સંપાદક તરીકે સુરેશભાઈ દલાલની એક ખૂબી એ હતી કે તેઓ માત્ર નીવડેલા લેખકો પાસે જ ન લખાવતા. જેમણે કોઈ દિવસ હાથમાં કલમ પકડી ન હોય તેમની પાસે પણ લખાવીને તેમના લેખ પોતાના સંપાદનોમાં મૂકતા. તેમના એક સંપાદન માટે ‘નવભારત સાહિત્ય મંદિર’ના ધનજીભાઈ શાહે લેખ લખ્યો હતો એટલું યાદ હતું, પણ કયા પુસ્તક માટે લખેલો તે યાદ આવતું નહોતું. ગઈ કાલે બપોરે મિત્ર અપૂર્વ આશરને આ લેખ શોધી આપવા વિનંતી કરી, અને આજે સવારે તો તેમણે સંપાદન ‘મારી કટોકટીની ક્ષણો’માં પ્રગટ થયેલો ધનજીભાઈનો લેખ મોકલી આપ્યો. પુસ્તકમાં લેખ સાથે ધનજીભાઈનો જે ફોટો છાપ્યો હતો તે જ અહીં મૂક્યો છે. અપૂર્વ આશરના સૌજન્યથી અહીં એ લેખ તથા ફોટો રજૂ કર્યા છે.

— દીપક મહેતા

ખુવાર થઈ જવાનો અણધાર્યો પ્રસંગ આવી ગયો. કમ્પાલા—યુગાન્ડાથી એક સજ્જન પુત્ર અને પિતા મળવા આવ્યા. તેમણે કહ્યું, લંડનમાં બુકશૉપ કરવી છે, તેના માટે બધાનો માલ તમે અપાવો.

લોભ અને લાલચ બહુ ખરાબ ટેવ છે. તેમાં રંગાયા અને શરત કરી કે 33 ટકા ઍરચાર્જીસ ત્યાં તમારે ભરવા પડે. બૅન્ક બૅલેન્સ બધા વાપરી, બધો માલ ભેગો કરી રવાના કરી દીધો. આઠ દિવસ પછી ફોન આવ્યો કે અમે આ ધંધો કરવાનો વિચાર માંડી વાળ્યો છે, તો તમે માલ પાછો મંગાવવાની વ્યવસ્થા કરી લેશો. હું ખૂબ હતાશ થયો. રાત્રિની ઊંઘ પણ ઊડી ગઈ. હવે શું કરવું? ઘરમાં સાવ સૂનમૂન થઈ ગયો. મોઢું એકદમ સુકાઈ ગયું. હવે શું કરવું? રિઝર્વ બૅન્કના કાયદા પણ એ સમયે ખૂબ કડક હતા. આટલી રકમ આપણા વતી કોણ ભરે?

નૈરોબીના એક ભાઈ થોડુંઘણું કામ કરતા હતા. તેમણે હિંમત આપી કે મારા મોટા ભાઈ નૈરોબીથી લંડન ગયા છે. તે તમને મદદ કરશે. પરદેશ જવાનો ક્યારે ય વિચાર પણ ન આવે. બધું તૈયાર કરવામાં મિત્ર ચંદ્રકાંત બક્ષી એટલે કે, બકુલ બક્ષીને મળો. એ ગૅરંટીની સહી કરી આપશે તો તમારું બધું તૈયાર થઈ જશે.

પરદેશ જવાની તૈયારી કરી. મિત્ર સ્લેટ ઉપર ‘નવભારત સાહિત્ય મંદિર’ લખ્યું હતું તેમને ઘેર લઈ ગયા. માલ છોડાવી કચ્છના એક પટેલની દુકાન જે સ્વામીનારાયણ મંદિરની નજીક હતી ત્યાં પુસ્તકો ગોઠવી દીધાં અને રકમ નફા સાથે મળતી ગઈ.

પરિવાર અંગે ગુર્જરમાં શંભુભાઈ અને ગોવિંદભાઈએ મને ખૂબ સાચવ્યો અને હંમેશાં આર્થિક જોગવાઈ પણ કરી આપી. મેં વિચાર કર્યો કે હું કઈ રીતે આ દેવું ચૂકવીશ? તેથી અમદાવાદ છોડી મુંબઈમાં નવું સાહસ કરવાની હિંમત કરીને બે મહિના મુંબઈ આવી પહોંચ્યો.

બે જોડી કપડાં અને બસો રૂપિયા રોકડા હતા. છેવટે થેલી લઈ શાળાના જૂનાં પુસ્તકો ખરીદી અમદાવાદ મોકલવા શરૂ કર્યાં અને તેમાં સફળતા મળી ગઈ. ખર્ચો નીકળી ગયો એટલે હિંમત પણ આવી ગઈ. પછી અણધાર્યાં નસીબ ખૂલ્યાં. બાળપણમાં ત્રીજી ગુજરાતી સાથે ભણતા મિત્ર ખુશાલને મળવા ગયો. કંઈક ધંધો કરાવી આપ તો મુંબઈમાં રહી શકાય. મિત્રે ઊલટો ઠપકો આપ્યો : દસ વરસના અનુભવથી જે ધંધો વિકસાવ્યો છે તે ધંધો કરવો જોઈએ.

આ પ્રમાણેની સલાહ બધા આપતા હતા. બીજા દિવસે મિત્ર પાસે ફરી વાત કરી, પાંચ હજાર જેવી રકમ જો વ્યાજે મળે તો જ હું ધંધો આગળ જમાવી શકું. નસીબ સાથ આપતું હતું. તેણે પાંચ હજારની બે હૂંડી અપાવી. ધંધામાં નવું સાહસ કર્યું અને નસીબે પણ યારી આપી. મુંબઈમાં સફળતા મળી ગઈ. ગુજરાતી પુસ્તકો વેચવાં હોય તો પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ બજારમાં મોટા મહારથીઓની લાઇનમાં બેસવું જોઈએ. સીધાં પગથિયાં ન ચડવાં અને એક બાંકડા ઉપર ‘નવભારત સાહિત્ય મંદિર’નું બૉર્ડ લગાવી કામ શરૂ કર્યું. બે વર્ષમાં જ નસીબ ચમકી ગયું. એક દરજીની દુકાનમાં આગળનો ભાગ ભાડે મળી ગયો.

ગુર્જરના ભાઈઓની સચ્ચાઈ અને પ્રામાણિકતાનો પાઠ શીખ્યો હતો તેથી સારા પ્રકાશક થવાનો નિર્ણય કર્યો. અમદાવાદમાં ઓળખીતા મિત્ર પ્રેસવાળા ભાઈ પાસે ગયો અને એમણે હિંમત આપી. એક શરત મૂકી. મારી ઉઘરાણી બે લેખકમાં રહી ગઈ છે, તે વસૂલ કરી આપ તો હું તારા પ્રકાશનની બધી જવાબદારી અદા કરી લઉં.

મૂંઝવણ થઈ કે રસ્તો કેમ મળે? બંને લેખકો પાસે જઈ વાત કરી તો કહ્યું કે વાત સાચી છે, પરંતુ પુસ્તકો વેચાયાં નથી. તમને થોડા થોડા આપું તો વસૂલ કરી લે. મને સારો કીમિયો મળી ગયો અને બે મહિનામાં તો પૈસા આવી ગયા અને આપણે પ્રકાશકની લાