જીલિયન સ્લાવો દક્ષિણ આફ્રિકાની એક લેખિકા છે. તેનાં માતા-પિતા જો સ્લાતો અને રૂથ ફર્સ્ટ એક ગોરા દંપતી, ત્યાંની રંગભેદની નીતિ સામે ચળવળમાં જોડાયાં હતાં અને તેથી તે સમયની સરકારની દમન નીતિના ભોગ બન્યાં હતાં. એવા વાતાવરણમાં જન્મેલાં જીલિયનના વિચારો પર એની અસર થયેલી છે. એટલે કંઈક કચડાયેલ વર્ગ માટે કે કાળી પ્રજા માટે એને સહાનુભૂતિ છે જે આ નવલકથામાં ક્યાંક ક્યાંક જોવા મળે છે.
દસ દિવસની આ કહાની 2011ની સાલમાં લંડનમાં થયેલા રમખાણોની પૃષ્ઠભૂમિ પર રચાયેલી વાર્તા છે. રમખાણની વાત હોય એટલે સામાન્યત: તોફાન કરનાર એક વર્ગ હોય અને તેની સામે પોલિસ ખાતું પણ હોય અને જ્યાં પ્રજાનો એક વર્ગ અને તેની સામે પોલિસ અથડાતી હોય ત્યાં પરિસ્થિતિનો લાભ લેવા માટે રાજકીય પક્ષ પણ સક્રિયતાથી જોડાય. આમ ત્રણ તત્ત્વોના મિશ્રણથી ઉપજતી ઘટનાઓ, ઘટનાકારો અને કાવાદાવાના પેચદાવોનું સંયોજન કરીને આ વાર્તા રચાઈ છે.
વાર્તાનો સમય કામ સીમિત છે એ વાર્તાના શીર્ષક થકી નિર્દેશાયો છે એટલે વાર્તાની રજૂઆત પહેલા દિવસની વહેલી સવારે એકી સાથે ત્રણ સ્થળોની દિનચર્યાથી થાય છે. ત્રણ જુદા જુદા ઘટકોનો ઉલ્લેખ થાય છે. સાથે સાથે તે તે ઘટકોના પાત્રોનો આછો પરિચય પણ થાતો જાય છે. વાર્તાનો સમયકાળ સીમિત છે અને નવલકથા લાંબી થવાની છે એટલે સ્થળના પાત્રોના પરિચયમાં વર્ણન-વિસ્તાર કરવામાં સમય ન બગાડતાં; વાતાવરણમાં સમયની ઝડપ દર્શાવવા વાર્તાના ઉઘાડમાં જ પાત્રોને મોટરકારની ઝડપી ગતિમાં જતાં દર્શાવાયા છે. ત્રણેય ઘટકોમાં કંઈક ઘટના થવાની છે એ દર્શાવવા દરેક સ્થળે એક નાની બીના પણ રજૂ કરાઈ છે.
(1) રૉકવેલ વિસ્તારમાં આવેલા લવલેસ હાઉસિંગ એસ્ટેટમાં રહેતો મિશ્ર જાતિનો એક સમૂહ અને તેમાં માનસિક રીતે સહેજ અસ્થિર એવો એક માણસ.
(2) પોલિસ ખાતામાં નવા પોલિસ કમિશ્નરની નિમણૂક, એક નવી વ્યવસ્થા અને તે ખાતામાં જૂનો સિનિયર ઑફિસરને અન્ય જાતિનો રજૂ કરીને ટકરાવની શંકા ! શક્યતા
(3) રાજકીય પક્ષે, વડાપ્રધાન અને એના હાથ નીચે ગૃહપ્રધાન એ બન્ને વચ્ચે પૉલિસ કમિશ્નરની નિમણૂક અંગે મતમતાંતર એટલે ટકરાવની શંકા ! શકયતા.
આમ વાર્તાના વહેણમાં અનેક ઘટનાઓ બનવાની છે એ માટેની સજાવટ બહુ જ ઝડપથી બિછાવી દીધી – જાણે ઉનાળાના સૂક્કા વાતાવરણમાં સૂકાઈ ગયેલાં ડાળ-પાન-ઝાંખરાંનો ઢગલો એક ચિનગારીની જ તૈયારીમાં હોય એવી રીતે.
