નફરતની સગાઈમાં ય પીડિત વ્યક્તિને આશાનું એક નાનકડું કિરણ દેખાય છે કે કદાચ આ નફરત એક દિવસ પ્રેમમાં તબદીલ થઈ જશે

અંજલિ બંસલ નામની મુંબઇની ફાઇનાન્સિયલ કન્સલ્ટન્ટે ‘ક્યુઓરા’ નામની સવાલ-જવાબની વેબસાઇટ પર પ્રશ્ન પૂછ્યો છે: સૌથી વધુ પીડા શેનાથી થાય? નફરતથી કે ઉપેક્ષાથી? આ સવાલની ચર્ચામાં બીજી એક મહિલાએ લખ્યું છે કે, ‘નફરત કરતાં ઉપેક્ષા વધુ કષ્ટદાયી હોય છે. નફરતમાં ખોટું તો ખોટું, પણ એક ઝૂનૂન, એક આવેગ હોય છે. ઉપેક્ષામાં તો માણસની મોજૂદગી કે અસ્તિત્વનો જ અસ્વીકાર થાય છે, જે નફરત કરતાં વધુ ઘાતક હોય છે.’

જેને પશ્ચિમમાં હોલોકાઉસ્ટ કહે છે તે યહૂદી કત્લેઆમમાંથી બચેલા નોબેલ વિજેતા પ્રોફેસર ઇલી વિઝેલે 1999માં વ્હાઇટ હાઉસમાં એક પ્રવચન આપતાં કહ્યું હતું, ‘ઉપેક્ષા એટલે શું? ઉપેક્ષા એટલે એવી પરિસ્થિતિ જ્યાં અંધકાર અને પ્રકાશ વચ્ચેની સીમા ભૂંસાઈ જાય છે. ઇશ્વરે અમને અમારા હાલ પર છોડી દીધા એ ઇશ્વરની સજા કરતાં ય ભયાનક હતું. એક નિષ્પક્ષ ઇશ્વરની જગ્યાએ અન્યાયી ઇશ્વર સારો. ઉપેક્ષા શરૂઆત નહીં, ધ એન્ડ છે. ઉપેક્ષા પાપ નહીં, પનિશમેન્ટ છે.’

પ્રેમનો વિરોધાર્થી શબ્દ નફરત નથી, ઉપેક્ષા છે. પ્રેમ અને નફરત બંનેમાં એક આવેગ, એક જોશ, એક સરગર્મી હોય છે. કોઈને નફરત કરવી હોય તો એક લગાવ, એક સગાઈ, એક સંબંધ અનિવાર્ય હોય છે. એ વ્યક્તિની હાજરી, એના અસ્તિત્વનો સ્વીકાર જરૂરી હોય છે. નફરતની એ સગાઈમાં ય પીડિત વ્યક્તિને આશાનું એક નાનકડું કિરણ દેખાય છે કે કદાચ આ નફરત પ્રેમમાં તબદીલ થઈ જશે. એટલે પીડિતને નફરતમાં ય જીવતા રહેવા, ટકી રહેવાનું એક કારણ મળી રહે છે.

ઉપેક્ષામાં ધ એન્ડ છે. સામે અંધકારની ખાઈ છે, સન્નાટાનો પ્રદેશ છે. ઉપેક્ષામાં આશા નથી. ઉપેક્ષામાં લાગણીની ભીનાશ નથી. સંજય લીલા ભણસાલી સાથે વણસી ગયેલા સંબંધની વાત કરતાં કરણ જોહરે એક વાર કહ્યું હતું કે, ‘એક સમયે અમારી વચ્ચે પ્રેમ અને પ્રશંસાનો સંબંધ હતો, પરંતુ ઉત્તરોત્તર એની અપેક્ષાઓ વધતી ગઈ જે હું પૂરી કરવા સક્ષમ ન હતો. એ અંધકારમાં ખોવાઇ ગયો છે અને હું અજવાળામાં જીવું છું. મારે એની સાથે કોઈ જ લેવા-દેવા રાખવી નથી. સંજય સાથે મારો સંબંધ ઉપેક્ષાનો છે.’

