જે ભગવાધારીઓએ હરદ્વારમાં "ધર્મ સંસદ"માં શસ્ત્રો ઉઠાવીને અન્ય ધર્મના લોકોની "હત્યા" કરવા માટે હિન્દુઓને એલાન કર્યું છે, તેમને ખબર જ નથી કે હિન્દુ ધર્મ શી ચીજ છે. બધા નહિ તો આવા ભગવાધારીઓ હિન્દુ ધર્મની બાબતમાં સાવ અંગૂઠાછાપ છે. એમાંના કેટલા ભગવાધારીઓ હિન્દુ ધર્મનો સાચો અર્થ સમજે છે, એ જ મોટો સવાલ છે.

આ ભગવાધારીઓ અને એમના મળતિયાઓ દેશનું સત્યાનાશ કાઢવા બેઠા છે. તેમને હિન્દુ ધર્મ અને હિન્દુઓની રક્ષા કરવી છે, પણ ખરેખર તો તેઓ જ હિન્દુ ધર્મને અને હિન્દુઓને ભયંકર હાનિ પહોંચાડી રહ્યા છે.

શું આ ભગવધારીઓએ સર્વપલ્લી રાધાકૃશ્ણન્‌ અને સ્વામી વિવેકાનંદ વાંચ્યા છે ખરા? મોટે ભાગે રામ, ભાગવત, હનુમાન અને એવી બીજી બધી કથાઓ કરી ખાતા અને હિન્દુ ધર્મના જાતે બની બેઠેલા ઠેકેદાર આવા ભગવાધારીઓ, પોતાની જાતને "સનાતની હિન્દુ" કહેનારા મહાત્મા ગાંધીને ન વાંચે કે ન સમજે એ તો સાવ જ સ્વાભાવિક છે. આ ત્રણ વ્યક્તિઓને વાંચવાથી પણ સાચો હિન્દુ ધર્મ શો છે એની એમને સમજણ પડે.

તેત્રીસ કરોડ દેવતાઓની માન્યતા હોવાનું અને સૌથી વધુ લોકશાહી હોવાનું ગૌરવ જે ધર્મને પ્રાપ્ત છે એ હિન્દુ ધર્મની જે વિવિધતાભરી સંસ્કૃતિ છે તેને જ ખતમ કરવા માટે જાણે કે હવે ભા.જ.પ., રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ અને તેની સંસ્થાઓ, ભગવાધારીઓ અને એ બધાની અંધ ભક્તિ કરનારા એમના ભક્તો, ભારત નામનો રાજકીય પ્રદેશ ધરાવતો જે દેશ તા.૨૬-૦૧-૧૯૫૦ના રોજ બન્યો છે, તેને છિન્નભિન્ન અને વેરવિખેર કરવાની શક્યતા ઊભી કરી રહ્યા છે, એની એમને જ સમજણ નથી.

જો તમે કોઈને સતત દેશદ્રોહી કે નક્સલી કહીને ગાળ દીધા કરો, તો એ એક દિવસ "જા છું દેશદ્રોહી" એમ ના કહી દે? અને એમ પણ બની શકે કે એ ખરેખર દેશદ્રોહી થઈ પણ જાય! જ્યારે એક આખો સમુદાય આવી વંચિતતાની લાગણી લાંબા સમય સુધી અનુભવે ત્યારે રક્તપાત થાય છે, એ આ ભગવાધારીઓ કે એમના રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક રીતે મૂઢ ભક્તોને સમજાતું નથી. એમણે પ્રથમ વિશ્વ યુદ્ધ પછીનો દુનિયાનો ઇતિહાસ વાંચવાની અને એ અંકે કરવાની જરૂર છે કે કેવી રીતે દુનિયામાં દેશોના ટુકડા થયા છે.

આવા ભગવાધારીઓ આવું બેફામ બોલે છે કારણ કે ભારતમાં મોદી સરકાર આવી તે પછી કાયદાનું શાસન નિતાંત રહ્યું નથી. બળાત્કારનો ભોગ બનેલ અને મૃત્યુ પામેલ એક યુવતીને મધરાતે જંગલ જેવા વિસ્તારમાં પોલિસ સળગાવી દે, એક જ ધર્મના કેટલાક યુવાનોને જાહેરમાં રહેંસી નાખવામાં આવે અને સરકાર લગભગ મોં વકાસીને જોયા કરે, ખેડૂતો પર કેન્દ્રના પ્રધાનની કાર ચડાવી દેવામાં આવે અને મોદી સરકાર એને ગર્ભિત સમર્થન આપે, કેન્દ્રના એક પ્રધાન એક ચૂંટણી સભામાં રાજકીય વિરોધીઓને "ગોલી મારો સાલોં કો" એમ કહે અને એ પ્રધાન હોદ્દા પર ચાલુ રહે; અને આવી બીજી અનેક ઘટનાઓ સાથે દેશની આઝાદીનો અમૃત મહોત્સવ ઉજવાતો રહે; ત્યારે એક મહાન દેશનું જે રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક પતન થયું છે, એનો અંદેશો ભારતના બધા નાગરિકોને આવી જવો જોઈએ. પણ હજુ એની કંઈ પતીજ આ નાગરિકો કહેવાતી જણસને પડતી હોય એવું લાગતું નથી.

આ એટલાં ગંભીર પાપ છે કે, જો ગંગા પાપ ધોનારી નદી હોય તો પણ એમાં અનેક ડૂબકીઓ મારવાથી પણ તે આવાં પાપ ધોઈ નહિ શકે એટલું સમજીએ તો સારું.

મહા મહેનતે જવાહરલાલ નેહરુના નેતૃત્વ હેઠળની સરકારે સરદાર પટેલ અને ભીમરાવ આંબેડકર સહિતના મહાન નેતાઓના અથાગ પરિશ્રમથી હજારો વર્ષોની પ્રાચીન એવી આ ભવ્ય હિન્દુ સંસ્કૃતિ માટે માત્ર અઢી વર્ષના ગાળામાં એક જ રાજકીય નકશો પહેલી વાર ૧૯૫૦માં બનાવ્યો છે. કહેવાતી "ધર્મ સંસદ"માં હિન્દુઓને અન્ય ધર્મો પ્રત્યે હિંસક રીતે ઉશ્કેરવા માટે જે ભાષણો કરવામાં આવ્યાં તે શું આવા દેશના નાગરિકોને અંદરોઅંદર લડીને તેમ જ મારાકાપી કરીને આ દેશના ટુકડા કરવા તરફ લઈ જવા માટેનું ભાથું પૂરું પાડે છે, એવું તો નથી ને? જરા વિચારીએ શાંત ચિત્તે.

વળી, આ ભગવાધારીઓ "સાધુસંત" છે એવું કહેવાની કે માનવાની ભૂલ પણ ના કરવી જોઈએ. 'સાધુ' અને 'સંત' શબ્દોના અર્થ તો સાવ જુદા છે. એટલે આ ભગવાધારીઓ તો હિન્દુ ધર્મ જન્મજાત રીતે કેટલો હિંસક પણ છે તેનો જ ગુનાઇત પુરાવો આપી રહ્યા છે.

તેમના કહેવા મુજબ જો હિન્દુઓ અન્ય ધર્મના લોકો સામે શસ્ત્રો ઉઠાવે તો શું થાય એનું કંઈ એમને ભાન છે ખરું? જો હિન્દુઓ અહિંસક ના હોય કે ન રહે તો પછી બીજા ધર્મના લોકો કંઈ બુદ્ધ, મહાવીર અને ગાંધીના અનુયાયીઓ તો ના જ બની રહેને! જીવ તો સૌને વહાલો હોય ને! આ ભગવાધારીઓ બીજાઓ સામે શસ્ત્રો ઉઠાવવાની સલાહ આપે છે, તેનો અર્થ જ એ છે કે તેઓ ભારતને હિટલરના જર્મનીમાં તબદીલ કરવા માગે છે. ભગવાધારીઓનું આહ્વાન વીરત્વ માટે નથી, પણ નૃશંસતા, અમાનવીયતા અને ઘાતકીપન માટે છે, એ હિન્દુઓ બહુ મોડું થાય તે પહેલાં સમજે. આ અર્થમાં કહેવાતી "ધર્મ સંસદ"ને 'અધર્મ સંસદ' કહેવાનું જ મન થાય.

