શું નરેન્દ્ર મોદી પોતાની અદા (અંદાજ) ભૂલી રહ્યા છે? એવો સવાલ એમના બીજા કાર્યકાળમાં આટલો જલદી ઉઠાવવો પડશે તે વિચાર્યું પણ ન હતું. જો તે સ્માર્ટ ન હોત તો અહીં સુધી ન પહોંચ્યા હોત, બે-બે વખત લોકસભા ચૂંટણીમાં સ્પષ્ટ બહુમતી ન મેળવી શક્યા હોત, વિપક્ષને નેસ્તનાબૂદ ન કરી શક્યા હોત. ઇન્દિરા ગાંધી પછીના તે ભારતના સૌથી સ્માર્ટ નેતા છે અને ઇન્દિરા ગાંધી પાસે હતી એવી કોઈ રાજકીય વારસાઈ પણ તેમની પાસે નથી. શાયદ આઝાદ ભારતના અત્યાર સુધીના ઇતિહાસના તે એવા એક માત્ર નેતા છે જે પોતાના જોરે સત્તાના સર્વોચ્ચ શિખરે પહોંચ્યા છે.

તેમની રાજનૈતિક બ્રાન્ડ ત્રણ મુખ્ય આધારો પર ટકી છે. મહત્ત્વના હિસાબે તેમનો ક્રમ આ પ્રમાણે છે.

૧. ભાષણ અને સંદેશા આપવાની કળામાં પાવરધાપણું. ૨. વ્યક્તિગત શક્તિ અને નિર્ણય લેવાની ક્ષમતાથી બનાવેલું આભામંડળ. અને સૌથી મહત્વપૂર્ણ ૩. સામાન્ય ભારતીય સાથે ઊંડાણપૂર્વક જોડાઈ શકવાની ક્ષમતા. તેના લીધે ભારતના ગરીબો અને દેશના વધુમતી મતદારો તેમને પોતાના માને છે. આ ગરીબો મોદીને એટલા માટે પસંદ કરે છે કે જે બાબતો તેમને ગાંધી પરિવારમાં જોવા મળતી નથી, તે બધી મોદીમાં જોવા મળે છે. પોતાના બળે સફળ થવું, સામાન્ય ચાવાળાના કુટુંબ માંથી આવવું, કોઈ પણ પ્રકારનો વિશેષાધિકાર કે વિદેશી અને અંગ્રેજી શિક્ષણ વગરના હોવું, સાદીસરળ જીવનશૈલી અને ગરીબો પ્રત્યે હમદર્દી લોકોની નજરમાં મોદીને ખાસ બનાવે છે.

નરેન્દ્ર મોદીએ બહુ કુશળતાથી પોતાની છબી એક ‘એલિટ’વિરોધી (ઉચ્ચ વર્ગોના વિરોધી), વંશવાદવિરોધી નેતાની બનાવી છે, જેમણે એલિટ કૉલેજોનાં કેમ્પસમાં કે દિલ્હીના ભદ્ર વિસ્તારોનાં ચક્કર કાપીને નહીં, રખડી-રઝળીને દેશને ઓળખ્યો છે. તેમને એ વાતનું ભારે ગૌરવ છે કે તેમણે દેશના હરેક જિલ્લામાં સમય વિતાવ્યો છે. તે આપણને યાદ કરાવ્યા કરે છે કે તેમને સત્તામાંથી હઠાવી દેવાશે તો પણ તેમને બહુ ફરક પડવાનો નથી. તે તો તેમનો ઝોળો લઈને ચાલી નીકળશે. ફકીરે ભલા શું ગુમાવવાનું હોય?