પ્રેમ અને નફરત બંનેમાં કોઈક તો લેવા-દેવા હોય છે. પ્રેમ અને નફરતમાં તમે બીજી વ્યક્તિના દિમાગ પર છવાયેલા રહો છો. હકીકતમાં, નફરત પ્રેમનું જ એક સ્વરૂપ છે. હિન્દી સાહિત્યકાર મુન્શી પ્રેમચંદે ક્યાંક લખ્યું છે કે, ‘ઘૃણા પ્રેમ કા વિલોમ નહીં હૈ, યહ પ્રેમ કા એક વિકૃત રૂપ માત્ર હૈ.’ આપણે સમાચાર પત્રોમાં પ્રેમમાં ગડબડ થાય તો ખૂન થવાના, આત્મહત્યા કરવાના, એકબીજાને બદનામ કરવાના કે એસિડ ફેંકવાના સમાચારો વાંચીએ છીએ. આ પ્રેમ જ છે, પરંતુ એ નફરતના રૂપમાં બહાર આવે છે.

શાસ્ત્રોમાં આને વિપરીત-ભક્તિ કહે છે. ભક્તિ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ ‘ભજ’ ધાતુથી છે, જેનો અર્થ થાય છે ‘ભજવું’ અથવા ‘સેવા કરવી’. મતલબ કે શ્રદ્ધા અને પ્રેમપૂર્વકની આસક્તિ. આનાથી વિપરીત, નફરતની પણ આસક્તિ હોય એને વિપરીત-ભક્તિ કહે છે. ‘ડર’ ફિલ્મમાં શાહરુખ ખાન જુહી ચાવલાનો દિવસ-રાત પીછો કરે છે તે વિપરીત ભક્તિનું ઉદાહરણ છે: તું મારી ન થાય તો કંઇ નહીં, બીજાની પણ નહીં થવા દઉં. શાહરુખ જુહીને નફરત કરે છે અને એની નફરત પ્રેમમાંથી આવે છે. જુહી એના દિમાગ પર છવાયેલી રહે છે. કેમ? કારણ કે કૉલેજમાં જુહીએ એના પ્રેમની ઉપેક્ષા કરી હતી. એ ઉપેક્ષા શાહરુખને એટલી પીડે છે કે એ જુહીને નફરતના સંબંધમાં બાંધી લે છે. ‘ડર’ની ધુઆંધાર સફળતા એ બાબતની સાક્ષી છે કે દર્શકોને શાહરુખની ખૂની નફરતમાં ય ‘સાચો પ્રેમ’ દેખાય છે. આ ફિલ્મમાં બધી વાહવાહી શાહરુખ લૂંટી ગયો હતો જ્યારે સની દેઓલ, જે ખરા અર્થમાં ફિલ્મનો હીરો અને જુહીનો અધિકૃત પતિ છે, તે હાંસિયામાં ધકેલાઇ ગયો હતો.

પ્રસિદ્ધ અમેરિકન ટીવી સિરિયલ ‘ડેસ્પરેટ હાઉસવાઇફ’માં પતિ ગુસ્સામાં પત્નીને કહે છે કે ‘આઈ હેટ યુ’ ત્યારે પત્ની કહે છે, ‘પ્રેમની વિરોધી લાગણી નફરત નહીં, ઉપેક્ષા છે. તું મને નફરત કરે છે તેનો મતલબ તને હજુ ય મારી સાથે કંઈક લેવા-દેવા છે, આપણે હજુ ય બંધાયેલાં છીએ … અને તારી નફરતને ઠીક કરવાનો મને હજુ ય ચાન્સ છે.’ આપણી અંગત દુશ્મની કે બે પ્રજા-સમાજ-રાષ્ટ્રની દુશ્મનીમાં ય પ્રેમનું વિકૃત રૂપ જોવા મળે છે. પર્સિયન શબ્દ ‘દુ:શ્મન’ જેના પરથી આવ્યો છે તે સંસ્કૃત ‘દોષ’નો મતલબ જ જે બરાબર નથી, અયોગ્ય છે, અસ્વીકાર્ય છે તેને ઠીક કરવાનો છે. બે દુ:શ્મનો એકબીજાને ઠીક કરવાનો પ્રયાસ કરે છે (ઠેકાણે પાડવું) કારણ કે બંને એકબીજાની સુખાકારી કે સ્વાસ્થ્ય માટે ‘દોષરૂપ’ છે. દોષને ઠેકાણે પાડવો પડે, ઉપેક્ષા ન થાય.