તા.૨૪-૧૨-૨૦૨૧

સૌજન્ય : હેમંતકુમારભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર

દેશ વિદેશના પ્રવાહો

વિશ્વના રાજકારણ પર નજર કરતાં એમ કહી શકાય કે અફઘાનિસ્તાનમાંથી અમેરિકન સૈન્યને પાછા બોલાવવાની બીના, અમેરિકાની પીછેહઠ તો ગણાય જ પણ આ બનાવને અમેરિકાની વિદેશનીતિના સંદર્ભમાં વિચારીએ તો એમ માનવામાં આવે છે કે અમેરિકા તેની વિદેશનીતિમાં મોટા પાયે ફેરફાર કરી રહ્યું છે. તેના સંદર્ભમાં શું યુ.એસ. અફઘાનિસ્તાનમાંથી તેની મરજી મુજબ જ નીકળી ગયું છે. પણ વિશ્વના ફલક પર આ બનાવની કેટલીક દૂરગામી અસરો વૈશ્વિક રાજકારણ પર થવાની સંભાવનાઓના સંદર્ભમાં વૈશ્વિક રાજકારણમાં જરૂર ગરમાવો આવશે, અને વૈશ્વિક રાજકારણ અમેરિકા, ચીન અને રશિયાની ધરી પર ખેલાશે તેમ કહીશ તો અસ્થાને નહીં ગણાય.

૨૦૨૧નું વર્ષ શીત યુદ્ધ પછીના સમયગાળાના વર્ષોમાં, એક મહત્ત્વની ઘટનાઓના સંદર્ભમાં, ઇતિહાસમાં સંભવતા નીચે જશે. અફઘાનિસ્તાનમાંથી અમેરિકાની પીછેહઠ એશિયામાં ભૌગોલિક રાજનીતિ અને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ અને તેના હરીફો વચ્ચેની મહાન શક્તિની સ્પર્ધાને કેવી રીતે આકાર આપશે તે કહેવું ખૂબ વહેલું હશે. પરંતુ ચોક્કસપણે તેમાંથી થયેલા વિકાસમાંથી બનતા બનાવોથી તે ઘટના વૈશ્વિક રાજકારણ પર દૂરગામી અસર કરશે તેવું માનવામાં આવે છે. યુ.એસ. પોતાની મરજીથી અફઘાનિસ્તાનમાંથી નીકળી ગયું છે કે આ ઘટના તેની વિદેશનીતિના પરિપાકરૂપે બની છે, તે વાત સ્પષ્ટ થઇ શકી નથી. ઇતિહાસ તરફ નજર નાખીએ તો ૧૯૭૫માં અમેરિકાથી વિયેટનામમાંથી પાછા જવાની ફરજ પડી હતી, તે લગભગ યુદ્ધ હારી ગયું હતું. અફઘાનિસ્તાનમાં પણ આજ રીતે અમેરિકા યુદ્ધ હારી ગયું છે. તેવું પ્રતિપાદિત થતું નથી, પણ અમેરિકાની આ સૈન્યને અફઘાનિસ્તાનમાંથી પાછા બોલાવવાની ઘટનાને અમેરિકાની બદલાની વિદેશનીતિના સંદર્ભમાં વિચારવામાં આવે છે.

તો અમેરિકાની આખી આ ઘટના ચીન સાથેના મુકાબલાના સંદર્ભમાં જોવામાં આવે છે. જો કે અમેરિકાની અફઘાનિસ્તાનમાંથી સૈન્યની વાપસીથી અમેરિકન પ્રમુખ જો બાઇડેનનો પોપ્યુલારિટી ગ્રાફ નીચે જતો રહ્યો છે, અને ઘર આંગણે બાઇડેનની પ્રતિષ્ઠા જોખમાઇ છે. તે વાત બિલકુલ સાચી છે. એવું માનવામાં આવે છે કે અફઘાનિસ્તાનમાંથી અમેરિકાની પીછેહઠ અમેરિકન વિદેશનીતિમાં જે પુન:નિર્માણ તે ચીન પર કેન્દ્રીત છે, અને આ પરિબળે જ અફઘાનિસ્તાનમાંથી સૈન્યને પાછા બોલાવવાની ચોક્કસ ભૂમિકા ભજવી છે. પરંતુ અમેરિકાની જેવી વિશ્વની સૌથી શક્તિશાળી લશ્કરી અને આર્થિક શક્તિ ૨૦ વર્ષ સુધી તાલિબાન સામે લડ્યા પછી અફઘાનિસ્તાનમાં યુદ્ધ જીતવામાં નિષ્ફળ રહી, તે વાત પણ માનવામાં આવે તેવી નથી. વિદેશનીતિમાં મોટા પાયે ફેરફાર, ચીનનો અફઘાનિસ્તાનને ખુલ્લો ટેકો, આ બધી પરિસ્થિતિએ અમેરિકાની સૈન્ય પાછા ખેંચવાની બીના સાથે જોડી શકાય. આમ જોવા જઇએ તો અફઘાનિસ્તાનમાંથી સૈન્યની વાપસી અમેરિકાનું વ્યૂહાત્મક ધ્યાન ચીન તરફ વળેલું છે.

અફઘાનિસ્તાનમાંથી અમેરિકન સૈન્યની વાપસી, પીછેહઠથી વૈશ્વિક રાજકારણ પર કેવી અસર પડશે, અને તે કેવી રીતે વિકાસના તબક્કે પહોંચશે, તે સમજવા માટે આપણે ઇતિહાસ તરફ દૃષ્ટિપાત કરવો પડશે. કારણ કે ભૂતકાળમાં બનેલા કેટલાક બનાવોથી વૈશ્વિક રાજકારણ, ભૌગોલિક પરિસીમા પર કેવી અસર થઇ રહી તે જાણવું જરૂરી હોઇ ને આપણે ઇતિહાસના ઉદાહરણો નોંધીએ.

ઇતિહાસના ઉદાહરણોમાં મહાસત્તાઓને નબળા દળોના હાથે લશ્કરી આંચકોનો સામનો કરવો પડે છે, જો નબળાઈ નહીં તો, મહાન શક્તિની થાકની ધારણા ઊભી કરશે, જે તેમના સાથી અને હરીફો બંનેને તેમના વ્યૂહાત્મક મૂલ્યાંકનો પર પુનર્વિચાર કરવા માટે પ્રેરિત કરશે. ઇતિહાસમાં તેના પુષ્કળ ઉદાહરણો છે. યુદ્ધ પછીની દુનિયા લો. બ્રિટન, તેની શાહી ભવ્યતા બીજા વિશ્વયુદ્ધ સાથે સમાપ્ત થઈ, તે વાસ્તવિકતા સાથે વ્યવહાર કરવામાં સમય લાગ્યો. ફ્રાન્સ દ્વારા જોડાયા, તેણે 1956માં સુએઝમાં ઇઝરાયેલના દુ:સાહસને સમર્થન આપ્યું, માત્ર યુ.એસ. અને સોવિયેત સંઘ દ્વારા તેને નકારી કાઢવામાં આવ્યું. સૈન્ય પ્રગતિ કરવા છતાં, એંગ્લોફ્રેન્ચ ઇઝરાયલી સૈનિકોએ ઇજિપ્તના સુએઝ અને સિનાઇમાંથી પીછેહઠ કરવી પડી હતી – એક વિકાસ જે ઘણા ઇતિહાસકારો માને છે કે આ પ્રદેશમાં બ્રિટિશ પ્રભાવનો અંત આવ્યો. બ્રિટનને ક્યારે ય પશ્ચિમ એશિયા પાછું મળ્યું નથી.

1970ના દાયકામાં, વિયેતનામમાંથી યુ.એસ.ની ખસી જવાની ઘટનાને મોસ્કોમાં શીત યુદ્ધમાં પશ્ચિમી જૂથ માટે નબળી ક્ષણ તરીકે વાંચવામાં આવ્યું હતું. તેણે સોવિયેટ્સને વધુ આક્રમક રીતે કાર્ય કરવા માટે પ્રોત્સાહિત કર્યા. 1978માં, સોવિયેત યુનિયન દ્વારા સમર્થિત સામ્યવાદીઓએ કાબુલમાં સત્તા કબજે કરી અને એક વર્ષ પછી, મોસ્કોએ અફઘાનિસ્તાનમાં સૈનિકો મોકલ્યા, બળવો કર્યો અને કાબુલના રાષ્ટ્રપતિ મહેલમાં એક સાથી સ્થાપિત કર્યો. યુ.એસ., સાઉદી અરેબિયા અને પાકિસ્તાન દ્વારા સમર્થિત મુજાહિદ્દીન અને ઇસ્લામિક ગેરીલાઓને હરાવવામાં નિષ્ફળ ગયા પછી, ફેબ્રુઆરી 1989માં અફઘાનિસ્તાનમાંથી સોવિયેતની ઉપાડ, સોવિયેત સત્તાને ઘાતક ફટકો પડ્યો. પછીના મહિનાઓમાં, પૂર્વીય યુરોપમાં સામ્યવાદી શાસન તૂટી પડવાનું શરૂ થયું, જે આખરે સોવિયેત સંઘના વિઘટન તરફ દોરી ગયું.

