
यह भी कहना जरूरी है कि यदि निर्मल वर्मा न होते तो मेरे पास मिलान कुंडेरा भी नहीं होते. निर्मल वर्मा ने ही मिलान कुंडेरा से, उनके लेखन से मेरा परिचय करवाया था. वह दुबचैक का चेकोस्लोवाकिया था जिसे रूसी टैंकों ने घेर कर मार डाला था – बहुत कुछ उसी तरह जिस तरह आज वे ही रूसी टैंक यूक्रेन को घेर कर मारते जा रहे हैं. तब भी ऐसा ही था, आज भी ऐसा ही है कि सारी दुनिया तमाशाबीन बनी हुई थी. निर्मल वर्मा तब चेकोस्लोवाकिया में थे और चुप नहीं थे; यहां भारत में जयप्रकाश नारायण थे और चुप नहीं थे. जब भारत में कोई सोवियत खेमे के खिलाफ बोलने की हिमाकत नहीं करता था, जयप्रकाश चेक लोगों की स्वतंत्रता के पक्ष में खुल कर सामने आए थे, एक दवाब खड़ा करने की कोशिश भी की थी. मानवीय गरिमा के हनन पर जो साहित्य चुप रहे तो वह साहित्य नहीं है; जो गांधीवाला चुप रहे, वह गांधीवाला नहीं है, मेरी यह समझ उसी दौर में बनी. उसी दौर में मिलान कुंडेरा का साहित्य भी बना. विचार न हो तो आदमी होना शक्य नहीं है; प्रतिबद्धता न हो तो कलम उठाने से अर्थहीन काम दूसरा नहीं है. प्रतिबद्धता और ढोलबाजी में जो फर्क है, उसका विवेक खोये नहीं, यह जरूरी है. मुझे कुंडेरा इसलिए ही पसंद थे, अपने-से लगते थे. वे बला की प्रतिबद्धता से लिखते रहे लेकिन उनके समस्त लेखन में कोई ढोलबाजी नहीं थी.
वे साम्यवादी देश चेकोस्लोवाकिया में पैदा हुए थे. तब का साम्यवाद वह नहीं था जो आज का है – पूंजीवादी घोड़े की दुम पकड़ कर, साम्यवादी नारेबाजी करने वाला विदूषक ! वह दुबचैक का दौर था जब वे अपने चेकोस्लोवाकिया में, रूस की तनी भृकुटि के बावजूद साम्यवाद का ‘मानवीय चेहरा’ बनाने में लगे थे. युवा कुंडेरा उन दुबचैक के साथ खड़े हुए. इसके बाद का पूरा इतिहास रूसी साम्यवादी शासन के पतन का इतिहास है जिसमें कितनी ही मूर्तियां टूटीं, कितनी आस्थाएं बिखरीं तथा कितने ही लोग मिटा दिए गए. दुबचैक खुद ही किसी गतालखाने में डाल दिए गए. कुंडेरा ने स्वप्नों के बिखरने के खिलाफ आवाज उठानी शुरू की. फिर वही हुआ जो सबसे सहज था : जिस साम्यवादी पार्टी के वे सदस्य ही नहीं थे बल्कि जिसकी पैरवी करने में वे कुछ भी उठा नहीं रखते थे, उसी पार्टी ने उन्हें पार्टी से बाहर कर दिया. जितनी आजादी हम दें, उसमें खुश रह कर दिखा वाले साम्यवाद के साथ कुंदेरा का बनना नहीं था; नहीं बना.