દુ:શ્મન માટેનો અંગ્રેજી શબ્દ ‘એનિમી’ મૂળ લેટિન છે અને અર્થ થાય છે ‘નોટ-એમિક્સ’, અ-મિત્ર. વેબસ્ટર શબ્દકોશ ‘એનિમિટી’(દુ:શ્મની)નો અર્થ સમજાવે છે: ગહેરી પારસ્પરિક નફરત. આ નફરતમાં એકબીજાને કાયમ માટે બદલી નાખવાનો (ઠેકાણે પાડવું અથવા તો ખતમ કરવું) જુસ્સો છે. આ ઝૂનૂન ત્યારે જ મોક્ષ પામે જ્યારે બંનેમાંથી કોઈ એક ખતમ થઈ જાય. અમેરિકા અને સોવિયત સંઘ વચ્ચે એક સમયે આવી ગહેરી નફરતનો સંબંધ હતો. આજે સોવિયત સંઘ તહસ-નહસ થઈ ગયો છે અને અમેરિકા પ્રવર્તમાન રશિયા પ્રત્યે ઉપેક્ષા સેવે છે. રાષ્ટ્રપ્રમુખ વ્લાદિમીર પુતિન અને રશિયન પ્રજાની હતાશા આ ઉપેક્ષામાંથી પેદા થઈ છે.

ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે દોસ્તીમાંથી તબદીલ થયેલી ‘વિપરીત-ભક્તિ’ છે. શાસ્ત્રો કહે છે કે વિપરીત-ભક્તિમાં તમે સમર્પિત ભક્તિની હદે દુ:શ્મનને સતત યાદ કર્યા કરો. ભક્તિ અને વિપરીત-ભક્તિ બંનેમાં એક સરખી તીવ્રતા હોય છે. મગજની ન્યુરલ સર્કિટને સ્કેન કરીને ન્યુરોલોજિસ્ટોએ શોધી કાઢ્યું છે કે અફલાતુન પ્રેમના અનુભવથી મગજના જે ભાગમાં ડ્રામેટિક ફેરફારો થાય છે, નફરતની લાગણીમાં ય એ જ ભાગમાં ‘દીવા-બત્તીઓ’ થવા લાગે છે. પ્રેમમાં જેમ માણસ મરવા કે મારવા પર ઉતારુ થઈ જાય છે તેવી જ રીતે નફરતમાં ય એ કોઈ પણ હદ સુધીનું પરાક્રમ કરવા સક્ષમ હોય છે. પ્રેમમાં માણસ આંધળો થઈ જાય છે. નફરતમાં ય સમજ કે તર્કશક્તિ પાંગળી થઈ જાય છે. એટલા માટે જ કવિઓ-શાયરોએ પ્રેમમાં ય પીડાની વાત કરી છે. દરેક સુખના અહેસાસની પોતાની પીડા છે.

સુખનો પોતાનો દંશ, પોતાની ચુભન, પોતાનો કાંટો છે. એવી જ રીતે પીડાનું ય સુખ હોય છે, મઝા હોય છે, નશો હોય છે. રાવણ રામને નફરત કરે છે અને એમાં જ એનું ચેન, સુખ અને આનંદ છે. કંસને કૃષ્ણ પ્રત્યે હાડોહાડ ઘૃણા છે અને એ ઘૃણા જ એને એના હોવાનો અહેસાસ કરાવે છે. રાવણ અને કંસ બંનેને જીવતા રહેવા માટે, જીવતા રહેવાના અહેસાસ માટે, જીવનના અર્થ માટે રામ અને કૃષ્ણને નફરત કરવી અનિવાર્ય છે. આ બંને દાનવોનો મોક્ષ પણ આ ઘૃણામાં જ થાય છે. આ વિપરીત-ભક્તિ છે.

