અવેરીને-કરકસરથી રહેવાની ટેવ અને હાથવગું હોય તેમાંથી જલસો કરવાની અને કરાવવાની મધ્યમ વર્ગીય જીવનશૈલીનાં કેટલાંક સ્વાદિષ્ટ સંભારણાં

—

માંડવીની પોળ, સમેત શિખરની પોળમાં અમારું ઘર. મમ્મી મહેસાણાનાં. બી.એ., બી.એડ. માધ્યમિક શાળામાં શિક્ષિકા. પપ્પા એમ.એ, એમ.એડ. એજ્યુકેશન કોલેજમાં અધ્યાપક. અમદાવાદમાં પપ્પાનું ઘર સાંકડી શેરીમાં, રૂઘનાથ બંબની પોળમાં. પણ એ ઘર થોડું અંધારિયું. એટલે બંનેએ ભાડે ઘર શોધ્યું. એ અમારું ૧૩ વર્ષ સુધીનું સ્વર્ગ. દેરાસરને અડીને, ત્રીજે માળ, એક માપસરનો રૂમ — જેમાં દાદરો આવે — એ અમારું રસોડું અને બીજો ખૂબ મોટો ઓરડો. ત્રણ પૈડાંની સાઇકલ આરામથી ચલાવાય એવડો મોટો. આગળ એટલી જ મોટી અગાશી. માથે એસ્બેસ્ટોસનાં પતરાં. પોળનું સૌથી ઊંચું ઘર, જેમાં અમદાવાદની ગરમીને લીધે કોઈ ભાડવાત આવતા નહોતા.

રસોડું. એ અમારા ઘરનું કેન્દ્ર. બધા ત્યાં આવીને જ દિવસભરની વાત કરે. મમ્મીના હાથ એનું કામ કર્યા જ કરતા હોય અને અમારી બડબડ પણ ચાલુ. આખા દિવસની વાત અમે બધા કરીએ. હાથ-પગ ધોયા વગરની અમારી એ બેઠક ઓછામાં ઓછી અડધો કલાક તો ચાલે જ. મમ્મી કુકર ચડાવી દે પછી જરા હલચલ થાય. સાંજના જમવામાં ખીચડી, ભાખરી અને બટાકાનું કે સાંજે થઇ શકે તેવાં દૂધી, ગલકું, તુરિયું, રીંગણ, ટામેટાંમાંથી કોઈ પણ એકનું રસાવાળું શાક અને મોટો વાડકો ભરીને દૂધ. મમ્મી મહેસાણાનાં એટલે જમવાનું પાક્કું જોઈએ. ફાસફૂસ (ફાસ્ટ ફૂડ સંભળાયું?) જરા ય ના ચાલે. ફીણીને ખીચડી ખાવાની અને દૂધ સબડકા સાથે પીવાનું જ. તુવેરની દાળની આછી હળદર અને હિંગ નાખેલી ખીચડીમાં ઘી તો ખરું જ. લૂખી ખીચડી તો ખવાય જ નહિ. ભાખરી તો એની જ. મો(ય)ણ નાખવામાં જરા ય ચિંતા નહિ કરવાની. જીરુંમીઠું નાંખીને જે ઝડપથી એ લોટ બાંધીને બધાને એક પછી એક ગરમ ભાખરી આપતી જાય અને ઉપર તાવેતાથી કે ઘીની જ ચમચીથી ટોચા પડીને ઘી લગાડીને ભાખરી આપે ત્યારે એવું થઈ જાય કે, મારી મમ્મીથી સરસ રસોઈ બનાવતાં કોઈની મમ્મીને આવડતું જ નહિ હોય.