पार्टी छोड़ी फिर देश छोड़ा ! रूसी सोल्जेनित्सीन को भी सोवियत संघ छोड़ना पड़ा था और वे जा बसे थे अमरीका में. उनसे देश तो छूटा लेकिन वे कभी देश छोड़ नहीं सके. कुंडेरा ने अपना प्यारा देश छोड़ा, तो ऐसे छोड़ा कि छोड़ ही दिया. पेरिस में आ बसे तो वहीं के हो कर रह गए. भाषा भी छोड़ दी. फ्रेंच में लिखने लगे. लेखक किसी देश का नहीं, मूल्यों का होता है. अगर मूल्यों की पहचान साफ है और उनके प्रति प्रतिबद्धता पूरी है तो कहीं भी रहो, लिखोगे वही जो लिखना है; और जो लिखना जरूरी है. कुंडेरा ऐसी मान्यता को जीते थे. इसलिए फ्रांस में रहते हुए उन्होंने आजादी, अभिव्यक्ति और अस्मिता तीनों पर लगातार काम किया.
आप कुंडेरा को बोलते कम ही सुनते थे क्योंकि वे मानते थे कि लेखक को नहीं, उसकी रचना को बोलना चाहिए. 1968 में उनकी पहली किताब आई ‘ जोक्स’ यानी हंसी-मजाक लेकिन सत्ता समझ गई कि यह हंसी-मजाक नहीं है, तेजाब है. हंसी-मजाक का आलम यह है मिलान कुंडेरा के यहां कि किताबों के नाम भी उसी की बात करते हैं – लाफेबल लव्स, द बुक ऑफ लाफ्टर; लेकिन आप हंसी-मजाक में इसे उठा लेंगे तो फंस जाएंगे. उनकी आखिरी किताब आई ‘द अनबेयरेबल लाइटनेस ऑफ़ बीइंग’ – अस्तित्व ऐसा कि हवा में तिरता पंख हो; प्रतिबद्धता ऐसी ही कि जैसे पहाड़ उठा रखा हो, इसका द्वंद्व है यह उपन्यास. साम्यवादी दर्शन व संचालन में दमन व हिंसा का अतिरेक ही कुंडेरा को परेशान नहीं करता है, वे उसकी व्यर्थता को पहचानते भी हैं और हमें दिखाते भी हैं. हैरान भी होते हैं कि ऐसी व्यर्थ हिंसा से हासिल क्या होता है ! गांधीजी ने भी हिंसा की क्रूरता से अधिक, उसकी निरर्थकता को बार-बार उभारा है. कुंडेरा भी उसे पहचानते हैं. यह उपन्यास लिखने के बाद कुंडेरा ने लिखना करीब-करीब बंद ही कर दिया. फिर आई ‘ ए किडनैप्ड वेस्ट : द ट्रेजडी ऑफ़ सेंट्रल यूरोप.’ इसके साथ कुंडेरा का जीवन भी समाप्त हुआ.
कुंडेरा बार-बार लिखते रहे कि हम कितनी बड़ी संभावनाओं तक पहुंच सकते थे लेकिन हम कितनी बुरी तरह चूकते रहे हैं. साम्यवाद को वे इसी नजरिये से विश्लेषित करते हैं. हम भारत में पहचानें तो पाएंगे कि सांप्रदायिकता का जो तूफान आज खड़ा किया गया है और जो जहर इसकी नसों में उतारा जा रहा है, वह कितना अर्थहीन है. हम जैसे खुद अपना ही कार्टून बना रहे हैं. दूसरों के लिए हम जो कब्र खोद रहे हैं, उसमें दफन हम ही होंगे. यह आत्महत्या नहीं, आत्म विद्रूपण है जिसमें से ग्लानि से सिवा दूसरा कुछ हाथ नहीं आएगा. मानव मात्र को यही ग्लानि मिली है हर उस सत्ता व सत्ताधीश से जो हिंसा व घृणा को उकसाता है. कुंडेरा बार-बार यही समझाते हैं. 94 वर्ष की उम्र में अब वे थक कर सो गए हैं. उन्होंने खुद को कभी विस्थापित या शरणार्थीं नहीं माना. हमेशा लेखक की भूमिका में रहे और कहते रहे कि हम कभी जान ही नहीं सकते हैं कि हम क्या चाहते हैं; क्योंकि हमारे हाथ तो यही एक जिंदगी है जिसकी पहले वाली जिंदगी से तुलना करने का कोई उपाय हमारे पास नहीं है; न भावी जिंदगी संवारने की कोई नई तस्वीर हमारे पास है.