આ દલીલ કરવા માટે નથી કે યુ.એસ. તેની મહાસત્તાની સ્થિતિ માટે તાત્કાલિક જોખમનો સામનો કરી રહ્યું છે. વિશ્વના બે વિશાળ મહાસાગરો અને નિર્ધારિત નાઈટ સરહદો અને તેના કમાન્ડ હેઠળના ખંડમાં સીમલેસ એક્સેસ સાથે, યુ.એસ. 1956ના યુ.કે. અને 1989ના સોવિયેત યુનિયન કરતાં વધુ શક્તિશાળી અને ચપળ છે. પરંતુ યુ.એસ.નું ધીમે ધીમે ધોવાણ દૂરના પ્રદેશોમાં ભૌગોલિક રાજકીય પરિણામોને આકાર આપવાની ક્ષમતાએ પહેલેથી જ અમેરિકન એકધ્રુવીયતાના માળખાને હલાવી દીધું છે. અફઘાનમાંથી ખસી જવું એ કોઈ અલગ ઘટના ન હતી. ઇરાક અને લિબિયામાં, તે આક્રમણ પછી રાજકીય સ્થિરતા અને વ્યવસ્થા સ્થાપિત કરવામાં નિષ્ફળ ગયું. તે રશિયાને 2014માં યુક્રેનમાંથી ક્રિમિયા લેતા અટકાવી શક્યું ન હતું. સીરિયામાં, તેને વ્લાદિમીર પુતિન દ્વારા પછાડવામાં આવ્યું હતું. છેવટે, જે રીતે અમેરિકન સૈનિકોને અફઘાનિસ્તાનમાંથી પાછા ખેંચવામાં આવ્યા હતા અને તાલિબાન સત્તા પર પાછા ફર્યા હતા તેનાથી મહાન શક્તિની થાકની આ ધારણાને મજબૂત બનતી જોવા મળે છે.

અફઘાનિસ્તાનમાંથી તેની પીછેહઠ કર્યાના લગભગ ચાર મહિના પછી, યુ.એસ. તેના ત્રણ પ્રતિસ્પર્ધીઓ તરફથી પહેલેથી જ તીવ્ર ભૌગોલિક રાજકીય સ્પર્ધાનો સામનો કરી રહ્યું છે. રશિયાએ યુક્રેન સાથેની તેની સરહદ પર લગભગ 1,75,000 સૈનિકો એકઠા કર્યા છે. પશ્ચિમી ગુપ્તચર એજન્સીઓ દાવો કરે છે કે રશિયન પ્રમુખ વ્લાદિમીર પુતિન યુક્રેન પર આક્રમણ કરવાનો આદેશ આપી શકે છે, જેને ક્રેમલિન જુએ છે, કારણ કે કાર્નેગીના વિદ્વાનોએ નિરીક્ષણ કર્યું હતું કે, "પશ્ચિમી વિમાનવાહક જહાજ દક્ષિણ રશિયામાં પાર્ક કરેલું છે". પુતિને યુરોપિયન યુનિયનની પોલિશ સરહદ પર શરણાર્થી સંકટને લઈને બેલારુસના રાષ્ટ્રપતિ એલેક્ઝાંડર લુકાશેન્કોનું પણ સમર્થન કર્યું છે. બેલારુસમાં સ્થળાંતર કટોકટીથી લઈને યુક્રેનમાં સૈન્ય એકત્રીકરણ સુધી, પુતિન પશ્ચિમને નિઃશંકપણે એક સંદેશ મોકલી રહ્યા છે કે બાલ્ટિક સમુદ્રથી કાળા સમુદ્ર સુધી વિસ્તરેલો પ્રદેશ, ઉત્તર એટલાન્ટિક સંધિ સંગઠનનો પૂર્વીય ફ્લેન્ક છે. ઈન્ફલ્યુન્સનો રશિયન ક્ષેત્ર છે.

પશ્ચિમ એશિયામાં કાપો. ટ્રમ્પ વહીવટીતંત્ર દ્વારા 2015ના પરમાણુ કરારમાંથી એકપક્ષીય રીતે યુ.એસ.ને પાછું ખેંચી લીધા પછી તેના પરમાણુ કાર્યક્રમને વેગ આપનાર ઈરાને સીધો તાલ રાખવાનો ઇનકાર કર્યો છે. જો ઇસ્લામિક રિપબ્લિક ડીલ પર પાછા ફરે તો બિડેન વહીવટીતંત્રે ઇરાન પરના પરમાણુ પ્રતિબંધો હટાવવાનું વચન આપ્યું છે. પરંતુ ઈરાન આગ્રહ કરે છે કે યુ.એસ.એ પ્રથમ પ્રતિબંધો દૂર કરવા જોઈએ અને ખાતરી આપવી જોઈએ કે ભાવિ રાષ્ટ્રપતિ કરારની શરતોનું ઉલ્લંઘન કરશે નહીં. બંને પક્ષો તેમની સ્થિતિને વળગી રહેવાથી, વિયેનામાં વાટાઘાટો દ્વારા કરારને પુનર્જીવિત કરવાના પ્રયાસો એક પથ્થરની દિવાલ સાથે અથડાયા છે, જેમાં પતનનું જોખમ છે.

દક્ષિણ ચીન સમુદ્રમાં પ્રવેશ કરશે તો ચાઇના લગભગ સાપ્તાહિક ધોરણે કહેવાતા તાઇવાન એર ડિફેન્સ આઇડેન્ટિફાઇ કેશન ઝોનમાં ડઝનેક ફાઇટર જેટ મોકલી રહ્યું છે, જે બેઇજિંગ બળ દ્વારા સ્વશાસિત ટાપુ લેવાનું વિચારી રહ્યું છે કે કેમ તે અંગે અટકળોને વેગ આપે છે. ચીનના ઉદયને પહોંચી વળવા માટે યુ.એસ. તેનું ધ્યાન ઈન્ડોપેસિફી સી ક્ષેત્ર તરફ વાળવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે (બિડેને AUKUS ભાગીદારીની જાહેરાત કરી — ઑસ્ટ્રેલિયા, યુનાઈટેડ કિંગડમ અને યુ.એસ. વચ્ચે ત્રિપક્ષીય સુરક્ષા કરાર — અમેરિકાના અફઘાનમાંથી બહાર નીકળ્યાના બે અઠવાડિયાની અંદર), વ્યૂહાત્મક ઊંડાણની શોધમાં ચીન તેની પરિઘમાં વધુ ને વધુ અડગ બની રહ્યું છે.

યુ.એસ. સખત પસંદગીઓનો સામનો કરી રહ્યું છે. એશિયાના મુખ્ય કેન્દ્રે અમેરિકાના વિકલ્પો અન્યત્ર મર્યાદિત કર્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે, યુ.એસ. પુતિનને યુરોપમાં આગલી લશ્કરી હિલચાલ કરતા અટકાવવા શું કરી શકે. બિડેને યુક્રેન પર રશિયા સાથેના લશ્કરી મુકાબલાને સમજીને નકારી કાઢ્યો છે. યુ.એસ. અને તેના યુરોપિયન સાથીઓ જે કરી શકે છે તે રશિયા પર સખત પ્રતિબંધો લાદવાનું છે. પરંતુ 2014માં ક્રિમિયન જોડાણ પછી રશિયા પર લગાવવામાં આવેલા પ્રતિબંધોએ પુતિનને વધુ લશ્કરી પગલાં લેવાથી અટકાવવા માટે થોડું મોડું કર્યું. પણ સાથે સાથે આર્થિક પ્રતિબંધો લાદવાથી રશિયાને ચીનના આલિંગનમાં વધારો કરશે, યુરેશિયન ભાગીદારીને મજબૂત બનાવશે, જેને યુ.એસ., શીત યુદ્ધ દરમિયાન, અમેરિકન હિતો માટે નિર્ણાયક પડકાર તરીકે જોતું હતું. ઈરાનના સંદર્ભમાં, જો યુ.એસ. આંખ મીંચીને પ્રતિબંધો હટાવે છે, તો તેને નબળાઈના બીજા સંકેત તરીકે વાંચી શકાય છે. જો તે ન થાય અને જો વિયેના વાટાઘાટો તૂટી જાય, તો ઈરાન બોમ્બ વિના (જાપાનની જેમ) વાસ્તવિક પરમાણુ શક્તિનો દરજ્જો પ્રાપ્ત કરીને ઉચ્ચ શુદ્ધતા માટે યુરેનિયમને સમૃદ્ધ કરવાનું ચાલુ રાખી શકે છે, જે પશ્ચિમ એશિયામાં અમેરિકાના જાહેર કરેલા લક્ષ્યોની વિરુદ્ધ હશે.