તેમની આ છાપ ત્યારે હાલકડોલક થઈ હતી, જ્યારે તેમને સૂટબૂટવાળા કહેવામાં આવ્યા. આ જ કારણે તેમણે રાજનૈતિક અર્થવ્યવસ્થા અંગેની તેમની દૃષ્ટિ બિલકુલ બદલી નાખી હતી. બિઝનેસ-ફ્રૅન્ડલી ‘ગુજરાત મૉડેલ’ને તેમણે નકારી દીધું. ‘મનરેગા’ જેવા કાર્યક્રમોની મજાક બંધ કરી દીધી. બલકે તેને વધુ મજબૂત કર્યું. તેમને એ સત્ય સમજાઈ ગયું હતું કે જે ભારતીય રાજનેતાએ જાતે જ નહીં, બીજા ૩૦૦ લોકોને પણ લોકસભાની ચૂંટણી જીતાડવાની છે, તેના જીવનમાં સૌથી મોટો વી.આઇ.પી. હોય તો એ ગરીબ-કામદાર વર્ગનો મતદાતા છે — નહીં કે શહેરી ભદ્રવર્ગ કે મધ્યમવર્ગ.

એટલે જ સવાલ થાય છે કે કોરોનાકાળમાં તેમના અત્યાર સુધીના બધા સંદેશા ફક્ત મધ્યમવર્ગ કે ભદ્રવર્ગને ધ્યાનમાં રાખીને જ કેમ આવ્યા છે? તેમનાં ભાષણો અને ‘મનકી બાત’ સાંભળી લો. તે ચાહે સલાહ આપતા હોય કે ઉપદેશ, પણ માત્ર જ આ જ વર્ગને સંબોધિત કરે છે. વડાપ્રધાન કહે છે કે આપણી અર્થવ્યવસ્થાએ ભારે કિમત ચુકવવી પડશે. શહેરોના કોઈ શાહ, શર્મા કે અગ્રવાલનું તકદીર જો શેરબજાર બગાડી નાંખવાનું હશે તો તે જરૂર ધ્યાન આપશે. પણ અચાનક જે બેકાર થઈને સડક પર આવી ગયો છે, ભૂખથી હેરાનપરેશાન થઈને દરબદર ભટકી રહ્યો છે, પોતાના ગામ-ઘરે પહોંચવા લાં…બી યાત્રાએ નીકળ્યો છે અને રસ્તામાં પોલીસના દંડા ખાઈ રહ્યો છે એવા દાડિયા મજૂર માટે અર્થવ્યવસ્થાની ભારે કિંમતની વસૂલીનો શો મતલબ છે?

મોદીના તાળી, થાળી, ટોર્ચ, દીવો જેવા નિર્દેશો પર ધ્યાન આપો. તે કહી રહ્યા છે કે આ લઈને આપની બાલ્કની, વરંડા, છત પર આવી જાવ. લાગે છે કે પોતાના સત્તાકાળના છઠ્ઠા વરસમાં મોદીની રાજનીતિ એટલી આત્મતુષ્ટ થઈ ગઈ છે કે તેઓ “બાલ્કનીવાળા વર્ગ”ને અસલ ભારત સમજવાની ભૂલ કરી રહ્યા છે. એવામાં “રૅસિડેન્ટ વેલફેર એસોસિસિયેશન” (આર.ડબલ્યૂ.એ.) શહેરી ભારતની નવી તાનાશાહીનાં પ્રતીક બનીને પોતાની આક્રમકતા દેખાડી રહ્યાં હોય, તો તેમાં નવાઈ પામવા જેવું શું છે ?