हां, मिलान कुंडेरा, हम नई-पुरानी तो नहीं जानते लेकिन सपनों की वह तस्वीर हमारे पास है जो आपने उकेरी है. आपका आभार कि आप हमें उस दहलीज तक ले गए.
ડોરબેલના રણકે, ચટ્ટાપટ્ટાવાળી આછા બ્લૂ રંગની લૂંગી ઉપર ઝીણી જાળીવાળી ગંજી, શીતળાના દાગવાળો ચહેરો, માથે આફ્રિકન અમેરિકન જેવા કર્લી વાળ અને આંખે સોનેરી ફ્રેમનાં ચશ્માંવાળા એકદડી શરીરવાળી વ્યક્તિએ સ્મિત સાથે અમને આવકારતાં બ્લૉકનો દરવાજો ખોલ્યો.
દરવાજો ખોલનાર વ્યક્તિને થોડાક મિજાજ સાથે મેં કહ્યું, “તમે બક્ષી સહેબને જઈને કહો કે સાંજના કાર્યક્રમમાં ઘાટકોપરની કૉલેજમાં લઈ જવા માટે બે 
વિદ્યાર્થી મિત્રો આવ્યા છે.”
“તમે પાંચ-દસ મિનિટ નિરાંતે બેસો, હું અંદર જઈ બક્ષી સાહેબને તમારા આગમનની જાણ કરું છું.”
હું અને મારો મિત્ર શૈલેશ દવે નાનકડા ફલૅટમાં, બક્ષી સાહેબની રાહ જોતા, હળવી વાતો કરતા બેઠા હતા. એવામાં થોડી વાર પહેલાં અમને બહાર સોફા પર બેસાડી અંદર રૂમમાં બક્ષી સાહેબને અમે આવી ગયા છીએની જાણ કરવા ગયેલ વ્યક્તિ સૂટબૂટ સાથે ટાઈ પહેરી પાઈપની લિજ્જતથી મજા લેતી બહાર આવી. મારી સાથે હસ્તઘૂનન કરતાં તેમનો પરિચય આપ્યો …. “હું ચંદ્રકાંત બક્ષી અને તમે છો?”
મારો પરિચય આપતાં મેં ઝંખવાતા ચહેરે બક્ષી સાહેબને કહ્યું, “આજ પહેલાં તમને કયારે ય કયાં ય જોયેલ ન હોવાથી તમને દરવાજા પર ઓળખી ન શકયો.” ખડખડાટ હસતાં તેઓ બોલ્યા, “દોસ્તો, તમારે આ બાબતમાં દુઃખી થવાની કોઈ જરૂર નથી. મારો ચહેરો જ એવો છે. કદાચ આ કારણે તમે ઓળખવામાં ભૂલ કરો જ. પરંતુ આજની તારીખમાં મને ગુજરાતી સાહિત્ય જગતમાં પણ કોઈ ઓળખી કે સમજી શક્યું જ છે ક્યાં?”
તે સાંજે કૉલેજના કાર્યક્રમમાં ‘આજના યુવાને દેશ માટે શું કરવું જોઈએ” એ વિષય પર બક્ષી સાહેબ ખૂબ ખીલ્યા! એ વખતે ભારતનાં વડા પ્રઘાન ઇંદિરા ગાંઘીએ દેશ પર કટોકટી ઠોકી બેસાડી હતી. કટોકટીના કારણે ભારતીય બંઘારણમાં નાગરિકને બક્ષેલા મૂળભૂત હક્કોમાં ખાસ કરીને વાણી-સ્વતંત્રતા પર કેવી માઠી અસર પડી છે. લોકો કેટલા ડરી ગયા છે, અખબાર, સામયિકની હાલત કેવી કફોડી બની છે તે અંગે તેમણે બહુ જ દુઃખ સાથે જણાવ્યું કે, “આવો જુલમ તો હિટલર જેવા સરમુખત્યારે પણ ગુજાર્યો નહોતો. ઇંદિરાજીએ અને તેમના પ્રઘાનમંડળે ભારતના બંઘારણના કેવા બેહાલ કરી નાખ્યાં છે. જાણે કોઈ સીંગચણાવાળો પડીકું બાંઘવા પુસ્તકનાં પાનાં ફાડતો હોય તે રીતે ઇંદિરાજીએ બંઘારણની કલમને વટહુકમના જોરે તોડીફોડી બંઘારણને કચરાસમું બનાવી દીઘું છે.