અફઘાનમાંથી સૈન્ય પાછું ખેંચવાની બીના સૂચવે છે કે અમેરિકાનું વ્યૂહાત્મક ધ્યાન ચીન તરફ વળ્યું છે. આદર્શ રીતે, યુ.એસ. અન્ય સંઘર્ષમાં સામેલ થવાનું પસંદ કરશે નહીં કારણ કે નવા શીત યુદ્ધની રચનાઓ આકાર લઈ રહી છે – આ સખત શક્તિનો ઉપયોગ કરવાની અનિચ્છા સમજાવે છે. પરંતુ તાજેતરના વર્ષોમાં યુ.એસ. દ્વારા લડવામાં આવેલ અનિર્ણિત યુદ્ધો અને તેની સાથે સંકળાયેલ મહાન શક્તિ ના થાકે તેના પ્રાદેશિક હરીફો માટે જગ્યા ખોલી છે, જેઓ વધુ તકરાર શરૂ કરવાના જોખમે પણ તેમના પ્રભાવને મહત્તમ કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. આ સંક્રમણ, અમેરિકી એકધ્રુવીયતામાંથી એવી વસ્તુમાં કે જે હજી અજાણ છે, અમેરિકાને વ્યૂહાત્મક મૂંઝવણમાં મૂક્યું છે: શું તેણે ચીન પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું જોઈએ, આગામી દ્વિધ્રુવી હરીફાઈ માટે પોતાને તૈયાર કરવું જોઈએ; અથવા ઉદારવાદી વ્યવસ્થાના વૈશ્વિક પોલીસમેન તરીકે કામ કરવાનું ચાલુ રાખવું કે જે બહુવિધ મોરચેથી હુમલા હેઠળ છે, તે વચ્ચે પસંદગી આવનારા સમયનાં સંદર્ભમાં જ અવલંબશે.

આમ, અફઘાનિસ્તાનમાંથી અમેરિકન સૈન્યની વાપસી પછી બનતા પ્રવાહોથી અમેરિકા, ચીન અને રશિયા વચ્ચે પરિણમતાં બનાવોથી આખા વિશ્વ પર એક અસરકારક અવ્યવસ્થા પેદા થઇ અને આ અવ્યવસ્થાથી અફઘાનિસ્તાન સિવાયના અનેક દેશો, યુક્રેન જેવા અનેક દેશોની સ્થિતિમાં વિમાસણ ભરી રહેશે. અસામાન્ય રહેશે અને આપણે અમેરિકા, રશિયા વચ્ચે શીતયુદ્ધ જોવા મજબૂર બનીશું તેમ હું સ્પષ્ટ માનું છું.

e.mail : koza7024@gmail.com

Love is responsibility of an ‘I’ for ‘thou’ પરંતુ સાંપ્રત ભૌતિકવાદી સમયમાં માણસને સંબંધોમાં રહેલું છીછરાપણું સતત પજવે છે, અને એવું જ માણસના પ્રકૃતિ કે પરમ તત્ત્વ સાથેના સંબંધનું પણ છે. પૂરી તીવ્રતાથી, પૂરી ઉત્કટતાથી અને પૂરી સભાનતાથી આપણે સંબંધ જોડી શકતા નથી, તેથી સંગતિ (Meeting) અધૂરી જ નહિ અણપ્રિછી રહી જાય છે. ⁽¹⁾ સંબંધોનું ક્ષેત્રફળ માપવામાં સંબંધોનું ઊંડાણ જાણવાનું આપણે ચૂકી જઈએ છીએ.

પ્રેમ અને પીડા એક સિક્કાની બે બાજુઓ છે. ઘણાં લોકો પ્રિયજનને પામવાની અદમ્ય ઈચ્છામાં જીવનભર શેકાતા રહે છે. પરંતુ પ્રેમ તો વિસર્જનની પ્રક્રિયા છે, સુગંધ પુષ્પના સૂક્ષ્મ વિસર્જનનું જ પરિણામ છે. પ્રેમની પરિસમાપ્તિ અનહદ આનંદમાં જ હોય છે, લાગણી કે પ્રેમને પૈસા, પાવર કે પોઝિસન સાથે ઝાઝો સંબંધ નથી એનો સાચો સંબંધ અદૃવ્ય (Non matter) સાથે હોય છે. ‘પ્રેમ ક્યાં પંડિતાઈ માંગે છે, પ્રેમ તો દિલની સચ્ચાઈ માગે છે’. પ્રેમની ઉદ્દાત લાગણીને અભિવ્યક્ત કરતી, પ્રેમમાં સર્વસ્વના  સમર્પણની ભાવનાને રજૂ કરતી,  ‘તેન ત્યક્તેન ભુંજિથા’ની ભારતીય ભાવનાને સાંગોપાંગ રજૂ કરતી, ઓ હેનરીની ટૂંકીવાર્તા ‘The Gift of Magi’ વિશે અહીં ચર્ચાનો ઉપક્રમ છે.

‘કથાવિમર્શ’માં નરેશ વેદ નોંધે છે તેમ – ‘ટૂંકીવાર્તા કોઈ વિશિષ્ટ પરિસ્થિતિમાં મુકાયેલ એક પાત્રની એક ક્ષણ પર મંડાયેલી હોય છે. એ એક પાત્રને એક વિશિષ્ટ પશ્ચાદભૂ અથવા પરિવેશ સમક્ષ મૂકે છે અને એ પરિસ્થિતિમાંના એનાં ભૌતિક કે માનસિક કાર્યને આલેખે છે, એના હાર્દમાં હોય છે સંઘર્ષનું તત્ત્વ’ ⁽²⁾ સંઘર્ષ માનવજીવનની નિયતિ છે. જીવનયાત્રાના માર્ગમાં દરેક વ્યક્તિએ સંઘર્ષ કરવો પડે છે . જીવનમાં દરેક ઘટના આપણી યોજના કે ઈચ્છા મુજબ ન થાય, વિઘ્ન કે અડચણ આવે તો માણસ દુઃખી થાય, વ્યગ્ર કે અસ્વસ્થ થઇ જાય. આર્થિક બાબતોનો અભાવ કે નાણાંભીડ એક એવી જ બાબત છે. પૈસા, પ્રેમ સિવાયની દરેક બાબતને પ્રભાવિત કરે છે અને અંતે સાચો પ્રેમ વિજયવંત બનીને બહાર આવે જ છે.

સાંપ્રત વિશ્વની સૌથી મોટી સમસ્યા માનવીય સંબંધોનો હ્રાસ છે. વિશેષ કરીને આજની  ઉપભોક્તાવાદી દુનિયામાં ભૌતિકતા પાછળ દોડતો માણસ લાગણીભર્યા માનવીય સંબંધોની દોડમાં પાછળ રહી ગયો છે. પતિ પત્ની વચ્ચેના દામ્પત્યજીવનમાં શુષ્કતા અને લાગણીહીનતાનું વાતાવરણ પ્રવર્તે છે. તેવા સમયમાં અમેરિકન વાર્તાકાર વિલિયમ સિડની પોર્ટર(ઓ.હેનરી)ની 1905માં પ્રગટ થયેલી ટૂંકીવાર્તા ‘The Gift of Magi’ (ગુજરાતી અનુવાદ – ‘ રજવાડી ભેટ) ⁽³⁾ આજે પણ એટલી જ આકર્ષક, અસરકારક અને યથાર્થ લાગે છે. પ્રસન્ન દામ્પત્યનો પ્રેરણાદાયક અનુભવ કરાવતી ‘ધ ગિફ્ટ ઓફ માગી’  પતિપત્ની વચ્ચેના અણમોલ પ્રેમનું ઉત્તમ ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે. જીવનનો સાચો આનંદ કશુંક મેળવી લેવામાં, કશુંક પ્રાપ્ત કરવામાં નથી પણ ત્યાગમાં છે, કુરબાનીમાં, બલિદાનમાં છે. ઇશાવાસ્ય ઉપનિષદ કહે છે તેમ ‘તેન ત્યક્તેન ભુંજીથા’ ત્યાગીને આનંદ માણવામાં છે. ઘણાં લોકો પ્રિયજનને ખુશ કરવા નાનાવિધ પ્રકારની યુક્તિ પ્રયુક્તિઓ કરતાં હોય છે, ધન દોલત કે સંપત્તિની ચમક દમકથી એને આંજી નાખવા માંગતા હોય છે . હા, ‘પૈસાની ચમક દમકથી સ્ત્રીને આકર્ષી શકાય છે, પરંતુ એકવાર સંબંધમાં બંધાયા પછી સ્ત્રીઓને મન પૈસા, સુખ –સાહ્યબીની સરખામણીએ પોતાની લાગણીઓની માવજત, હૂંફ અને એક વ્યક્તિ તરીકેનું તેનું મહત્ત્વ વધારે અગત્યનું બની જાય છે.’ ⁽⁴⁾  પોતાની પ્રિય ચીજ વસ્તુ કે પૈસા કરતાં સ્ત્રી પ્રિયજનને વધુ મહત્ત્વનું ગણે છે. તેને મન સંબંધનું મહત્ત્વ વધારે છે. ઓ હેનરીની આ વાર્તા આર્થિક ભીંસની વચ્ચે પણ એકબીજા માટે નાતાલની ભેટ ખરીદવા એક યુવાન દંપતી કેવો સંઘર્ષ કરે છે, તેની વાત માંડે છે.