જરા વિચારો કે ભારતમાં કેટલા મતદારો પાસે બાલ્કની હશે? કેટલાની પાસે ઠેકાણાસરનાં ઘર છે? કેટલા કરોડ લોકો પોતાના પરિવારથી સેંકડો માઈલ દૂર રહેતા હશે? માચીસના ડબ્બા જેવા એક જ ઓરડાઓમાં ચૌદ-ચૌદ લોકો કેવી રીતે રહેતા હશે? એવામાં ગૃહ મંત્રાલય ફરમાન જારી કરે કે સાંજના સાત વાગ્યા પછી કોઈ પોતાના ઘરની બહાર ન નીકળે ! જરા વિચારો, કેટલા ટકા ભારતીયો એવા છે જે કોને ઘર ગણવું અને કોને ઘરની બહારની બાજુ ગણવી, એવો ભેદ પાડી શકે છે? કામદારોની મુસીબત ૪૫ દિવસોથી ચાલી રહી છે, પણ કોઈ નેતા સહાનુભૂતિ દર્શાવીને એ લાખો લોકો સુધી પહોંચ્યા નથી. જાણે કે તેમનું કોઈ અસ્તિત્વ જ ન હોય. તેમને તો તેમની રાજ્ય સરકારોની સમસ્યા ગણી લેવામાં આવ્યા છે.

મોટા શહેરોમાં જ્યાં સૌથી મૂલ્યવાન ભારતીયો રહે છે તેમને તો આ મજૂરોથી છૂટકારો મળી ગયો છેઃ જો તે વાઈરસ લઈને ગામડે પહોંચે છે તો એમાં અમે શું કરી શકીએ?

બેશક, રાજ્ય સરકારો દ્વારા તેમને અમાનવીય હાલત ધરાવતાં અસ્થાયી ક્વૉરન્ટીન સેન્ટરોમાં પોલીસની મદદથી કેદ કરીને રાખવામાં આવશે. પોતાનાં ઘરનો અડધો રસ્તો પગપાળા કાપીને આવેલા આ લોકોના માટે છ અઠવાડિયા પછી થોડી ટ્રેનો ચલાવવામાં આવી ત્યારે કેન્દ્ર સરકાર તેમની ટિકિટનો ખર્ચ રાજ્ય સરકારોના માથે નાખવા લાગી હતી. અને પછી તે માટે સામસામી બોલાચાલી શરૂ થઈ ગઈ. ગરીબોને રાતોરાત અમીર તો નથી બનાવી શકાતા કે નથી તેમને વિમાનથી તેમના વતન પહોંચાડી શકાતા. પરંતુ તેમના પ્રત્યેની હમદર્દી ક્યાં છે? ભા.જ.પ.માં એવો કોઈ નેતા છે, જે આ ગરીબ મજૂરો માટે હમદર્દીની ભાષામાં બોલતો હોય? કોણ છે જે એમના તરફ સમજદારી, સોહાર્દ અને સાંત્વનનો હાથ લંબાવે છે? મોદી પણ એવું કરી રહ્યા નથી, તે નવાઈની વાત છે. માત્ર ઉત્તર પ્રદેશ, ઝારખંડ અને છત્તીસગઢના મુખ્યમંત્રીઓ તેમના માટે કંઈ કરતા જણાય છે. તેમણે તેમની રાજનૈતિક સમજ ગુમાવી નથી અને તે જમીન સાથે જોડાયેલા પણ છે.     

અનુવાદઃ ચંદુ મહેરિયા

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 13 મે 2020

સરકારને અણગમતાં સમાચાર-મથાળાં બદલી કાઢવાની આવડતના મામલે નરેન્દ્ર મોદી સરકારની હરીફાઈ કોઈ કરી શકે તેમ નથી. ‘વંદે ભારત’ મિશન તેનું તાજું ઉદાહરણ છે. તેનાથી હાલના ઉદાસીન માહોલમાં નવી ઉત્તેજનાનો સંચાર થયો છે. દુનિયાભરના દેશોએ અન્ય દેશોમાં અટવાયેલા પોતાના નાગરિકોને — વિદ્યાર્થીઓ, પ્રવાસીઓ અને કુટુંબોને — સ્વદેશ પાછા લાવવાની પ્રવૃત્તિ હાથ ધરી છે. પરંતુ ફક્ત ભારત એક એવો દેશ છે, જેણે આ પ્રવૃત્તિને પણ એક ઇવેન્ટનું સ્વરૂપ આપ્યું છે. નરેન્દ્ર મોદીની કાર્યપદ્ધતિમાં આ બરાબર બંધ બેસે છે. કેમ કે, આ ઇવેન્ટથી મીડિયાનાં મથાળાં અને સોશિયલ મીડિયાના હૅશટૅગ સરકારી પ્રયાસોનાં ઉજવણાંમાં જોડાઈ ગયાં છે. તેમાં ટી.વી. ચૅનલો અને ભા.જ.પ.નો આઇ.ટી. સેલ ભળે પછી શું બાકી રહે?

