“એ ય …. સાબદા રહેજો …. એ ય … સાબદા રહેજો! ઓલા ભાણા પટેલની ભાણી આવે." − આવો ગરબો કાઠિયાવાડમાં બહુ સાંભળવા મળતો. તો આજે એવાં ભાણીબાની કથા કરવાની છે. ભાણીબાનું હુલામણું નામ બિનકુ છે અને પાસપોર્ટમાં લખાય તેવું નામ અમી છે, પણ આ નામથી આમ જનતા અજાણ છે.

બિનકુ તો ભાઈસા’બ, નાનપણથી બહુ મોઢે ચડાવેલી. (સાત ખોટના ખોડીદાસ જેવી) મારાં બહેન-બનેવીને ત્યાં માંડ માંડ પારણું બંધાયેલું. તેથી ભારે લાડકોડમાં આ માથાભારે કન્યાને ઉછેરવામાં આવેલી. આ કલાવતી કન્યા રાતે ન વધે એટલી દી’યે વધે. એમ જોતજોતામાં જુવાન થઈ ગઈ. દેખાવમાં સોળ વરસની સુંદરી આળસ મરડીને ઊભી થાય તો, એકાદ ક્ષણ અમિતાભ બચ્ચન પણ છક્કડ ખાઈ જાય કે … "અરે રેખા! આટલી નાની ૨૫ વરસની કન્યા બની ગઈ!" ટૂંકમાં ફિલ્મી પડદાની બહાર રેખા! ઘરમાં રમતી-ગાતી-નાચતી બિનકુને જોઈ શેર લોહી ચડે. ભણવામાં અને કામે કાજે ભારે જબરી! જબરી શબ્દ ઓછો પડે એવી જબરી!

એક આડવાત : એક વખત બિનકુનાં સાસુ અમેરિકા ફરવા આવેલાં. તો આ લોકો એમને લાંબા પ્રવાસે ફ્લોરિડા લઈ ગયેલાં. પ્રવાસ બાદ ઘરે આવ્યાં. સાસુમા ઉપર હાથ-પગ ધોઈ, કપડાં બદલી નીચે આવ્યાં ત્યાં સુધીમાં, એટલે કે ૧૫- ૨૦ મિનિટમાં જમવાનું તૈયાર કરી, ડાઇનિંગ ટેબલ ઉપર થાળી પીરસાઈ ગઈ હતી. મને લાગે છે કે બિનકુનાં સાસુને હજુ મનમાં શંકા છે કે મારા દીકરાની વહુ કાંઈ માનવ સ્વરૂપમાં નથી! ભૂત છે કે શું? સાસુ બોલેલાં : "કાય જેવણ ઝાલા?" (જમવાનું થઈ ગયું?)

કૉલેજમાં ભણતાં ભણતાં શિવાજી પાર્ક ઉપર ક્રિકેટ રમતો એક ફૂટડો છોકરો. પાંચ હાથ પૂરો, દરિયા જેવી લીલી-બ્લ્યૂ આંખોવાળો. પહેલી નજરે ગમી જાય એવા યુવાનના પ્રેમમાં પડેલી. નામ : કિરણ જોગલેકર. ફટાફટ ભણી-ગણીને બહેનબા કોકણસ્થ મરાઠી બ્રાહ્મણનાં પત્ની બની ગયાં. બિનકુ અમારાં જેવા ગાંધી વિચારધારાવાળાં કુટુંબમાં ઉછરેલી હોવા છતાં એકદમ ચુસ્તપણે ‘ગર્વ સે કહો, હમ હિંદુ હૈ.’ જેવી દ્રઢ માન્યતામાં જીવે. એમાં મરાઠી બ્રાહ્મણને પરણી. જેથી હિંદુત્વની આગમાં મરાઠી ઘી હોમાયું. ‘જય ભગવાન!’