રાતે ખીચડી અને બટાકાનું થોડું શાક વધી ગયું તો? કંઇ વાંધો નહિ. વાલજી, ભાણજી, પ્રતાપ અમારી પોળના અમારા હેલ્પર. રાતનાં વાસણ રાતે જ કાઢી નાખવાનાં. (આ પોળનો શબ્દ પ્રયોગ છે. વાસણને માંજવાને બદલે કાઢી નાંખવાં એવું બોલાય.) જો એ લોકોએ ક્યાંક જમી લીધું હોય તો મમ્મી કથરોટમાં પાણી ભરીને તેમાં વાડકીમાં વધેલી વસ્તુ મૂકીને ઉપર થાળી મૂકીને પાછો ઉપર દસ્તો મૂકે. આ અમારું ફ્રીજ. સવારે બધાં  ઊઠે એ પહેલાં એ ખીચડી અને બટાકાના શાકમાં વાટેલું લસણ, લાલ મરચું, હથેળીથી મસળીને નાખેલો અજમો, થોડો બોરફૂટો તલનો ભૂકો અને મેથી, કોથમીર, મીઠો લીમડો, કે પાલક કે અન્ય જે કોઈ લીલા રંગના પાંદડા ઉમેરી શકાય હોય તે બધું જ ઉમેરીને લોટ બંધાઈ જાય. તવા ઉપર જરા આગળ પડતું તેલ મૂકીને એ લોટમાંથી બનેલી જે વસ્તુ મમ્મી અમને સવારના નાસ્તામાં આપતી એને અમે 'મુગડી' કહેતા. અમારી પ્રિય મુગડી, મુગડી નામ ક્યારે પડ્યું, કોણે પાડ્યું, કેમ પાડ્યું એ ખબર નથી પણ એની પૌષ્ટિકતા વિશે જ્યારે આજે વિચારીએ ત્યારે આજના જમાનાના 'ફાઈવ ગ્રેઇન લોટ'ની ભાખરી કે રોટલીથી એ અમારી મુગડી ક્યાં ય આગળ હતી અને છે. ખીચડી એટલે દાળ ચોખા તો આવી જ ગયા. વળી બટાકાનું કે એ દિવસે જે બન્યું હોય તે શાક, ઘઉં-બાજરીનો લોટ અને એમાંથી જે જાદુ બનતો તે દાળ-ભાત-રોટલી-શાકનું એક સંપૂર્ણ મિશ્રણ એટલે અમારી મુગડી — 'ધ મુગડી'.

અજમો અને લસણ તો એનું કામ કરે જ. મુગડીની સુગંધ સવાર સવારમાં આજુબાજુના ઘરમાં ગરબડ ઊભી કરી દેતી. પોળનાં ઘર બધાં અડી અડીને હોય. મારાં ભાઈ-બહેનને બારીમાંથી રમવા માટે પાડોશીઓ લઈ લેતાં. એ કાચાપોચાનું કામ નહિ. પાડોશીને બારીમાંથી અને એ પણ ત્રીજા માળની બારીમાંથી પોતાનું બાળક રમવા આપવાની કલ્પના તો કરો. એ જ બારી ખખડાવીને મારી બહેનપણીઓ અને તેમનાં મમ્મીપપ્પા માટે ચાર-પાંચ 'મુગડી' મમ્મીએ મોકલી જ દેવી પડે. દર વખતે એક પ્રશ્ન પૂછાતો, ‘દેવીબે'ન, (મમ્મીનું નામ દેવયાની છે) તમે એવું તે શું નાંખો છો? આ હુંયે તમારા જેવી રીતે જ બનાવું છું, પણ આવી બનતી નથી.' એ વખતનું મમ્મીના મોં પરનું મરક-મરક (વિજયી સ્મિત) અમારી મૂડી છે. આજની તારીખમાં પણ એ સ્મિતમાં એનો પરમ સંતોષ જોઈ શકાય છે.

મુગડીની સામગ્રીનું રહસ્ય પછી તો મારા પપ્પાને પણ ખબર પડી ગયું હતું, પણ એમને એમાં વાંધો નહોતો, બલકે ગમ્યું'તું, કેમ કે 'દેવા'(પપ્પા મમ્મીને છેવટ સુધી એ જ નામે બોલાવતા હતા) ઘરનું બજેટ બરોબર સંભાળતી હતી.