અસલમાં, કોઈ એવો પ્રેમ નથી જ્યાં નફરત ન હોય. આપણે જેને પણ પ્રેમ કરીએ છીએ, એની ઘૃણા પણ કરીએ છીએ, અને ઘૃણા એટલા માટે કરીએ છીએ કારણ કે એની સાથે પ્રેમ પણ છે. શત્રુ સાથે પણ એક પ્રકારની મિત્રતા હોય છે, એક પ્રકારનો લગાવ હોય છે. મિત્ર સાથે ય એક પ્રકારનો અલગાવ હોય છે, શત્રુતા હોય છે. ખલિલ જિબ્રાનની એક વાર્તા છે: એક સ્ત્રીએ પુરુષને કહ્યું, ‘હું તને પ્રેમ કરું છું.’ પુરુષે કહ્યું, ‘તારો પ્રેમ મારું સૌભાગ્ય છે.’ સ્ત્રીએ પૂછ્યું, ‘તું મને પ્રેમ નથી કરતો?’ પુરુષ કશું ન બોલ્યો અને ટકટકી લગાવી જોતો રહ્યો. સ્ત્રી જોરથી ચિલ્લાઈ, ‘હું તને નફરત કરું છું.’ પુરુષે કહ્યું, ‘તારી નફરત મારું સૌભાગ્ય છે.’

e.mail : rj.goswami007@gmail.com

સૌજન્ય : ‘રસરંગપૂર્તિ’, “દિવ્ય ભાસ્કર” 14 ફેબ્રુઆરી 2016

http://www.divyabhaskar.co.in/news/MAG-breaking-news-by-raj-goswami-in-sunday-bhaskar-5248848-NOR.html

Women’s entry in Places of Worship

One is witnessing strange incidents where the women from Muslim and Hindu community are facing similar obstacles. This relates to the issue of entry into places of worship. While the women from Bhumata Brigade are struggling to get entry into Shani Shingnapur temple (Ahmadnagar Mahrashtra), the Muslim women are fighting a legal battle to restore their access to mazar of Haji Ali dargah in Mumbai. In yet another incident the women are trying to get the right of worship in Sabrimala temple. The Hindu women in an act of brave initiative landed up in many buses to the Shani Shingnapur temple, where they were denied the entry while police had to resort to some force to prevent their entry.

In case of Shani Shingnapur while men are allowed to the Chabutara (raised platform) it is believed that going to the Chabutara will be of bad omen for women as Lord Shani (Saturn) will cast an evil eye. So it is claimed that prohibiting women to enter is a matter of spiritual science. Sanatan Prabhat, the rightwing daily says that the movement of women must be prevented to save the Hindu traditions. In response to the agitation led by Trupti Deasai of Bhumata Brigade the spiritual Guru Sri Sri Ravishankar of Art of Living tried to mediate between the women’s group and the temple trustees. Interestingly he advised that neither women nor men should be allowed to the Chabutara. The matter is being negotiated; solution does not to be near the sight. Also the RSS mouth piece Organiser opines that while initiating any move to amend the existing regulations care should be taken to preserve tradition and prestige of these places.

In case of Sabrimala shrine, the argument is that Lord is a celibate and the women in menstrual age group will be distracting him. One recalls that one IAS officer, who happened to be a woman had visited the shrine for overseeing the arrangements in readiness for the pilgrimage in her official capacity. She was also denied entrance on the ground of her being a woman. In case of Haji Ali in Mumbai the local women’s group Bhartiya Muslim Mahila Andolan has filed a writ in the court demanding the entry of women to the mazar be restored. The women’s groups have cited different clauses of the Constitution where one have equality before the law and that one cannot be discriminated against on the grounds of gender. The argument of Dargah trustees is on the ground of security of women, which to say the least is ridiculous. In case of Sabrimala the earlier argument that the path to the shrine is difficult for women on the grounds of security was later was clarified by the Devswom Board Travancore by stating the ‘real’ reason for denying entry to women is celibacy of Lord Ayappa.

Muslim women have a varying degree of access to the mosques, much lesser in South Asian Countries than in countries like Turkey for example. In Hindu temples the entry is again not uniform; there are different pretexts to prevent their full access to the places of worship. While in many countries the law for equality is very much there, the traditions and the controllers of these places have been preventing the women from having full access to the holy deity. The patriarchal control over access top places of worship is there in various degrees.