અને એક ચિનગારી ચંપાય છે – પોલિસની અટકાયતમાં પેલા માનસિક રીતે અસ્થિર માણસનું મૃત્યુ થાય છે અને લવલેસ એસ્ટેટમાં તોફાનો ફાટી નીકળે છે – મારામારી, લૂંટફાટ અને આગના બનાવોથી આખો્ ય રોકવેલ વિસ્તાર ઘેરાઈ જાય છે. પોલિસની કામગીરી શરૂ થાય છે. વડાપ્રધાન પરદેશમાં હોવાથી પરિસ્થિતિ સંભાળવાની જવાબદારી ગૃહપ્રધાનના હાથમાં આવી પડે છે. ગૃહપ્રધાન આશાવાદી છે. આ નવી ઊભી થયેલી પરિસ્થિતિને પોતાની તરફેણમાં વાળીને વડાપ્રધાનની ખુરશી કેવી રીતે પડાવી લેવી એની પેરવાઈમાં પડી જાય છે. અને તેમાં એની પત્નીનો પણ સહકાર મળે છે. તે પણ ચબરાક છે, મહત્ત્વાકાંક્ષી છે, આંટીઘૂંટી ખેલનારી છે, એટલે આ તોફાન પરિસ્થિતિને વણસાવીને પેલા નવા નિમાયેલા પોલિસ કમિશ્નરને દાવપેચમાં અટવાવીને એને કેવી રીતે નાકમયાબ કરવો એની રમત શરૂ થાય છે. આ રીતે અટપટો ખેલ શરૂ થાય છે.
આમ ઘટનાઓ ઘટતી જાય છે, ખેલમાં આવતાં પાત્રો સંકળાતા જાય છે અને એમાંથી કંઈક નવું રહસ્ય ઊભું થાય અને એમાં અટવાયેલા પાત્રો પોતાને ભાગે આવેલો રોલ કરતાં જાય ત્યાં એક નવા રહસ્યનો ફણગો બીજા જ સ્થળે ફૂટી આવે અને તે સ્થળના પાત્રો એમાં સંડોવાતા જાય. એક રહસ્યમાંથી બીજું રહસ્ય અને એક ઘટનામાંથી બીજી ઘટના ઘડાતી જાય – આમ વાર્તાની ગૂંથણી ગુંથાતી જાય, પણ વાચકનો રસ જળવાઈ રહે એની સતત કાળજી રાખીને નવી વિટંબણા ઊભી કરીને વાર્તાનું વહેણ રસપૂર્વક જાળવી રાખ્યું છે.
પાત્રાલેખન, ત્રણેય સ્થળોમાં અનેક પાત્રો પોતપોતાનો ભાગ ભજવે છે તેમાં ખાસ ધ્યાન ખેંચે એવા પાત્રો : લવલેસમાં રહેતી કેથી મેમન – એક અપરિણિત માતા, લગ્ન તો કર્યા હતાં પણ પતિથી ત્યજાયેલી. ત્યારબાદ એક પ્રેમી જુલિયસ જીબોલો – એ પણ કેથી મેસનને એક બાળકીની ભેટ ધરીને તરછોડી દે છે. આમ અસહાય પરિસ્થિતિથી ઘેરાયેલી અને પુરુષોથી દબાયેલી છતાં પણ એક પ્રેમાળ માતા અને સહૃદય નારી જેના વિશે એના એક પુરુષમિત્રે એક જ વાક્યમાં સુંદર નિરુપણ કર્યું છે : ‘A feeling person in an unfeeling world.’
પોલિસખાતું : કાયદાનું કડક રીતે નિયમન કરનારું તંત્ર અને કંઈક સત્તાના અહમ્ને લઈને ફરતાં સત્તાધારી ઑફિસરો, લેખિકાએ આ ટોળાંનું એક જ વાક્યથી સુયોગ્ય વર્ણન કર્યું છે – A monstrous collections of egos. પણ એ ખાતામાં નવો નિમાયેલ પોલિસ કમિશ્નર જોશુઆ યેરેસ એક સીધા સરળ સ્વભાવનો પણ બાહોશ વ્યક્તિ છે.