કશું જ બગાડવા નહિ દેવું અને જે હોય તેમાંથી જાદુ ઊભો કરવો – જલસો કરવો એ એના જ હાથની વાત. 'રૂંવે રૂંવે જીવ રાખવો' એ એનો તકિયાકલામ. અવિધિસર રીતે મમ્મીએ અમને બધી બહેનો અને ભાભીઓને, મારી બહેનપણીઓને અને અમારી પોળની મારાથી મોટી છોકરીઓને ઘણું શીખવ્યું છે. કેટકેટલી વાનગીઓ અને 'રીપેર થયેલી' કે ગઈ કાલની વસ્તુ નવા અવતારે કેવી રીતે આવી શકે, તેનો તો એ હરતો ફરતો વિશ્વકોષ જ જોઈ લો. 

******

મમ્મીએ મારામાં જે રોપ્યું એ ઊગ્યું, ટક્યું અને વિસ્તર્યું અમારાં આઈ પાસે. મારા સાસરે. અમારા કુટુંબમાં આઈ-દાદા મારાં સાસુ-સસરા, ત્રણ જેઠ-જેઠાણી એક નણંદ-નણદોઈ અને બાળકોનું મોટું કુટુંબ. ગુજરાતમાં અને તેમાં ય અમદાવાદમાં ઘર. મધ્ય પ્રદેશમાં દેવાસ, ઇન્દોર, ઉજ્જૈન, ખરગોન, ઝાંસી, મહારાષ્ટ્રમાં મુંબઈ, પુના અને ગુજરાતમાં વડોદરા, ભરૂચથી અવરજવર ચાલુ જ રહેતી હોય. દાદાનું એમના કુટુંબમાં ખૂબ માન. માંદા-સાજાની સેવા માટે પણ અમારું જ ઘર. અમારાં આઈ ૧૮ વર્ષની ઉંમરે લગ્ન કરીને અમદાવાદ આવ્યાં. દાદા સરકારી નોકરીમાં. ગુજરાતભરમાં બદલીઓ પછી છેલ્લે અમદાવાદમાં પાછા આવ્યા. વડીલોની સેવા માટે, શિક્ષણ માટે કહો કે હવાફેર માટે, અમારું ઘર સૌના સ્વાગત માટે તત્પર. અપ્પા એટલે અમારા દાદાના બાપુજી. તેમની માંદગી સૌથી લાંબી ચાલી. એ દરમ્યાન ઘરે મહેમાનોની ઘણી અવરજવર રહેતી. આવા દિવસોમાં એક પગારમાં આઈ કઈ રીતે ઘર ચલાવતાં અને કઈ રીતે સદાય સૌનું સ્વાગત કરતાં એની અનેક વાતો અને આગવી રીતો અમે જાણી છે. દરેકના જમવાની, કોને શું ભાવે છે તેની અને કોને શાની ચરી પાળવાની છે તેની વાતો આઈને કાયમ યાદ રહે ને એ પ્રમાણે મહેમાનોનું સ્વાગત થાય. જમવાની અને તેમના સ્વાગતની ચિંતા આઇની. બાકીની ચિંતા દાદાની. આવેલી વ્યક્તિ માંદી ના પડે એ પણ ધ્યાન રાખવાનું. જમવામાં સાદું પણ સાત્વિક ભોજન હોવું જરૂરી. આટલા બધા લોકો જમવાના હોય અને એ પણ રોજેરોજ એટલે રોટલીનો અંદાજ સહેજ આગળપાછળ તો થઇ જ જાય.