કાર્યક્રમ બાદ બક્ષી સાહેબ સાથે ચા-નાસ્તો લેતાં તેમણે મને કહ્યું, “પ્રીતમભાઈ, કવિતા તો ઘણું ખરું માંદા માણસો લખે. તમારા જેવા યુવાનને આ બીમારી કયાંથી લાગી ગઈ?”
“બક્ષી સાહેબ, મેં તમારી થોડીક કવિતા “કવિતા”માં વાંચી છે. ફકત તમારી કવિતા જ નહિ પણ “કવિતા”ના એકાદ અંક્માં તમારું કાર્ટૂન પણ જોયું છે.” ખડખડાટ હસતા બક્ષી સાહેબ બોલ્યા, “તમારી વાત બિલકુલ સાચી છે. મેં મુઠ્ઠીભર કવિતા લખી છે. હું પણ તમારી જેમ કયારેક માંદો હતો. તે દરમિયાન લખાયેલ બઘાં કાવ્યો ‘કવિતા”માં પ્રગટ થયાં છે. વાત રહી પ્રગટ થયેલા મારા કાર્ટૂનની તો હું તમને નિખાલસ મને જણાવું કે,”કવિતા’ના તંત્રી સુરેશ દલાલ મને બહુ જ સારી રીતે ઓળખે છે. તેઓ મારા વ્યક્તિત્વ અને સ્વભાવથી પરિચિત છે. હું તેમને ઘણી વાર મળી ચૂક્યો છું. તેમને મનથી લાગ્યું હશે કે જો હું બક્ષીનો ફોટો “કવિતા”માં પ્રગટ કરીશ તો પણ લોકોને કાર્ટૂન જેવો જ લાગશે.
બક્ષી સાહેબ એ વખતે મુંબઈ દૂરદર્શન પર દર બુઘવારે “યુવાદર્શન” નામનો કાર્યક્રમ પ્રગટ કરતા હતા. તેમણે અમને એ સમયના મશહૂર ફિલ્મ અભિનેતા સંજીવકુમારની એક રસપ્રદ વાત કરી. ફિલ્મ જગતમાં ફકત એક ગુજરાતી અભિનેતા હોવાને કારણે સંજીવકુમારને યુવા દર્શન કાર્યક્રમમાં પઘારવા ફોન પર મેં આમંત્રણ પાથવ્યું. તેમણે કોઈ જાતની આનાકાની વગર મારું આમંત્રણ સ્વીકારતાં મારી સામે એક શરત મૂકી. તમે કાર્યક્રમમાં મને જે કંઈ સવાલ પૂછવા માંગતા હો તે તમારે મને કાર્યક્રમના બે અઠવાડિયા પહેલાં મને આપવાના રહેશે. મને તેમની આ શરત મંજૂર ન હતી. મેં તેમને ચોખ્ખુંચટ કહી દીઘું, ‘સંજીવભાઈ, તમારા જેવા ફિલ્મ જગતના સમ્રાટને સવાલ હું પહેલાં આપું કે પછી કાર્યક્રમમાં પૂછું એમાં તમને શો ફરક પડવાનો?” તેમણે ફોન મૂકી દેતાં મને નમ્રતાથી જણાવી દીઘું, “જો તમને મારી શરત યોગ્ય ન જણાય તો તમે બીજા કોઈ ગુજરાતી કલાકારને તમારા કાર્યક્રમમાં આમંત્રણ આપી શકો છો! મને તમારા કાર્યક્રમમાં હાજરી આપ્યા જેટલો જ હર્ષ થશે.”