This does not apply to Churches in general, where access is not the issue, what is talked there is as to why women do not have the right to be on the higher levels of priest hood. In Hindu temples, Muslim mosques and shrines the women priests are practically not there, some claims of such positions will be more as an exception than as a rule or norm.

In case of India where the equality is guaranteed by law, these laws of equality don’t have entry into the places controlled by the conservative trusts. The controllers of institutions of religion are generally exclusively male bastion, the degree of control and its expression is varying though. In Hindu fold there is an additional factor is that is that of caste. One understands there is ‘caste in the practice’ of Muslims and Christians also, but so far as the places of worship are concerned they are accessible to all, irrespective of caste. One recalls the struggles of Babasaheb Ambedkar for temple entry, the Kalaram Temple agitation, before he decided to renounce Hinduism calling it as being Brahminic theology. As such most religions do have the hierarchical structure in-built into the institution of religion.

Talking of South Asia as a whole the Mosques, Dargahs and temples have lot of rigid rules as far as women are concerned. These are the norms which are imposed by traditions. Thus we see a bit of variation in different religions, different religions as far as treating women is concerned. As such it the differential treatment and this depends on the degree of secularization of the particular institution and particular country and region. By secularization we mean the extent of erosion of hold of landlord-clergy combine on the society. No uniform pattern is discernible but at the core there is the understanding which regards women as inferior beings, secondary to the men, being regarded as property of men so to say.

Earlier it was regarded that their secondary position is purely due to biological functions, with time and with the impact of women’s movement, it is clear that the gender roles are psychological and social, determined by time and location. In early matriarchal societies women had a predominant role in the family and social affairs. With the rise of slave society and later the feudal society, women’s subservient role came to be the norm. Again with Industrial revolution and the values of Liberty, Equality and Fraternity gaining political ground, women started entering into social space and the social equations started changing towards those of equality. As degree of secularization is different the degree of success of women towards equality is different. The nations which saw Industrial revolutions, the path to women’s equality were paved by the underlining slogan of revolutions or social transformations. Still the equality of women has not been automatic, there is a path of struggle through which women expressed their aspiration; longings and struggled for new equations towards equality.

The movement for gender equality again has highs and lows; ups and downs. Currently one understands that the politics in the name of any religion, fundamentalism-communalism, is a politics of status quo to begin with and then it aims to throw back the society to the earlier feudal values of caste and gender hierarchy. Talking of recent times world witnessed this first in the form of rise of Christian fundamentalism in America in the decade of 1920, in the face of the rise of industrial society with modern education and industrialization coming to the fore. In the societies which had to undergo the painful experience of Fascism, Nazism, there also the role of women were defined to be in the confines of ‘Kitchen Church and Children’ by the political ideology, which can be regarded as the close cousin of religious nationalism. With coming of Islamic fundamentalism again the attempt was made to further subjugate the women to lower positions in society. The cover of Islam was used for this social-political agenda. Afghanistan, Iran, Pakistan are few examples of that.

Here in India we saw the rise of majoritarian and minoritarian communalism. Both these again try to push back the women, to restrict their social space, all in the name of religion. With the rise of religious nationalism in India, various issues came up which gave a glimpse of the attitude towards women. Many of these are not the fully blown up pictures, but they have in root the goal of subjugation of women, in the language of Sharia or a sophisticated version of Manu Smriti. In India while the secularization process; the overthrow of the hold of landlord-clergy combine; remained half way through. With the assertion of religious nationalism primarily Hindutva, the striving of women for equality is being countered strongly.

In the ideology of dominating Hindutva the subordination and secondary position of women is asserted by invoking the noble traditions. In literature from Gita Press Gorakhpur, the major publication promoting traditional conservative values amongst Hindus which is generally the base of Hindutva politics, one can see millions of books being distributed which advise the home making role, the ideal of Sati (women being burnt on the funeral pyre of their husband), the stree dharma(duties of women as ordained by their religion) are propounded. Instructions to women about dress code and choice of life partner are handed down. One of the major agenda of the divisive love jihad campaign is to restrain the Hindu girls, to do away with their choice in matters of life and choice of life partner.

Overall the role of religious institutions has been to maintain the social status quo, And the issues related to priesthood in holy places, the entry to these shrines do reflect the same in varying degrees. It seems that despite the obstacles, the women from different religious communities are making their statement loud and clear that their march towards equality cannot be halted by these institutions, and that’s is the portent of these moves for entry to the abodes of the Lord! 