રાજકીય તખ્તે વડાપ્રધાન તો છે છતાં ગૃહપ્રધાન પીટર વ્હીટલીનું પાત્ર અગત્યનું બની જાય છે કારણ કે તે આશાવાદી છે, કૂટ દાવપેચ ખેલનારો છે અને વાર્તામાં એક રંગીનતા લાવે એવું રંગીલું પાત્ર પણ છે. એની પત્ની ફ્રાન્સિસ એક અતિ મહત્ત્વાકાંક્ષી છે અને દાવપેચ ખેલનાર વિલક્ષણ છે પણ વિફરે તો છંછેડાયેલી નાગણ જેવી.
આમ જુદાજુદા સ્વભાવ-વર્તન ધરાવતી વ્યક્તિઓ અને અલગ અલગ ઘટનાઓ તેમાં તે તે વ્યક્તિને સાંક્ળી લઈને લેખિકાએ વાર્તાની સુંદર ગૂંથણી કરી છે. બીજું વાર્તાના શીર્ષકને અનુલક્ષીને સમયને ચુસ્તપણે વળગી રહી છે. શરૂઆતથી તે અંત સુધી આ ચારસો પાનાંની નવલકથાને સમયના ચોકઠામાં એવી સુંદર રીતે ગોઠવી દીધી છે કે જાણે શતરંજની રમતનાં ખાનાં હોય તેમ, અને ખાસ ધ્યાન ખેંચે એવું તત્ત્વ એ છે કે અનેક રહસ્યમય ઘટનાઓ બનતી જતી હોય છે પણ ક્યાં ય બનતી ઘટના વર્ણવાઈ નથી કે નથી એમાં ઘટનાકારની ઉપસ્થિતિ, જે કાંઈ દર્શાવાયું છે તે ઘટના ઘટ્યા પછીના પ્રત્યાઘાતો. આમાં એવો કંઈક અણસાર આવે કે જાણે લેખક અને વાચક વચ્ચે શતરંજની રમત રમાતી હોય જેમાં લેખક પોતે એક ઘટના રચીને – ચાલ ચાલીને – વાચકને તેના પ્રત્યાઘાતોમાં ઉલઝાવી દે, જાણે કે વાચકને એની ચાલ ચાલવાની, અનુમાનો કરવાની ચેલેન્જ મળતી હોય ! લેખક અને વાચક સામસામે આવીને શતરંજની રમત રમતા જતા હોય, વાર્તા વણાતી જતી હોય તેમાં પાત્રો પ્યાદારૂપે ચાલતા હોય અને દરેક ચાલ પછી નવી સમસ્યા, નવા રહસ્યો ઊભા થતાં હોય. આ નવીન રીતથી વાચકને વાર્તામાં છેક છેલ્લા પાન સુધી રસપૂર્વક જકડી રાખવામાં વાર્તાકાર સફળ થાય છે.
લેખિકાએ આ નવલકથા લખવામાં સારું એવું સંશોધન કર્યું છે. 2011ની સાલમાં થયેલાં રમખાણનો અભ્યાસ કર્યો છે. તે ઉપરાંત પોલિસખાતાની કાર્યપદ્ધતિ તોફાન થતાંની સાથે અલગ અલગ પોલિસખાતામાં કેવી કેવી કામગીરી હાથમાં ઉપાડી લે છે અને દરેક બનાવની ઝીણી ઝીણી માહિતી કેવી રીતે નોંધવામાં આવે છે તે ઉપરાંત પણ અગમચેતીનાં પગલાં પણ લેવાતાં જતાં હોય છે. આ બધી કાર્યપદ્ધતિનો લેખિકાએ ખૂબ જ ઝીણવટથી અભ્યાસ કર્યો છે એ આ નવલકથામાં અવારનવાર દેખાઈ આવે છે. વાચકને આ માહિતીઓ નવીન લાગે અને તેથી એના વાંચનમાં રસ જળવાઈ રહે છે.
આમ આ નવલકથા વિશાળ વાચકવર્ગને ગમી જાય એવી છે અને રસપૂર્વકનું વાંચન પૂરું પાડવામાં સફળ થાય છે એ બદલ લેખિકાને ધન્યવાદ ઘટે.
20 Deanscroft Avenue, Kingsbury, LONDON NW9 8EN, U.K.