 ત્રીજા પુરુષ કથક દ્વારા કહેવાયેલી હોવાથી ‘ધ ગિફ્ટ ઓફ માગી’ ( રજવાડી ભેટ) ભાવકોમાં એક પ્રકારની વિશ્વસનીયતા ઊભી કરે છે.

‘સ્ત્રી પુરુષના સંબંધોમાં ‘પ્રેમ’ જેવી અદ્ભુત અને અનિવાર્ય લાગણી બીજી કોઈ નથી.’ – આ વિધાનને ચરિતાર્થ કરનાર આ ટૂંકીવાર્તાના પાત્રો છે જીમ અને દેલા. અમેરિકાના ન્યુયોર્ક શહેરમાં ઉપરના માળે પચાસ રૂપિયાના ભાડાના મકાનમાં રહેતા આ યુવાદંપતીનો ભૂતકાળ ભવ્ય હશે એવું અતીતની યાદો પરથી લાગે છે. ભૂતકાળમાં સારો પગાર મેળવનાર જીમની, જેમ્સ ડિલિંગહેમ યંગના નામની નીચેના દરવાજે લાગેલી નેમપ્લેટ એના ભવ્ય ભૂતકાળની ચાડી ખાય છે. તે સમયે ડિલિંગહેમ નામ સમાજમાં મોભાદાર ગણાતું, પણ હવે આવક ઓછી થવાની સાથે જ … ‘નાણાં વગરનો નાથિયો ..’ની જેમ સમાજમાં તેનો માન મરતબો ઘટવા માંડે છે. સાથે નામ પણ સંકોચાઈને ‘D’ પૂરતું સીમિત થઇ જાય છે. નિમ્ન મધ્યમવર્ગીય ગણી શકાય એવું ઘર, ખપ પૂરતું રાચરચીલું, ઘરના ડોરબેલ પર ન કોઈનો હાથ પડ્યો છે, ન કોઈ મહેમાન આવે છે, કોઈ કાગળ કે સંદેશની તો વાત જ કેવી ? આર્થિક તંગી સામાજિક સંબંધોને કેટલી બૂરી રીતે પ્રભાવિત કરે છે !! આવી કપરી, અછત અને અભાવની પરિસ્થિતિ વચ્ચે પણ ઘરનાં ધણી ધણિયાણી વચ્ચે ભરપૂર પ્રેમ હતો. પ્રેમ કે લાગણીનો અભાવ ક્યારે ય નથી થયો. બંનેનું દામ્પત્ય પ્રસન્ન અને સુમધુર હતું . દેલાને મન પૈસા કરતાં પતિનો પ્રેમ વધુ મહત્ત્વનો છે. પોતાની લાગણીઓને સારી રીતે સમજતો જીમ જ એનું સર્વસ્વ છે. આમ પણ સ્ત્રીઓને મન પૈસા, સુખ સાહ્યબીની સરખામણીએ પોતાની લાગણીઓની માવજત, હૂંફ અને એક વ્યક્તિ તરીકેનું તેનું મહત્ત્વ વધારે અગત્યનું બની જાય છે.’

‘ધ લાસ્ટ લીફ’, ‘ધ રેનસમ ઓફ રેડચીફ’ અને ‘ધ કોપ એન્ડ ધ એન્થમ’ જેવી લોકપ્રિય કૃતિઓના સર્જક અને અમેરિકાના મોપાંસા તરીકે જાણીતા વાર્તાકાર ઓ હેનરીનો જન્મ 11 સપ્ટેમ્બર 1862માં ઉત્તર કેરોલિનાના ગ્રીન્સબરોમાં થયો હતો. (મૃત્યુ 1910 ન્યુયોર્ક). ટૂંકીવાર્તાને અંતે તણખાની જેમ આશ્ચર્યજનક અંત માટે જાણીતા વાર્તાકાર વિલિયમ સિડની પોર્ટરની આ ટૂંકીવાર્તાનું સૌંદર્ય Irony છે. વાર્તાનું શીર્ષક જ વક્રતાનું સૌંદર્ય પ્રગટ કરનારું છે.’ ધ ગિફ્ટ ઓફ માગી (અંગ્રેજીમાં Magi – મજાઈ)  સામાન્ય વર્ગના દંપતી જીમ અને દેલાનો ઉદ્દાત પ્રેમ અભિવ્યક્ત કરવા લેખક શીર્ષક દ્વારા કથાનો તંતુ બાઈબલની જાણીતી કથા સાથે જોડે છે. જેમાં આજથી બે હજાર વર્ષ પૂર્વે બેથલેહેમની ધર્મશાળાની ગમાણમાં જન્મેલા ઉદ્ધારક, રાજાઓના રાજા અને માનવજાતના મસીહા પ્રભુ ઈસુને સન્માનવા, અર્ચન આરાધન માટે પૂર્વના ત્રણ સુજ્ઞપુરુષો લાંબી મજલ કાપીને આવે છે. તેઓ નવા જન્મેલા રાજાને અતિ મૂલ્યવાન ભેટસોગાદોનું અર્પણ ચઢાવે છે. નાતાલ પ્રસંગે ભેટ આપવા લેવાની કળા જગતને શીખવાડનાર અ ત્રણ સુજ્ઞપુરુષો ઈરાનના મગ પ્રદેશના માગી – રાજપુરોહિતો હોવાનું મનાય છે. તેઓ જ્યોતિષ, ખગોળ, તારા, નક્ષત્રોના જાણકાર હતા અને પોતાના પ્રાચીન જરથોસ્તી ગ્રંથોની ભવિષ્યવાણી – ‘ મનુષ્ય મહાપ્રકાશની ઉજ્જવળતા સગી આંખે નિહાળવા પામશે’⁽⁵⁾ને  આધારે તેઓ યાકોબના વંશમાં જન્મનાર સિતારાની રાહ જોઈ રહ્યા હતા. હવે જે દિવસે આકાશમાં તેમણે પ્રકાશિત તારાની નિશાની જોઈ, ત્યારે આ રાજપુરોહિતોએ પોતાની સઘળી સંપત્તિ વેચીને, બાળરાજાને ચરણે ધરવા અતિ મૂલ્યવાન નજરાણારૂપે નીલમ, માણેક અને મોતી તથા સોનું રૂપું, બોળ અને લોબાન ખરીદ્યું અને દુર્ગમ વાટની વિપત્તિઓ વટાવતાં બેથલેહેમ પહોંચી ગભાણમાં પોઢેલા બાળરાજાને ભેટ ચઢાવી. આ પ્રસંગ પછી વિશ્વમાં ક્રિસમસના તહેવાર પર ભેટ સોગાદની આપ લે એક પરંપરા બની ગઈ છે. વિશેષ કરીને પશ્ચિમના જગતમાં પ્રેમભેટનું શું મહત્ત્વ હોય છે એ આ ટૂંકીવાર્તા દર્શાવે છે. દેવપુત્ર પ્રભુ ઈસુના જન્મપ્રસંગે પૂર્વના માગીઓએ ઉત્તમોત્તમ ભેટથી તેમનો આવકાર કર્યો, તેમની સેવા કરી. ભેટમાં ભાવ (કિંમત) કરતાં ભાવના વધુ મહત્ત્વની હોય છે. પોતાના પ્રિયને આપવાની ભેટ તો ઉત્તમ જ હોય ને ? અને ઉત્તમ ભેટ માટે સર્વસ્વનું સમર્પણ કરવું પડે તો પણ તે તૈયાર હોય છે. વક્રતા એ છે કે આ ટૂંકીવાર્તાના નાયક નાયિકા આર્થિક તંગીનો સામનો કરી રહ્યા છે અને પોતાના પ્રિયને ઉત્તમ ભેટ (રજવાડી ભેટ) આપવી છે!!