Key words: #Shani Shingnapur, #Haji Ali, # Sabrimala, #Trupti Desai, # Bhartiya Muslim Mahila Andolan, #entry of women, # places of worship, # Sharia, #Manu Smirti,# Organiser #Fasicm # Nazism # RSS # Dargah # Temple # Mosque # Chavdar Talab # Ambedkar

—

www.pluralindia.com

ગુજરાત પોલીસ અને સત્તા પાર્ટી કેવળ બચાવની ભૂમિકાએ ન રહેતાં ગૌરવમંડિત ગર્જનતર્જનમાં રાચે છે

હરિનામની હેડકીની ધર્મભૂમિ ભારતવર્ષને નવાઈ નથી. માત્ર, આ દિવસોમાં આપણા રાજકારણમાં ઉપડેલી હેડકી હેડલી નામની છે. આ હેડલી પણ કમાલની જણસ છે. વિભક્ત, વિભન્ન વ્યક્તિત્વો અને વિક્ષિપ્ત માનસનો એ મનોવૈજ્ઞાનિક તપાસનો કેસ છે. 26/11(મુંબઈ)ની વીડિયો જુબાનીમાં કસાબ અને બિરિયાનીએ ખ્યાત ઉજ્જવલ નિકમની ઉલટ તપાસમાં એણે ‘મલ્ટિપલ ચોઇસ ક્વેશ્ચન’ની (આપણી ન્યાય પ્રણાલિમાં અમાન્ય) પદ્ધતિએ ઈશરત જહાંનો ઉલ્લેખ લશ્કર-ઇ-તોઇબા સાથે સંકળાયેલ આત્મઘાતી તરીકે કર્યો ન કર્યો ત્યાં તો હાલના સત્તાપક્ષના સૌ કૉંન્ગ્રેસ, સામ્યવાદીઓ અને બીજાઓ પર સહસા તૂટી પડ્યા: સોનિયા ગાંધી, માફી માગો! આમ કહેનારા કને હવાલાનો હવાલો હાલ તો એક ને એક, એટલે કે હેડલી અને હેડલી જ છે.

જરી સબૂરીથી વિચારીએ તો પહેલું તો એ સમજાય છે કે 26/11ના સંદર્ભમાં, અમદાવાદમાં થયેલી ઈશરત ઘટનાને ‘મલ્ટિપલ ચોઇસ ક્વેશ્ચન’ની રીતે ખેંચી લાવવાનું ખાસું દૂરાકૃષ્ટ જેવું છે, અને હેડલીએ ઈશરતનું નામ પાછું કોઈ પ્રત્યક્ષ સાક્ષીની રીતે નહીં પણ વાયા વાયા લીધું છે. એટલે ધારાશાસ્ત્રી (અને પાછા પદ્મશ્રી) નિકમે જાણતે અજાણતે સત્તાપક્ષને કશીક સોઈ કરી આપવાનું બન્યું છે. જો કે, સત્તાપક્ષને મળી રહેલી આ શોર સવલત છતાં, એક વિગત ખસૂસ નોંધવી જોઈએ કે અગાઉ પણ હેડલીએ ઈશરત જહાંનું નામ લીધું હતું અને તે વખતની યુપીએ સરકારે એ બાબતમાં વિશેષ તપાસ કરવાપણું જોયું નહોતું – અને એ રીતે આજના દિવસોમાં એને અંગે ‘ઈરાદા’નો મુદ્દો જરૂર ઊભો થાય છે. ઈરાદાના મુદ્દાને અલબત્ત ઊભો જ રાખીએ, અને એક પાયાનું વલણ દોહરાવીએ તેમ જ ઘૂંટીએ કે યુપીએ હો અગર એનડીએ, શુચિર્દક્ષ સરકાર માત્ર આવા હર સગડનો તાગ મેળવે તે અપેક્ષિત છે. સવાલ સરકારના સરકારપણાનો છે. આ એ જ સવાલ છે જે 2002ના સંદર્ભમાં આપણે સૌ ગુજરાત સરકાર વિશે ઉઠાવતા રહ્યા છીએ.