કેટલીયે વાર એવું થાય કે રાતે રોટલી વધી પડે. વધેલી રોટલીને સવારે વઘારીને ખાવામાં લઈ લેવાની આપણા ગુજરાતીઓમાં ટેવ ખરી. પણ અહીં શું કરતા હશે એનું મને કૌતુક. એક દિવસ સવારના પહોરમાં અમારાં આઈએ વીળી (એ એક પ્રકારનો શાક સમારવાનો સુડો) લઈને કાંદા, ગાજર, કોબી અને લીલાં મરચાં સમારવાનું શરુ કર્યું. અમે તો જોતાં જ રહ્યાં. ખબર નહિ શું બનાવવાના છે. 'સ્વયંપાક ઘર' (મરાઠીમાં) એટલે રસોડું. એમાં અનેક વિસ્મય. ક્યારે ક્યાંથી, કોણ શું બનાવીને આપણને ખવડાવે ખબર જ ના પડે. આપણી હાલત અડૂકિયા દડુકિયા જેવી. સૌથી નાનાં. બધામાં હોઈએ ખરા પણ દૂધપાકની જેમ રે'વાનું. બધું જોવાનું અને શીખવાનું.

આઈએ બતાવેલી વિધી મુજબ રોટલીને હાથેથી મસળીને (મિક્સરમાં નહીં જ) બારીક ભૂકો કરી લેવાનો, તેમાં  ડુંગળી, ગાજર, કોબી, લીલાં મરચાં, હાથવગાં હોય તો એક બે ટામેટાં, જરૂર જેટલું મીઠું અને ખાંડ ઉમેરી દેવાનાં (વર્ષોથી ગુજરાતમાં રહેવાને લીધે બધી રસોઈમાં હવે ચપટી/ચપટા ભરીને ખાંડ નાંખવાની ટેવ આમારા ઘરમાં સ્થાયી થઈ ગઈ છે.) આ બધું જ (હલકે હાથે) કઢાઈમાં ભેગું કરીને તેને થોડું દાબીને ઢાંકી દેવાનું. અને છેલ્લે તેની ઉપર વિશેષ પ્રકારનો વઘાર તો ખરો જ. આ વઘારમાં ઝીણી રાઈ અગત્યની. વઘારિયામાં જરા આગળ પડતું તેલ મુકવાનું. (આ વાત મને બંને ઘરે શીખવા મળી. 'જેમાં જે જોઈએ તે જોઈએ જ’. બાકી મરાઠીમાં 'કાટકસર' અને ગુજરાતીમાં 'કરકસર'ના બીજા અનેક રસ્તા છે.)

ઝીણી રાઈ તો આમે ય નાજુક, જરાક તેલ ગરમ થવા માંડે કે તતડી જાય અને ઉડવા માંડે. આવું થાય એ અગાઉ જ શીંગદાણા (મરાઠી રસોઈમાં શીંગદાણા અને નાળિયેર વગર ન ચાલે) તૈયાર રાખ્યા હોય તેને વઘારમાં જ નાંખી દેવાનાં. પછી વારો આવે મીઠા લીમડાનો. મીઠો લીમડો ભાવતો હોય તો એને પણ કાતરથી ઝીણો સમારીને વઘારમાં જ નાંખી દઈએ તો અદ્દભુત પરિણામ આપે છે. વઘારમાં હિંગ ખરી પણ હળદર નહીં.

રોટલીનો આછો બદામી રંગ, તેની સાથે પેલાં લાલ ટામેટાં, વચ્ચે વચ્ચે ડોકિયું કરતાં ઝીણાં સમારેલાં લીલાં મરચાં, મીઠું નાંખવાને લીધે પાણી છોડીને કુણી પડી ગયેલી આછા ગુલાઈ રંગની ડુંગળી અને સુતરફેણી જેમ દેખાતી આછા લીલા રંગની કોબી. (આઈનો વર્ષોથી શાકભાજી સમારવાની સ્પર્ધામાં અવ્વલ નંબર રહ્યો છે, ‘સ્ટીલ અનબીટન’. કલ્પના કરો કે કેટલી લાંબી અને નાજુક સમારતા હશે કે સુતરફેણી જેવી દેખાય.) હવે આ તમામ રંગોથી જ એ વાનગી એટલી સુંદર દેખાય કે વહેલી તકે ખાવાનું મન થઈ જાય. પણ ના. એમ તરત ન ખવાય. વઘાર રેડીને ફરીથી એને હલકે હાથે/ચમચી વડે ભેગું કરવાનું અને ઘડીક વાર દાબી રાખવાનું. હળદર નહીં નાખવાનું કારણ દરેક શાકભાજીના મૂળ રંગોથી વાનગીની સુંદરતા જળવાઈ રહે તે જોવાનું. આઈ હંમેશાં કહે છે, “જે બનાવ્યું હોય તેની સુગંધ અને દેખાવથી જ ખાવાનું મન થઈ જવું જોઈએ. બધાંને ખાવા બોલાવવાં પડે એ શું કામનું?’