બિનકુનાં લગ્ન એટલે બહેનનાં ઘરે તો ‘શુંયે વાત!’ એવો માહોલ હતો. જલસા જ જલસા! ખાણી-પીણી, ગાણી-બજાણી ને ધમાલ, બાપુ! ઘરે સવાર-સાંજ ૫૦-૬૦ માણસનું જમવાનું થાય ને એમાં … પૂછો મા વાત! એટલીવાર ચા મુકાય. આવા દે-દે દેકારામાં બિનકુ રાડ પાડે : "મારી ચા ક્યાં છે, મા?" બિનકુનો પ્રભાવ જ એવો પડે કે આજુબાજુનાં લોકો કારણ વગર બસ, એનાથી ડરી જાય, બી જાય. બાપલડીનો બાર ખાંડી મિજાજ. આમ સ્વભાવ બાર ખાંડી, પ્રભાવ બે મણનો. તેથી એની આસપાસ કોઈ જાતનો અભાવ જ ન રહે તેવું વાતાવરણ સહજતાથી સર્જાઈ જાય.

આવી ધાડ ધાડ બિનકુને લગ્ન બાદ મનમાં થાય છે કે ‘સૂચી આન્ટી પાસે અમેરિકા જઈ સેટલ થાઉં તો કેવું?’ હવે સમજાયું ને કે મને પેલો ગરબો કેમ યાદ આવ્યો? સાબદા રહેજો. ભાણા પટેલની નહીં, પણ સૂચી વ્યાસની ભાણી આવે છે. સાબદા રહેજો.

૧૯૮૮ની સાલમાં બિનકુને વિઝિટર વિઝા ઉપર સ્પોન્સર કરી ધામેધૂમે મરાઠી-બ્રાહ્મણ યુવાન પતિ જોડે અમેરિકા બોલાવી તો લીધી, ત્યારે બિનકુ ફક્ત ૨૧ વર્ષની અને કિરણ ૨૪ વર્ષનો હતો. પહેલે દિવસે ફિલાડેલ્ફિયા ઍરપૉર્ટ ઉપરથી ઘરમાં પ્રવેશ કરતાં ભાણીબા અને જમાઈરાજાનું ભવ્ય-દિવ્ય સ્વાગત કર્યું. મગ – લાપસી જમાડ્યાં. પહેલી વાર દીકરી-જમાઈ ઘરે આવ્યાં એનો આનંદ-ઉમંગ કાંઈ ઓર જ હતો. બંને લોકો ઊછળતાં, દેખાવડાં, ભણેલાં-ગણેલાં, સફળતા પામવા માટે બેગ ભરીને સ્વપ્નાંઓ લઈને આવેલાં. પહેલા અઠવાડિયે તો ક્રિસમસનું વેકેશન હતું. પાર્ટીઓમાં પસાર થઈ ગયું. બીજી કે ત્રીજી જાન્યુઆરી પછી બિનકુની રેઝ્યુમી  તૈયાર કરવામાં આવેલી. બિનકુ દેશમાંથી ઑક્યુપેશનલ થૅરપિસ્ટ થઈને આવેલી. એ જમાનામાં જોઈએ એટલી નોકરીના ઢગલા હતા. રિહેબની દુનિયામાં થૅરપિસ્ટના સાંસા પડતા હતા.

આમ, એક જાન્યુઆરીની ૧૦મીએ ફાધર માર્ટિન લ્યૂથર કિંગ ડેની રાબેતા મુજબની રજા હતી. અમે પ્લાન કર્યો કે આજે બે જગ્યાએ ઇન્ટરવ્યૂ ગોઠવવો. જેથી આજની રજા કામ આવી જાય. એક સાઉથ જર્સીમાં અને એક રેડિંગ પેન્સિલવેનિયામાં બે ઇન્ટરવ્યૂ ગોઠવી દીધા.

બિનકુને સરસ બ્લ્યૂ સૂટ, વ્હાઇટ શર્ટ, પગમાં પહેરવાનાં બ્લ્યૂ પમપમ ને ગળામાં મોતીની માળા અને લાઇટ મેઇક-અપ કરી, મઢમ બનાવી અને અમે તો મારી મૂકી ગાડી.