બરાબર ત્રીસ વર્ષ બાદ ૨૦૦૫માં નવેમ્બરમાં બક્ષી સાહેબ તેમની દીકરી સાથે લંડનમાં મિત્રો સાથે દિવાળીનો આનંદ માણવા આવ્યા હતા. લંડનમાં બક્ષી સાહેબ ગુલાબભાઈ મિસ્ત્રીના ઘેર મહેમાન હતા. ચંદુભાઈ મટાણી પાસેથી ગુલાબભાઈનો ફોન નંબર મેળવી મેં બક્ષી સાહેબને ફોન કર્યો.
“પ્રીતમભાઈ, ફોન પર આપણે હબીજી કંઈ આડી-અવળી વાતે વળગીએ તે પહેલાં, તમને એક ખાસ વાત જણાવી દઉં, “છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી લંડનથી દર મહિને વિપુલ કલ્યાણી તરફથી મળતા ‘ઓપિનિયન’ના કોમ્પલીમેન્ટરી અંકમાં થોડા વખત પહેલાં ઘારાવાહિક રૂપે પ્રગટ થયે ભાઈ દીપક બારડોલીકરની આત્મકથા “ઉછાળા ખાય છે પાણી” અને સાંકળનો સિતમ અનુભવ કર્યો” એ જે વિવાદ ખડો કર્યો હતો તેના પર તમે જે રીતે ઐતિહાસિક પુરાવા સાથે જડબાતોડ જવાબ લખતા હતા તે વાંચીને મારી છાતી ગજગજ ફૂલતી હતી. દીપકભાઈનો આગલો હપ્તો અને તમારો અભિપ્રાય વાંચવા ‘ઓપિનિયન’ના અંકની કાગડોળે રાહ જોતો હતો. મારે તેમને અને તમને પત્ર લખવો હતો. સમયની મારામારીને કારણે એ આજ લગી પાછળ ઠેલાતું રહ્યું. મને એ બઘા ‘ઓપિનયન’ના અંકો વાંચવાની બહુ મજા પડી હતી. નૈતિક મૂલ્યો પર થતી ચર્ચામાં હું હંમેશાં બહુ જ ખુશી અનુભવું છું.
એક વાત તમને જણાવું દીપકભાઈ માણસ બહુ મજાનો છે. એ માણસ પાસે સોહરાબ મોદી પાસે જવાનીમાં હતો એવો અવાજ છે. એવી મર્દાના ખર્રાશ ભારતમાં ખાસ કરીને બહુ ઓછા ગુજરાતી કવિઓ પાસે છે. કયારેક લંડન જાઓ તો તેમને જરૂર મળજો અને તેમની પાસેથી ફૈઝ અહમદ ફૈઝની ઉર્દૂ ગઝલના શેર સાંભળવા એક લહાવો છે.
ફોન મૂકી દેતાં, પહેલાં, એક છેલ્લો સવાલ, “વર્તમાનમાં તમે ગુજરાતીમાં શું વાંચો છો?’
“બક્ષીજી, ગુજરાતી સાહિત્ય જગતમાં મુનશી, મેઘાણી, અને નર્મદને વાંચ્યા બાદ મને નથી લાગતું કે કાંઈ વાંચવા જેવું મારે માટે બાકી રહ્યું હોય …. આ કારણે છેલ્લાં કેટલાંક વરસોથી હવે પુસ્તકને બદલે માણસ વાંચવાનું શરૂ કર્યું છે.”
ફોન પર ખડખડાટ હસતાં, ‘તમે મને જે ત્રણ નામનો ઉલ્લેખ કર્યો તેમાં હું એક નામ અખાનું ઉમેરો કરવા માગું છું. આ ચાર નામને જો આપણે બાદબાકી કરી નાંખીએ તો હું તમારી સાથે સંમત થાઉં છું કે ગુજરાતી સાહિત્ય-જગતમાં શૂન્યતા સિવાય કંઈ નથી.”