‘ગિફ્ટ ઓફ માગી’ વાર્તાનું કથાનક જીમ અને દેલા નામના બે પાત્રો ,પતિ પત્નીની આજુ બાજુ જ વિસ્તાર પામ્યું છે. વાર્તાનો કેન્દ્રવર્તી પ્રસંગ છે નાતાલની ભેટ ખરીદવા અંગેનો. વાર્તાની નાયિકા દેલા ક્રિસમસ (નાતાલ) પૂર્વે – આગલા દિવસે પોતાના પ્રિય પતિ જીમ માટે કશીક મૂલ્યવાન ભેટ ખરીદવા વિચારે છે. પરંતુ હાથમાં માત્ર પંદર રૂપિયા ને સિત્યાસી પૈસા (એક ડોલર સિત્યાસી સેન્ટ) જ છે અને તેમાં ય વળી સાડત્રીસ પૈસા તો છૂટું પરચૂરણ છે. આટલા પૈસા પણ દેલાએ શાકભાજી કે કરિયાણાવાળા સાથે ભાવમાં માથાકૂટ કરીને બચાવ્યા છે ! વાર્તાને પ્રારંભે આવતું આ વર્ણન જીમ અને દેલાની આર્થિક પરિસ્થિતિનો વાસ્તવિક ચિતાર આપે છે. ઘરની આર્થિક ભીંસથી દેલા પરેશાન છે. ટૂંકી આવક અને એમાં પાછું ઘરભાડું અને ઘરખર્ચ ? કરકસરથી જીવનનું ગાડું ગબડાવતા દંપતી પૈસા પૈસા માટે સંઘર્ષ કરે છે. આવી કંગાળ અને કપરી પરિસ્થિતિમાં પણ દેલા પોતાના પ્રિય જીમને કશુંક શ્રેષ્ઠ આપવા વિચારે છે. જીમ માટેની ભેટની ચીજ તો મહામૂલી જ હોવી જોઈએ – પોતાને જે સૌથી પ્રિય છે તેને માટેની ભેટ તો ઉત્તમોત્તમ જ હોવી ઘટે. કશુંક ફાંકડું, કશુંક વિરલ, કશુંક અફલાતૂન ખરીદવું છે, પણ શું ? મૂંઝવણ અને મનોમંથન અનુભવતી દેલા રૂમના મોટા, લાંબા આયના સામે ઊભી રહે છે, આયનો અહીં એક Prompt તરીકે પ્રયોજાયો છે જે કથાને વેગ આપે છે. આયનામાં જોતાં જ દેલાને એક વિચાર આવે છે, એની આંખ ચમકી ઊઠે છે, જાણે ઊપાય મળી ગયો ! પણ … તરત જ, વળતી પળે એના ચહેરાનો રંગ પડી જાય છે. એક સાથે બંને ભાવોનું તુમૂલ યુદ્ધ ચહેરા પર સર્જાય છે. આખરે એક નિર્ણય પર આવતી દેલા આયના સામે ઊભી રહીને પોતાનો અંબોડો છોડે છે . પગની પાની સુધી લાંબા સુંદર સોનેરીવાળનો ધોધ વહી આવે છે.

વાર્તાકથક ફરી ભાવકને રૂબરૂ કરાવે છે આ દંપતીની મૂલ્યવાન મતા સાથે. બંને પાસે એક એક મૂલ્યવાન ચીજ હતી. જીમ પાસે હતું બાપ દાદાની નિશાની સમું ‘સોનાનું ખિસ્સા ઘડિયાળ’ અને દેલાની મતા હતી એનો પગની પાની સુધી રેલાતો સોનેરી કેશકલાપ. બંને માટે અમૂલ્ય. દેલાના વાળની સુંદરતાનું મૂલ્ય શું છે ? એ તો લેખકે શેબાની રાણીનો સંદર્ભ ટાંકીને સ્પષ્ટ કરી દીધું છે. જુઓ – ‘રાજા સોલોમનને મળવા આવેલી શેબાની રાણી સામેના કપડાં સૂકવવાના ઝરૂખાવાળા મકાનમાં રહેતી હોત તો કોઈ દહાડો, દેલાએ, એ જુએ એમ પોતાના વાળ સૂકવવા માટે છુટ્ટા મૂકી દીધા હોત, ને એમ કરીને એણે રાણીના જર ઝવેરાતની, એની ભેટસોગાદોની વિસાત કોડીની કરી નાખી હોત ‘⁽⁶⁾ શેબાની રાણી રાજા સોલોમનના જ્ઞાનથી પ્રભાવિત થઇ અઢળક ભેટ સોગાદો સાથે તેને મળવા આવી હતી. પરંતુ લેખકે આ અઢળક હીરા મોતી, ધન દોલતની ભેટ સોગદોને દેલાના સોનેરીવાળ સામે ક્ષુલ્લક બનાવી દીધી, કેમ કે એ બુદ્ધિથી પ્રેરાઈને અપાયેલી ભેટ હતી, જ્યારે દેલાના વાળ …. જે હવે પછીના સમયમાં પ્રેમની અમૂલ્ય ભેટ થવાની હોઈ, પૈસા કરતાં પ્રેમ કેટલો મહાન છે તે દર્શાવી આપ્યું છે.

‘પ્રેમ એ સંપૂર્ણતાનું બંધન છે, એ પહેરી લો.’ (ગીતોનું ગીત 8.7 બાઈબલ) જાણે આ વાત દેલાએ ધારણ કરી લીધી છે. સ્ત્રીનું એક આભૂષણ એના વાળ હોય છે. અહીં તો દેલાની ઓળખ સમા એને પ્રિય વાળ હતા અને છતાં પોતાના પ્રિય માટે, પોતાના જીમ માટે દેલા એ કુરબાન કરવા મન મક્કમ કરી તૈયાર થાય છે. પોતાની પ્રિયવસ્તુનો ત્યાગ કરવાની પળ ઓળખી લેવી પડે. દેલા એ પળ ઓળખી તૈયાર થઇ, છતાં સ્ત્રી સહજ સ્વભાવને કારણે આ વિચાર માત્રથી તે થોડી વાર તો ક્ષુબ્ધ થઇ ગઈ, આંખમાં આંસુ આવી ગયાં પણ મન મક્કમ હતું. મક્કમ મનોબળ સાથે એ વાળ ખરીદનાર મેડમ સેફ્રોનીની દુકાને ગઈ અને બસો રૂપિયામાં વાળનો સોદો કર્યો. પોતાના સુંદર, સોનેરીવાળ ગુમાવ્યાનું દુઃખ પોતાના પ્રિય જીમને માટે ક્રિસમસ ગિફ્ટ તરીકે અસ્સલ પ્લેટિનમની સાદી પણ ઘડામણીમાં અણિશુદ્ધ સાંકળી ખરીદવાની વ્યવસ્થા થઇ ગઈ તેના આનંદમાં ભુલાઈ ગયું. જીમની સોનાની ખિસ્સા ઘડિયાળ માટે દેલાએ પોતાના સોનેરીવાળના બદલે ખરીદેલી સાંકળી માત્ર ઘડિયાળ જ નહિ, પણ પતિપત્નીને બાંધનાર મજબૂત પ્રેમબંધનનું પ્રતીક પણ બની રહે છે.

જીમ માટે ભેટ લઈને ઘરે પહોંચ્યા પછી દેલા વિચારે છે કે વાળ કપાવી નાખવાથી જીમને ખરાબ તો નહિ લાગે ને ? પતિને ખરાબ ન લાગે તેની ચિંતા કરતી દેલા માથામાં ગુચ્છાંદાર ઝુલ્ફાં લગાવે છે, પણ સ્કૂલગર્લ જેવી લાગતી દેલા આયનામાં પોતાનું પ્રતિબિંબ જોઈ ડરી જાય છે. જીમ નારાજ ન થાય અને પોતે એને ગમતી રહે માટે પ્રભુને પ્રાર્થના કરે છે. – ‘ભલા ભગવાન, હજી ય હું રૂપાળી લાગું છું એવું જીમને લાગવા દેજે’.