મને વડીલ થતાં નથી આવડતું. પણ … નાનું ભાષણ, નાટકીય અદાથી આપતાં તો આપી દીધું. “Charlie, Party is over. Now let us go to work. Charlie, don’t walk, now you got to run.” આજે ૨૫ વર્ષ પછી સમજાય છે કે મારો બિનકો, મારો ચાર્લી … તે દી’થી એવો હડી મેલીને દોડ્યો છે કે પાછું વાળીને જોયું નથી. અધૂરામાં પૂરું ‘Forest gum’ નામની મૂવી બિનકુને અતિશય ગમતી-આદર્શ મૂવી છે. પછી તો દોડે, દોડે ને દોડે! હડી મેલીને દોડે છે અલાસ્કામાં.

એક કૂતરાની જાત છે : જેની ડોકનો પટ્ટો સહેજ ખેંચો, એટલે માંડે દોડવા. આ દોડતું કૂતરું ૨૨ માઇલ દોડ્યા પછી જ ઊભું રહે. અમારી બિનકુને આ વાત ખબર નથી.

અમે બે જગ્યાએ ઇન્ટરવ્યૂ આપ્યો. બંને જગ્યાએ નોકરી તો મળી ગઈ. પણ રેડિંગ રિહેબવાળા લોકોએ બેનિફિટ વધારે આકર્ષક આપ્યા. રહેવા માટે ઍપાર્ટમૅન્ટ અને ગ્રીનકાર્ડની સુવિધાઓનો લાભ આપતી નોકરી સ્વીકારી.

૨૧ વર્ષની કુમળી કળી જેવી બિનકુને કિરણ સાથે રેડિંગ પેન્સિલવેનિયા મૂકી તો આવ્યાં, પણ આખી રાત ઊંઘ ન આવી. જંગલમાં સાવ સૂનકાર રસ્તા ઉપર આવડું મોટું કેમ્પસ. સમ ખાવા કોઈ લાઇટ દેખાય કે કોઈ વાહન આવતું-જતું દેખાય. નાની બાળ બિનકુ, ને નાનો એવો કિરણ. રામ-સીતા અરણ્યમાં હરણાં વચ્ચે પર્ણકુટિરમાં બેસી ગયાં! ભલે ને ભડભાદર, ઊંચી, પહોળી, દેખાવડી, છરાદાર, માભાદાર, જોરદાર. પણ બાપડી અંદરથી સાવ ઢીલી. વાતે વાતે આંખોમાં આંસુ આવી જાય એવી ગરીબડી પણ ખરી, હોં! સોમથી શુક્ર નોકરી કરવાની અને શુક્રવારે ધમધોકાર ભાગી ભાગીને બિનકુ-કિરણને પાછા લઈ આવીએ. ચિ. ભાઈ કિરણ વનો-ઉપવનો, અરણ્ય, હરણાંઓ, સસલાંઓમાં ત્રાસ-ત્રાસ પામી જતા. ક્યાં મુંબઈનો શિવાજી પાર્કનો એનો રોલો, એનો માભો અને ક્યાં આ પેન્સિલવેનિયાનું જંગલ! મુંબઈ પાછા ભાગી છૂટવાના કજિયા પણ કરે. ધીમે ધીમે બિનકુના રિહેબમાં વૉલન્ટિયર સર્વિસમાં લાગી ગયો. કૉલેજમાં ભણવા પણ બેસી ગયો.

બિનકુ ચોક્કસ ગતિએ પોતાનાં ક્ષેત્રમાં સફળતા પ્રાપ્ત કર​વા લાગી અને સમાજમાં પોતાનું બાહોશ સ્ત્રી તરીકે નામ કમાવા લાગી. બિનકુનું સન્માન કરવું પડે, હોં! સન્માન એટલે કે સ્વને નહીં, પણ સર્વને સ્પર્શે છે. કિરણ જેવા કિરણનું માનસ, માનસિકતા બદલી શકી. છેલ્લા ૨૫ વર્ષથી ઇજ્જતથી અને લિજ્જતથી જીવી જાય છે. ખાવા-પીવામાં વધુ વાયડી છે. (પહેરવા-ઓઢવામાં એથી પણ વધુ વાયડી છે.) પણ અમે સૌ એને સમજદારી અને સંવેદનાથી એવી છલોછલ ભરી દઈએ છીએ કે બિનકુ અમારાં વચ્ચે મઘમઘે છે અને ખીલી ઊઠે છે. (પોતે પણ બધાં સાથે ગધેડાં જેટલું કામ કરે છે.) ઘરમાં પાર્ટી હોય અને બિનકુ કામ કરવા વહેલી આવે ત્યારે અચૂક હું બોલું છું : "યા અલ્લી, મદદ આલી."

