જાણીતી કહેણી છે કે એક વ્યક્તિનું મૃત્યુ કરુણતા છે અને વધુ લોકોનાં મૃત્યુ કેવળ આંકડા. અમેરિકામાં ટ્રમ્પ તંત્રની ઊડીને આંખમાં ખૂંચે એવી બેદરકારીને કારણે કોરોના-મૃતકોનો આંકડો એક લાખે પહોંચવામાં છે, ત્યારે ‘ન્યૂ યૉર્ક ટાઇમ્સે’ આ પ્રસંગની ગંભીરતા પારખીને, કંઈક અનોખું છતાં સંવેદનશીલ કરવાનું વિચાર્યું. તેનું પરિણામ છે રવિવાર, ૨૪ મે ૨૦૨૦ના ‘ન્યૂ યૉર્ક ટાઇમ્સ’નું પહેલું પાનું. તેમાં કોરોનાથી મૃત્યુ પામેલી હજારેક વ્યક્તિઓનાં નામ, વય, સ્થળ અને માણસ તરીકે તેમની ખાસિયત વર્ણવતી એક-એક લીટી—આટલું ભારે જહેમતપૂર્વક સંકલિત કરીને મૂકાયું છે. સમાચારનું પેટામથાળું છેઃ ધે વેર નોટ સિમ્પલી નેમ્સ ઑન અ લિસ્ટ. ધે વૅર અસ. (મૃતકો કંઈ નકરી નામાવલિ ન હતાં. એ આપણા જેવાં જ માણસો હતાં).
મૃતકોનો આંકડો એક લાખે પહોંચે ત્યારે તેની રજૂઆત ચોટદાર રીતે થવી જોઈએ, એવું તો નક્કી હતું. પણ ‘ન્યૂ યૉર્ક ટાઇમ્સ’નાં ગ્રાફિક્સ વિભાગનાં આસિસ્ટન્ટ એડિટર સિમોન લૅન્ડન અને તેમના સાથીદારોને લાગતું હતું કે લોકો કોરોના વિશેની માહિતીથી થાક્યા છે. તેમને આ આંકડાની કરુણતાનો અહેસાસ થાય એવું કંઈક કરવું જોઈએ. એ માટે પહેલા પાને એક લાખ ટપકાં કે એક લાખ લીટીઓ મૂકવાનો વિચાર તેમને આવ્યો હતો, પણ તેમાં મૃતકોની ઓળખ ને તેમની સાથે પોતીકાપણાનો ભાવ જોડાય નહીં. પછી લૅન્ડનને વિચાર આવ્યો કે આખા અમેરિકાનાં નાનાં-મોટાં છાપાંમાં પ્રગટ થયેલી શ્રદ્ધાંજલિઓ-મરણનોંધોનું સંકલન કરવું. એ કામ માટે એક સંશોધકને કામે લગાડાયા. તેમણે એકઠી કરેલી વિગતોમાંથી ‘ન્યૂ યૉર્ક ટાઇમ્સ’ના સ્ટાફની એક ટીમે અને ત્રણ પત્રકારત્વના સ્નાતક વિદ્યાર્થીઓએ સાથે મળીને વિગતો ચૂંટી અને આ યાદી તેયાર થઈ. તેમાં મૃતકની નોંધ કેટલી સરસ રીતે લેવાઈ છે તેનાં ત્રણ-ચાર ઉદાહરણઃ
રોડા હૅચ, ૭૩, શિકાગો, તેમના કુટુંબમાંથી કૉલેજનાં પગથિયાં ચડનાર પ્રથમ વ્યક્તિ. બાર્બરા યઝબૅક વીથૅખ, ૭૪, સેઇન્ટ ક્લૅર શોર્સ, મિશિગન, તેમનાં ડઝન પોતરાંને ઉછેરવામાં મદદ કરતાં હતાં. કમાલ અહમદ, ૬૯, ન્યૂ યૉર્ક સિટી, હૉટેલ બૅન્ક્વેટ વર્કર અને બાંગલાદેશી આગેવાન. ફ્રેડરિક કાર્લ હૅરિસ, ૭૦, મેસેચુસેટ્સ, પ્રસન્ન હાસ્ય.
હજારેક મૃતકોનું આવું વર્ણન તેમનાં નામને માત્ર નામાવલિ બનતાં અટકાવે છે અને સાવ અજાણ્યા વાંચનારને પણ, કમ સે કમ થોડી વાર માટે, સ્પંદિત કરી શકે છે. શરૂઆતમાં એક વિચાર એવો પણ હતો કે આખું પહેલું પાનું તસવીરોથી ભરી દેવું. (જે પણ થાય તેમાં પહેલું પાનું આખેઆખું વાપરવાનું તો નક્કી હતું) છેવટે, નામ અને વ્યક્તિની એકાદ ખાસિયતના વર્ણનનો ભારે કડાકૂટવાળો આઇડિયા અમલ માટે પસંદગી પામ્યો. બાળબોધી ચબરાકીગ્રસ્ત મથાળાં, પ્રાથમિક કક્ષાની શબ્દરમતો અને ‘અપની અદા પે મૈં હું ફીદા’માં રાચતાં પ્રસાર માધ્યમો સામે ‘ન્યૂ યૉર્ક ટાઇમ્સ’ની સંવેદનસભર મૌલિકતાનું મૂલ્ય વધારે સમજાય એમ છે.
કાર્ટૂન સૌજન્ય : મરિઆન કમેનસ્કી
ભારતના સંદર્ભે આવું પાનું બનાવવાનું થાય તો તેમાં સરકારની ઘોર બેદરકારી, આયોજનના અભાવ અને તે બધાથી ચડે એવી અસંવેદનશીલતાને કારણે ભારતના બળબળતા ઉનાળામાં સેંકડો કિલોમીટર ચાલીને પગપાળા પોતાના વતન પહોંચેલા અને જીવતાં નહીં પહોંચી શકેલાં શ્રમિકોનાં નામ આ રીતે મૂકવાં પડે. જો કે, શ્રમિકો વિશેના પરિચયની એક લીટી પણ ક્યાંથી લાવવી, એ સવાલ રહે. કારણ કે ન તેમની શ્રદ્ધાંજલિ વાંચવા મળે કે ન તેમના મૃત્યુની નોંધ. તેમને માણસમાં ગણનારા – માણસ તરીકે જોનારા જ પ્રમાણમાં ઓછા હોય, ત્યાં બીજી વાત ક્યાં રહી? અને હા, ભારતની દશા અંગે ઉપરનું કાર્ટૂન બનાવવાનું થાય તો તેમાં ટી.વી.ના પડદે, માસ્ક બાજુ પર મૂકીને, સાબુને પાણીને ફૂંકો મારીને રંગબેરંગી પરપોટા ઉડાડતા અને તેનાથી હરખાતા વડાપ્રધાનનું કૅરિકેચર મૂકવાનું થાય. નીચે, વડાપ્રધાનની કાર્યક્ષમતાનાં વખાણ કરતું, તેમના આંખે પાટા બાંધેલા સમર્થકોનું ચહેરા વગરનું ટોળું પણ બતાવી શકાય.
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 25 મે 2020