સરકારપ્રેમી ચૅનલો આ ઇવેન્ટને કેવી રીતે દેખાડી રહી છે તેનો એક નમૂનોઃ ઉત્તેજનાપૂર્ણ સંગીત સાથે વિમાન ઉપડે છે. ૭૮૧ ભારતીયો સ્વદેશ પાછા ફર્યા તેની એ ઉજવણી છે — કેમ જાણે તે (પાકિસ્તાનના તાબા હેઠળના કાશ્મીરનાં) મુઝફ્ફરાબાદ કે સ્કાર્દુ આઝાદ કરાવીને પાછા આવતા હોય. મંત્રીઓ આ સિદ્ધિનાં ગુણગાન ગાઈ રહ્યા છે — કેમ જાણે, આ લોકોને મોતના મોમાંથી ઉગારી લેવાયાં હોય. આટલી હાસ્યાસ્પદતા ઓછી હોય તેમ, ભારતનાં આ માનવંતાં સંતાનોને ક્વૉરન્ટીનમાં રાખવા માટે કેવી મસ્ત હૉટેલોની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી રહી છે, તેની સ્ટોરી આખો દિવસ ચાલુ રહે છે. સાથોસાથ, આપણને એ પણ યાદ કરાવી દેવાય છે કે આ બધું મફત નથી. એ લોકો આ સેવાઓના રૂપિયા ચૂકવશે. હા, ભાઈ. કારણ કે તેમને પોસાય છે. એ તો ભગવાનનાં પહેલા ખોળાનાં છે ને. ૧.૩૮ અબજ ભારતીયો તો પહેલા ખોળાનાં શી રીતે હોઈ શકે? બિચારા ભગવાનનો તો વિચાર કરો. એટલે, તેમણે સૌથી વધુ લાયક લોકોને પોતાની કૃપા માટે પસંદ કર્યાં છે.

આ આધુનિક, નવતર ભારતનો મિજાજ છે. પેલું શું કહે છે? વિશ્વગુરુ. માટે, બધા એકત્ર થાવ અને ‘વંદે ભારત મિશન’ને સલામ કરો. અને હા, છાલાવાળા પગે ને ખાલી પેટે, સ્વાગત સમિતિ કે ટ્વીટર-આવકાર કે ક્વૉરન્ટીનની સુવિધા વિના કે દોઢ-દોઢ મહિનાથી ટ્રેન કે બસની સુવિધા વિના, સેંકડો કિલોમીટર ચાલીને ઘરે જતાં પેલા હજારો-લાખો ભારતીયોની મામૂલી વાતને બહુ ગણકારતાં નહીં. ભાડું આપવાનું તો એ લોકો પણ કહેતાં હતાં. છતાં એ તો ચાલ્યા કરે.

‘ધ પ્રિન્ટ’માથી સાભાર, લેખનો અંશ 

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 10 મે 2020

વિયેતનામ યુદ્ધ દરમિયાન અમેરિકી સૈન્ય તરફથી પત્રકારોને રોજેરોજ જે માહિતી આપવામાં આવતી હતી તેનું પત્રકારોએ નામ પાડ્યું હતું, ‘ફાઈવ ઓક્લૉક ફૉલીઝ’ એટલે કે પાંચ વાગ્યાની મૂર્ખામી. આવું ત્યારે બને છે જ્યારે સરકાર અને તેનું તંત્ર લોકોને નાદાન બાળક સમજે છે.