હેડલી નામની હેડકી સબબ આટલાં પ્રાસ્તાવિક વચનો અને આરંભિક ઉદ્રેક આછર્યાં પછી ઊભો થતો બીજો સવાલ કદાચ વધુ પાયાનો છે. અને તે એ કે ઈશરત જહાંના ‘ફેક એન્કાઉન્ટર’નું શું કરીશું. હેડલી કહે છે તેમ એને આત્મઘાતી આતંકવાદી તરીકે સ્વીકાર્યા પછી પણ આ પ્રશ્ન ઉત્તર અને આનુષંગિક તપાસ માગી લે છે તે માગી જ લે છે. ઈશરત કથિત નિર્દોષતાના મુદ્દાને બાજુએ રાખીએ તો પણ ગુજરાત હાઇકોર્ટે નીમેલ સ્પેિશયલ ઇન્વેસ્ટિગેશન ટીમ(સિટ)નું એ તારણ તો અકાટ્યપણે ઊભું અને ઊભું જ છે કે ગુજરાત પોલીસે એને ગેરકાનૂની કસ્ટડીમાં લઈ પ્રાયોજિત ઍન્કાઉન્ટરનો બેત પાર પાડ્યો હતો. એટલું જ નહીં પણ જે ગોળી વહેવાર અને હથિયારવિનિયોગ થયાનો પોલીસદાવો હતો એ બંને વચ્ચે કોઈ જ મેળ પડતો નહોતો એવું પણ અવલોકન સદરહું સિટનું હતું.

મુદ્દે, ગોધરા-અનુગોધરા દિવસોના હિંસ્રકાંડને અંગે ગુજરાતમાં ચાલેલ નકો નકો તપાસને સર્વોચ્ચ અદાલત થકી કંઈક બ્રેક વાગી હોય અને ગુજરાત બહાર કેસો ચલાવાયા તેમ જ નવેસર ઉઘાડ્યા પછી ગુજરાત સિવાયનાં રાજ્યોને મુકાબલે કશીક નોંધપાત્ર કાનૂની કારવાઈ શક્ય બની હોય તો પણ મનોજ મિટ્ટા જેને ‘ફિક્શન ઑફ ફૅક્ટ-ફાઇન્ડિંગ’ કહે છે એનું પ્રમાણ ખાસું બધું છે. વસ્તુત: ‘રુલ ઑફ લૉ’ અગર તો કાયદાના શાસનની કસોટીએ યુપીએ એનડીએ સઘળી સરકારોનો ટ્રૅકરેકોર્ડ કાબિલે તપાસ રહ્યો છે. આ લખું છું ત્યારે 2013નો એક અભ્યાસ સાંભરે છે કે એના આગલાં ચાર વરસના ગાળામાં દેશમાં 555 જેટલાં નકલી ઍન્કાઉન્ટરો નોંધાયા હતાં, જેમાં ગુજરાતનો ક્રમ તો છે ક પાછળ આવતો હતો.

નક્સલ પ્રભાવિત લેખાંતા રાજ્યો અને ઈશાન ભારતનાં રાજ્યો એમાં મોખરે હતાં. ઘણુંખરું સ્વૈચ્છિક નાગરિક ઝુંબેશ અને માનવ અધિકાર પંચના પ્રવેશ પછી આની વિગતો પણ બહાર આવતી રહી છે. ઊહાપોહ થતો રહે છે, અને પોતાનું ચાલે ત્યાં સુધી હર પક્ષની સરકાર તે ખાસ ગણકારતી નથી. બધે જ ઍન્કાઉન્ટરો થાય છે, થયાં કરે છે તો માત્ર અમારી પાછળ જ કેમ પડી ગયા છો, એ ગુજરાત સરકારનો ‘બચાવ’ કહો તો ‘બચાવ’ અને ‘વળત ઘા’ કહો તો, ‘વળતો ઘા’ રહ્યો છે. માત્ર, બીજાઓ ચોરીછિનાળાં કરે છે એ આપણાં ચોરીછિનાળાંનો પ્રામાણિક બચાવ નથી એટલી સાદી સુધબુધ છેલ્લાં વરસોમાં ગુજરાતની ભાજપ સરકારને તેમ રાજ્યના રાજકીય અગ્રવર્ગના ખાસા હિસ્સાને રહી નથી એ હકીકત છે.