સામાન્ય રીતે જીમ ક્યારે ય મોડો ઘરે આવતો નહોતો. પણ આજે દરરોજ કરતાં મોડો આવ્યો હતો અને થોડો ગંભીર પણ લાગતો હતો. કુટુંબની જવાબદારીએ આ બાવીસ વર્ષના નવજુવાનને જવાબદારીઓના બોજ તળે દાટી દીધો હતો. જીમ અનિમેષ નજરે દેલાને તાકી રહે છે, પણ નજરના ભાવ કળવા દેલા માટે મુશ્કેલ છે, કેમ કે જીમની આંખે ન ગુસ્સો, ન અચંબો, ન અસંમતિ, ન નારાજગી – જે ભાવની કલ્પના કરીને દેલા બેઠી હતી તેમાનું કશુંયે નહિ … જીમની આ નજર સહન ન થતાં દેલા જાતે જ કહી દે છે કે, – ‘… મેં મારા વાળ કપાવી નખાવ્યા છે, મેં એ વેચી કાઢ્યા છે તને નાતાલની ભેટ આપવા. તને ભેટ આપ્યા વિના મારાથી જીવાય એમ નહોતું.’ જીમને પ્રેમથી સમજાવતાં પોતે એને માટે કેવી સુંદર ભેટ લાવી છે તે કહે છે. સ્ત્રીને મન સંબંધનું મહત્ત્વ વધારે છે. ‘દરેક નારીમાં એક સંવેદનશીલ, લાગણીસભર, સંભાળ લેનાર આકર્ષક સ્ત્રી છુપાયેલી હોય છે. વાસ્તવિક જીવનમાં તે કેટલી હદે વ્યક્ત થશે તેનો આધાર સ્ત્રી પોતે પોતાની સાથે અને પુરુષ તે સ્ત્રી સાથે કેવો વ્યવહાર કરે છે, તેના ઉપર છે.’ ⁽⁷⁾

જીમ દેલાની વાતથી શૂન્યમનસ્ક થઇ ગયો છે. મહાપરાણે તેના મુખમાંથી એક વાક્ય નીકળે છે … ‘તેં તારા વાળ કપાવી કાઢ્યા ?’ કેટલું વિડંબનાત્મક, કેટલું વ્યંજનાત્મક અને વક્રતાપૂર્ણ છે !! જીમ જાણે  છે એના વાળનું મહત્ત્વ ! જીમને ખબર છે, જેને માટે બાપ દાદાની નિશાનીરૂપ વારસાગત અને પોતાને પ્રિય સોનાની ઘડિયાળ વેચી હતી એ વાળ ..!! એ વાળ કપાઈ ગયા હતા ? જીમનું આ દુઃખ એને નિરાશ કરી દે છે. જીમના દુઃખથી અજાણ દેલા મુગ્ધપણે એને પૂછે છે કે, -‘… જેવી છું તેવી હું તને ગમતી નથી ? વાળ વગર પણ હું જે છું તે જ છું.’ (પૃ.77 રજવાડી ભેટ) દાંપત્યજીવન જીવનની આ જ સૌથી મોટી મોકાણ છે, કે સૌંદર્ય ને કોઈ એક અંગ પૂરતું સીમિત ગણી લોકો એને જુએ છે પણ – ‘કોઈ એક વસ્તુ કે અંગમાં  સુંદરતા નથી સૌંદર્ય તો અખિલાઈમાં છે. દરેક દંપતીએ સમજવું જ રહ્યું.

જીમને હજુ પણ વિશ્વાસ બેસતો નથી, એને હજીયે આશા છે કે એ મજાક કરે છે. પણ  એની પાછળનું કારણ ભાવક જાણે છે. જ્યારે દેલા તો પોતાના કાર્યને, પોતાના ત્યાગને, બલિદાનને યોગ્ય ઠેરવવા પોતાનો પક્ષ મુકતી જાય છે – કે ‘ … આજ તો નાતાલની આગલી સાંજ છે … મારા પ્રત્યે ભલો થા. એ ગયા તો તારા સારું ગયા … પણ તારા પ્રત્યેના મારા પ્રેમનો તો કોઈ કદી અંદાજ લગાવી શકે એમ નથી.’ (પૃ.77 રજવાડી ભેટ) જીમ ધીરે ધીરે તંદ્રામાંથી જાગે છે અને કોઈ ભયાનક દુ:સ્વપ્નમાંથી બહાર આવ્યો હોય એમ, દેલાને બાહુપાશમાં લઈ તેના પ્રત્યે લાગણી દર્શાવતાં, પોતાના દૈનિક જીવનના આર્થિક હિસાબોની ગણતરીને ક્ષુલ્લક ગણાવે છે પોતાના પ્રિય પાત્રને ખુશ કરવા, દેલાની ભેટને અણમોલ સાબિત કરવા બે હજાર વર્ષ પહેલાની ઘટનાને યાદ કરે છે. – બેથલેહેમની ગમાણમાં જન્મેલા બાળઈસુના દર્શને પૂર્વના માગીઓ આવ્યા હતા, એ રાજવી પ્રવાસી, માગીઓની ભેટ – નજરાણામાંનું તો અહીં કઈ હતું નહિ ! તો શું હતું ? જીમ પોતાના ઘસાઈ ગયેલા ઓવરકોટમાંથી એક પડીકું કાઢીને ટેબલ પર ફેંકે છે અને પોતાના મનની વાત દેલાને કહે છે .. – ‘ચાહે કેશકર્તન હો, ચાહે ટકો – મૂંડો … હું નથી માનતો કે આમાંનું કંઈ કરતાં કંઈ મારી વહાલકુડી ભણીનો મારો લગાવ ઘટાડી નાખે …’ (પૃ. 78 રજવાડી ભેટ) જીમના અંતરનો આ ઉદ્દગાર દેલા પ્રત્યેના એના અસીમ પ્રેમનું પ્રમાણ છે. દેલાને એ પડીકું ખોલીને જોવા કહે છે, જેથી થોડીવાર પહેલાં દેલાની વાળ કપાવી નાખવાની વાત સાંભળી શૂન્યમનસ્ક થઇ ગયેલા જીમની માનસિક સ્થિતિનો ખ્યાલ આવશે.

પડીકું ખોલીને જોતાં જ દેલા આનંદથી ઉછળી પડે છે પણ તરત જ વળતી પળે એક ફળફળતો અફસોસ નીકળી પડે છે. સ્ત્રીસહજ આંસુની સાથે એનું આક્રંદ કોઈના આશ્વાસનથી પણ શમે એવું નહોતું. દેલાના આક્રંદનું કારણ જીમની ભેટ હતી – ત્રણ સુંદર કાંચકાઓનો સેટ !! આજ Irony, આજ વાર્તાનું સૌંદર્ય ! કારણ કે જીવતરની વિડંબના કહો કે વિધિની નિષ્ઠુરતા.  સમયે માણસની માંગ પૂરી થતી નથી …! પોતાના જે સુંદર લાંબા વાળ માટે દેલા, ઘણાં સમયથી કાચબાના શુદ્ધ કવચમાંથી બનાવેલા આ કિંમતી કાંચકા ખરીદવા ઈચ્છતી હતી પણ … પૈસાની સગવડ નહોતી !! કેટલીયે વાર દેલા દુકાનની બારીમાંથી એ કાંચકાને જોયા કરતી અને વિચારતી કે જીવનમાં ક્યારે ય એ મળશે એ આશા નહિવત હતી, કાંચકા મેળવવા એનું હૈયું કેટલું ઝંખ્યું હતું ! જે અસંભવ હતું તે સંભવ થયું હતું, આજે એ સુંદર, કલાત્મક કાંચકા એના હતા પણ …. અફસોસ ! જે સુંદર વાળ માટે આ કાંચકા હતા એ જ નહોતા !!  એનો એ સોનેરી કેશકલાપ જ ચાલ્યો ગયો હતો. માનવજીવનની આજ વિડંબના છે. ઓ હેનરીએ આ વાર્તાનું ઘડતર જ Ironyથી કર્યું છે. નિયતિ માનવીની કેવી મશ્કરી કરે છે કે, સમયે જેની જરૂર હોય તે વસ્તુ સમય વીતી ગયા પછી મળે ! દેલા યથાર્થને સ્વીકારતી કાંચકાને પ્રેમથી છાતી સરસા ચાંપી રાખી આંખોમાં આંસુ અને હોઠો પર આછું સ્મિત લાવી જીમને આશ્વાસન આપે છે કે, -‘મારા વાળને વધતાં વાર નથી લગતી, જીમ!’