બિનકુને મારી અને પોતાની નાની બહેનની જ્યાં ત્યાં લાઇનું મારવાની કે ફ્લર્ટ કરતાં નથી આવડતું. પારકા ભાયડાઓ ભાઈ સમાન. અંગત વાત જાહેર કરવી છે. અમારી એક દીકરીના સસરા છે. અતિશય ભલા અને સંસ્કારી માણસ. કોણ જાણે કેમ બિનકુને ‘પપ્પા’ ઉપર આમ પ્રેમભાવ જેવું છે. કે લાઇન ન મારતી. બિનકુ પપ્પાને મળવા જતાં પહેલાં ટપાટપ લિપસ્ટિક લગાવે અને બોલે પણ ખરી કે : "પપ્પા મને બહુ ગમે છે. અમારી મશ્કરીનો માર સહન કરે છે."

બિનકુનાં જમા પાસાનો સરવાળો કરું તો મોટો હિસાબનો ચોપડો ઉખેળવો પડે. એટલે ટૂંકમાં જ કહું તો, અમેરિકા આવી, પતિને ભણાવી-ગણાવી નોકરીને અર્પણ કર્યો. નાની બહેન જયદેવીને સાથે રાખી. ભણાવી-ગણાવી ને છેક લગ્ન કરાવી આપ્યાં, ત્યાં સુધી સાથ આપ્યો.

આ બધા ઉપરાંત બિનકુ એક આદર્શ મા છે. પોતાના એકના એક વહાલસોયા દીકરાને એકલા હાથે મોટો કર્યો. ભણાવ્યો-ગણાવ્યો અને તૈયાર કર્યો. આજે અંગ્રેજી સાહિત્ય માટે વિવેચન કરતી મોટી કંપનીમાં યોગદાન આપી નામના કમાય છે. બિનકુએ બીજા બધાં મા-બાપની જેમ હજારો ને લાખો વાર મોટર હંકારી હંકારી ઇતર પ્રવૃત્તિઓ માટે હડિયાપટ્ટી કરી હશે. પોતાના બાળકનાં તમામ નાટકોમાં સૌ માટે પૈસા ખર્ચી ખર્ચી ટિકિટો ખરીદી હશે. ન્યૂયોર્ક યુનિવર્સિટીમાં ઍડમિશન મેળવતાં પહેલાં બીજી અનેક જગ્યાએ ઍડમિશનની ધમાલ ભોગવી હશે. નાના હતાં ત્યારે એક ફિલ્મ જોયેલી. જેનું નામ હતું – સ્વયં સિદ્ધા. અમારી બિનકુને આ નામ હું જાહેરમાં અર્પણ કરું છું. જ્યારે એનો વહાલસોયો પુત્ર ધામેધૂમે કૉલેજનું ભણી રહ્યો, ત્યારે મારા મનમાં અસંખ્ય ભાવો જાગેલા. હજુ રોજ મારા ભાવજગતમાં લાગણીઓ ગરબા રમે છે. (સોહમ એટલે કે બિનકુનો પુત્ર)

સોહમની મા એટલે સહજતા.
સોહમની મા એટલે સૌજન્ય.
સોહમની મા એટલે સાત્ત્વિકતા.
સોહમની મા એટલે સભ્યતા.

આ આખો ય નિબંધ બિનકુ-જય-કિરણ એમ ત્રણ જુદા રેખાચિત્ર કરવાનો હતો. પણ બિનકુ વિષય એટલો અઘરો છે કે બાકીનાં બે પાત્રોનું ચિત્ર અશક્ય બની જતાં નાની શી નોંધ જ લીધી છે.

e.mail : girishsuchi@comcast.net

પ્રગટ : “ગુર્જરી ડાયજેસ્ટ”, ઍપ્રિલ 2020; પૃ. 16-18