વાત માત્ર આટલી જ નથી. નકલી ઍન્કાઉન્ટરોમાં ઠીક ઠીક પાછળ અને કેસતપાસ ઉર્ફે કલ્પનાવિલાસમાં ઠીક ઠીક આગળ એવી ગુજરાત સરકાર, ગુજરાત પોલીસ અને ગુજરાતની સત્તા પાર્ટી કેવળ બચાવની ભૂમિકાએ ન રહેતાં ગૌરવમંડિત ગર્જનતર્જનમાં રાચે છે. જેમનાં ઍન્કાઉન્ટર કરાયાં તે બધા આતંકવાદીઓ હતા અને રાજ્યના સત્તાપક્ષના મુખ્ય માણસો (જેમ કે નરેન્દ્ર મોદી/અમિત શાહ: એમના નિશાન પર હતા, એવું હંમેશાં કહેવામાં આવ્યું છે. સોરાબુદ્દીન વગેરે ક્લાસિક દાખલા આ સંદર્ભમાં સામે આવે છે. રાજ્ય સરકારે સોરાબુદ્દીન માર્યા ગયા અંગે વિધાનગૃહમાં માહિતી આપતી વખતે એ આતંકવાદી હોવાનો દાવો કર્યો નહોતો. સર્વોચ્ચ અદાલત સમક્ષ સોગંદપૂર્વક એમ પણ કહ્યુંકબૂલ્યું હતું કે સોરાબુદ્દીન મોત નકલી ઍન્કાઉન્ટરમાં નિપજાવાયું છે. પણ ગૃહની બહાર ગાઈવગાડીને એને આતંકવાદી જાહેર કરાયો અને આવાં અનેક ઍન્કાઉન્ટરો બદલ વણજારા સહિતની ગુજરાત પોલીસનું ગૌરવમંડન કરવામાં આવ્યું. જામીનધન્ય પોલીસ અધિકારી અને જામીનધન્ય પક્ષનેતા ગુજરાત મોડેલની વિશેષતારૂપે ઉભર્યાં. આને શું કહીશું, સિવાય કે રાષ્ટ્રભક્તિની રોકડી!

નેહરુપટેલના વખતમાંયે નકલી ઍન્કાઉન્ટરો નહીં થયાં હોય એમ નથી. પણ મુખ્યમંત્રીઓ જોગ વડાપ્રધાનના નિયમિત પત્રોમાં તમે એ અંગે નેહરુની નારાજગી અને મંથનના સંકેતો ભલે કોકરવરણા તો કોકરવરણા પણ જોઈ તો શકો છો. અરે, ગૌરવયાત્રા રૂપે મહિમામંડન તો 1984ના શીખ સંહાર પછી પણ જોવા મળ્યું નથી. બને કે આ ચર્ચા કોઈને ‘ગડે મુર્દે’ જેવી લાગે. બને કે આ ચર્ચા કોઈને એના એ ચર્વિતચર્વણ જેવી લાગે. પણ લોકશાહી રાહે સ્વરાજનિર્માણનો રાજપથ અને જનપથ આ સિવાયના હોઈ શકતા નથી. છેલ્લાં પંદર વરસમાં ગુજરાતની પ્રજાસૂય વિશેષતા રાજ્ય સરકારને ચોક્કસ વિપથગમનથી એળે નહીં તો બેળે રોકવાની કોશિશની રહી છે. અહીં પીઢ બનેલું નેતૃત્વ હવે કથિત ગુજરાત મોડેલની હવા બનાવી દિલ્હી પહોંચ્યું છે ત્યારે ઉમેદ રહે છે કે અહીં ‘એળે નહીં તો બેળે’ની જે તાલીમ એને મળી એનો એ રાષ્ટ્રીય સ્તરે વિનિયોગ કરી જાણશે.

હેડલીની સગડ જરૂર દબાવો – માત્ર, ઘરઆંગણે તપાસનાં ધોરણોને જરી જાતતપાસનો લાભ આપો તો બસ.

સૌજન્ય : ‘કલ્પનાવિલાસ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 13 ફેબ્રુઆરી 2016