પેલા હિન્દી ગીતની જેમ – ‘જગને છીના મુજસે, મુજે જો ભી લગા પ્યારા’ની જેમ  વિધિની મજાક હજુ પૂરી થઇ નહોતી, જીમે હજુ સુધી દેલાની ભેટ જોઈ નહોતી. માનવભાગ્યની વક્રતા તો જુઓ, દેલાએ ખુલ્લી હથેળીમાં જીમ આગળ પોતાની ભેટ ધરી – ‘દેલાની ઝગમગતી ને ઉમંગથી છલકાતી ભાવનાનું એ જડ મૂલ્યવાન ધાતુ જાણે પ્રતિબિંબ પાડતી ઝળકી ઉઠી હોય એમ લાગ્યું’. પોતે કેટલી મહામહેનતે આ ભેટ શોધી હતી તેની વાત કરતાં દેલા, જીમ પાસે એની ઘડિયાળ માંગે છે. ઘડિયાળ પર આ સાંકળી કેવી લાગે છે તે મારે જોવું છે. પરિસ્થિતિને પામી ગયેલો જીમ વાતને વાળી લેવા કહે છે કે, – ‘દેલ ચાલ, નાતાલની આપણી ભેટો આપણે કોરે મૂકી દઈએ અને થોડી વાર પૂરતાં મૂંગા મરી રહીએ. આપણી ભેટો એટલી સરસ છે કે હાલ પૂરતી આપણાથી એને વપરાય તેમ નથી. તારે સારું આ કાંચકા ખરીદવા મેં મારું ઘડિયાળ વેચી દીધું …..’ પતિ પત્ની બંનેએ પોતાના પ્રિયપાત્રને ઉત્તમોત્તમ ભેટ આપવા પોતાની સૌથી વહાલી વસ્તુનું બલિદાન આપ્યું હતું. ભલે એ ભેટ હાલ પૂરતી નકામી સાબિત થઈ હોય પણ તેનું મૂલ્ય એની કિંમત અણમોલ સાબિત થઈ. એકબીજા માટે સર્વસ્વનું સમર્પણ કરવાની ભાવના જ પ્રેમનું પાયાનું પરિબળ છે. ભેટ આપનારની ભાવના અને પ્રેમની લાગણી શુદ્ધ હ્રદયનું દર્શન કરાવે છે. પ્રેમની સુંદરતાને, પ્રેમના સત્યને તે જ જાણે છે જેની દૃષ્ટિ નિર્મળ છે. જેનું હૃદય પવિત્ર છે. વિશ્વમાં સર્વત્ર આનંદને પ્રત્યક્ષ કરવામાં પછી તેને ક્યાં ય કશી બાધા નડતી નથી. વાર્તાકાર ઓ હેનરી ઉદ્દાત પ્રેમનું દર્શન જીમ અને દેલાના પાત્રો દ્વારા કરાવે છે ખરા પણ … એમનો મૂળ ઉદ્દેશ તો દેવના પ્રેમને દર્શાવવાનો છે કેમ કે, દેવે આ પાપી જગતના ઉદ્ધાર માટે પોતાના એકાકીજનિત દીકરાને આપ્યો અને એમ કરીને પોતાનો પ્રેમ આપણાં પ્રત્યે દર્શાવ્યો. જુઓ વચન કહે છે કે – ‘For God so loved the world that He gave His only Son, so that everyone who believes in Him shall not perish but have eternal life’ (John 3:16 KJV) અને આ દિવ્યપ્રેમના પુરસ્કાર માટે, અદ્ભુત અવતરણને આવકારવા આવેલા માગી સુજ્ઞ પુરુષોએ પોતાનું સર્વસ્વ સમર્પણ કરી ઉદ્દાત પ્રેમનું દુન્યવી ઉદાહરણ પૂરું પાડ્યું. જીમ અને દેલાનો  પ્રેમ એ ગોત્રનો છે. તેમની નજર પ્રભુ ઈસુના પ્રેમ પર છે. આ દુન્યવી જગતમાં તેમણે ‘કેટલા આઘાત, કેટલા અપમાન અને વધસ્થંભ પર કેટલી વેદના વેઠી !! તેમની આસપાસ માણસની જે બધી નિષ્ઠુરતા, સંકુચિતતા અને પાપ રહેલાં છે તે પણ તેમના ચરિત્રની મૂર્તિના ઉપાદાન છે. પંક ને પંકજ જેમ સાર્થક બનાવે છે તેમ જ માનવજીવનના સમસ્ત અમંગલને તેમણે પોતાના આવિર્ભાવ દ્વારા સાર્થક કરી બતાવ્યું છે’.⁽⁸⁾

‘ઈચ્છાની અંતિમ ચરિતાર્થતા પ્રેમમાં છે. પ્રેમમાં શા માટે, શું થશે ? વગેરે પ્રશ્નો હોઈ શકતા જ નથી; પ્રેમ પોતે જ પોતાનું લક્ષ્ય છે. વિના પ્રયોજને સમસ્તનો ત્યાગ કરવો.  ત્યાગ સાથે પ્રેમનો એક ભારે સંબંધ છે, એવો સંબંધ કે કોણ પહેલો ને કોણ પછી એ નક્કી કરવું મુશ્કેલ થઇ પડે. પ્રેમ વિના ત્યાગ સત્ય બનતો નથી, વળી ત્યાગ વિના પ્રેમ સત્ય બની શકતો નથી.’⁽⁹⁾

પરિસ્થિતિજન્ય વક્રતા (Situational Irony) અને નાટ્યાત્મક વક્રતા(Dramatic Irony)નું ઉત્તમ ઉદાહરણ પૂરું પડતી આ ટૂંકીવાર્તાનું મૂળ કથાનક Fabulaથી આકાર પામ્યું છે. ઘટનાઓને કાળક્રમે ગોઠવીને કથક એની પુન: પ્રસ્તુતિ કરે છે. કૃતિમાં આર્થિક તંગી, સંઘર્ષ પેદા કરનારું પરિબળ બને છે. જેને કારણે નાયક – નાયિકામાં દુઃખની લાગણી સાથે પ્રેમ પણ પ્રગટે છે અને પોતાના પ્રિય માટે સર્વોત્તમ સમર્પિત કરવાની ભાવના જન્મે છે. સહજીવનની સફળતાનો આધાર એકબીજા સામે બેસીને આંખમાં આંખ પરોવવામાં નથી પરંતુ એકબીજા સામે બેસી એક જ દિશામાં આંખ દોડાવવામાં છે. આપણે ત્યાં કરોડો લગ્નો થાય છે પણ એમાંથી યુગલ કેટલાં એ મોટો પ્રશ્ન છે ? ‘ધ ગિફ્ટ ઓફ માગી’ (રજવાડી ભેટ) આદર્શ યુગલનું ઉત્તમ ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે. પતિ પત્ની વચ્ચેના અનન્ય પ્રેમ અને ત્યાગની  આ સર્વકાલીન કથા આજે પણ એટલી જ યથાર્થ લાગે છે.

e.mail : arvindvaghela1967@gmail.com

સી.યુ. શાહ આર્ટસ કોલેજ, અમદાવાદ      

દસ પાશ્ચાત્ય નવલિકાઓ – અનુવાદક – રેમંડ પરમાર

વિકિપીડિયા – ઓ હેનરી 

બાઈબલ – kjv

(1)  (પૃ.165,166 . સાયલન્સ ઝોન – ગુણવંત શાહ)

(2)  (પૃ.97. કથાવિમર્શ – નરેશ વેદ)

(3)  ( ગુજરાતી અનુવાદ – ‘રજવાડી ભેટ – દસ પાશ્ચાત્ય નવલિકાઓ – અનુવાદક – રેમંડ પરમાર)

(4) (પૃ.૩૩  પણ હું તો તને પ્રેમ કરું છું. લેખક – હંસલ ભચેચ)

(5) (પૃ.૧૨૬ ચોથો સુજ્ઞ પુરુષ. દસ પાશ્ચાત્ય નવલિકાઓ – અનુવાદક – રેમંડ પરમાર)

(6) (પૃ. 73 રજવાડી ભેટ. દસ પાશ્ચાત્ય નવલિકાઓ – અનુવાદક – રેમંડ પરમાર)

(7)  (પૃ 217 હું તો તને ..) 

(8) (પૃ.144  – પ્રવચન શાંતિનિકેતન)

(9) (પૃ.12   –  પ્રવચન શાંતિનિકેતન)