આ દિવસોમાં નવી દિલ્હીમાં આરોગ્ય મંત્રાલય દેશમાં કોરોનાની સ્થિતિ વિશે રોજ જે બ્રીફિંગ કરે છે તેની પર નજર કરો. તે એટલું નીરસ, કંટાળાજનક અને પત્રકારોના સવાલોના જવાબોથી ભાગી છૂટનારું હોય છે કે તેને આપણે ‘ફોર ઑક્લૉક ફૉલીઝ’ — ચાર વાગ્યાની મૂર્ખામી — કહી શકીએ. આ પ્રેસ બ્રીફિંગમાં માત્ર કોરોના-સંક્રમિત નવા કેસ અને મૃત્યુના આંકડા આપીને એવું સાબિત કરવામાં આવે છે કે રોજ આપણે બાકીની દુનિયાના મુકાબલે કેટલું સારું કામ કરી રહ્યા છીએ.

એક દિવસ, લગભગ બે દાયકાના લાંબા ગાળા પછી, સરકારના પ્રેસ ઇન્ફર્મેશન બ્યુરોના આ બ્રીફિંગમાં હું પણ પહોંચી ગયો હતો. ત્યાં મેં એક સવાલ પૂછ્યો, ‘તમામ એક્ટિવ કેસમાંથી વૅન્ટિલેટર પર કેટલા છે?’ એનો જવાબ ત્યાં બેઠેલા એકમાત્ર વૈજ્ઞાનિક/ડૉક્ટરે નહીં, પણ સરકારી અધિકારીએ આપ્યો. તેમનો જવાબ એ હતો કે ગંભીર રીતે સંક્રમિત દરદીઓની વિગતો આઈ.સી.એમ.આર. કે આરોગ્ય અધિકારી નિયમિત રીતે બતાવ્યા કરે છે. તેમણે આ સિવાયની બીજી કોઈ કાર્યવાહી કે માહિતી ન આપી. બસ એ જ નોકરશાહીની જૂનીપુરાણી રસમ કે હું તમારી સામે કદી જૂઠું નહીં બોલું. પણ જો તમે મને મારું નામ પૂછશો, તો જવાબમાં હું મારી જન્મતારીખ કહીશ.

ભારતમાં કોવિડ-૧૯નો પહેલો કેસ આવ્યાના ત્રણ મહિના પછી અમારે રોજ માત્ર આંકડા નથી જોઈતા. એ તો દિવસ દરમિયાન ગમે ત્યારે ટ્વીટ કરીને જણાવી શકાય છે. અમે શું કરીએ અને શું ન કરીએ તે પણ અમારે રોજેરોજ જાણવાની જરૂર નથી. દારૂની દુકાનો ખોલવા અંગે એક ખુલાસો આવી ગયો છે અને તે એ હકીકતને જ સાચી ઠેરવે છે કે જ્યાં સુધી ખુલાસો ન આવે ત્યાં સુધી સરકારની કોઈ પણ વાત પર ભરોસો ના કરવો. હવે આપણને તલાશ છે સામાન્ય સ્થિતિ ભણી દોરી જતા રસ્તાની. નહીંતર આપણે સરકારી ફરમાનો ને સરકાર માઈબાપની ખેરાતો પર જીવતા ભિખારીઓનો દેશ બની જઈશું. મહંમદ તઘલકને સારા કહેવડાવે એવા, સૌને એક લાકડીએ હાંકતા આ લૉક ડાઉનને પણ ભારતીયોએ કેવા કહ્યાગરાપણાથી સ્વીકારી લીધું છે તે આપણે નિર્ભ્રાંત થઈને જોઈ રહ્યા છીએ.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 04 મે 2020