આ અમારું ‘શીપોકુ’. મરાઠીમાં રાતની રોટલીને ‘શીળીપોળી’ કહેવાય. રોટલીના ચુરાને ‘કુસકરા’ કહેવાય, એટલે આ અમારી ‘કોલ્ડ ફેવરીટ’ વાનગી. રાતની રોટલીને કઢાઈમાં વઘાર્યા વગર તેની ઉપર માત્ર વઘાર રેડીને બનાવવામાં આવેલી વાનગી એટલે જ શીપોકુ, થંડા કુસકરા, કચ્ચા કુસકરા. જે અમારો સૌનો પ્રિય નાસ્તો.

મરાઠી રસોઈમાં બનાવવાને જેટલું મહત્ત્વ છે તેથીયે વધારે પીરસવાનું છે. શીપોકુ નાસ્તાની પ્લેટમાં આપ્યા પછી તેની ઉપર ખમણેલું નાળિયેર અને ઝીણી સમારેલી કોથમીર તો ખરી જ. સ્ટોર રૂમમાંથી સેવ લઈને બેસવાની છૂટ. લીંબુ પણ જોઈએ તો જાતે જ લઈ લેવાનું. પણ મોટા ભાગે કોઈને જરૂર પડે નહીં. કેટલીયે વાર એવું બન્યું છે કે અમે શીપોકુ માટે થઈને રોટલીઓ વધારે બનાવીને રાખી હોય. બધાંને બધી વસ્તુ મળવી જોઈએ એ વાતની આઈ ચોક્કસ કાળજી રાખે જ. ને એટલે જે ઘરમાં હાજર ન હોય તેના માટે વાડકીમાં ઢાંકીને રાખી મુકવાનું જ. ને ઢાંકી મુકેલું તો ઓર મસ્ત લાગે. વારે વારે રસોડામાં જઈને એ ઢાંકી મુકેલું જોઈ આવવાનો આનંદ કેવી રીતે કહું?

આવી અનેક વાનગીઓ એટલે મને, હર્ણે કુટુંબની વહુ-દીકરીઓ અને હવે તો પૌત્રો-પૌત્રવધૂઓ અને પૌત્રીઓના બહોળા પરિવારને આઈએ આપેલો મૂલ્યવાન વારસો.

વિશેષ સૂચના: આ વાંચ્યા બાદ ગમે તેટલી ઉતાવળ ચડે તો પણ શીપોકું બનાવવા માટે તાજી રોટલી વાપરવી નહીં. તેનાથી ધાર્યું પરિણામ મળશે નહીં. અને બાકીની બાબતોમાં 'શરતો લાગુ’.

નોંધ : શબ્દકોશમાં ‘મુગડી’ માટે ‘મુગણી’ શબ્દ છે, પરંતુ આ લેખ પૂરતો લેખિકાએ પરિવારમાં બોલચાલમાં પ્રચલિત શબ્દ ‘મુગડી’ રાખ્યો છે.

લેખિકા ગુજરાતી-મરાઠી પાકશાસ્ત્રમાં પ્રવીણ અને ગુજરાત વિદ્યાપીઠમાં પત્રકારત્વનાં અધ્યાપિકા છે.

e.mail : punita68@gmail.com

સૌજન્ય : “સાર્થક જલસો” – 09 : પૃ. 54-57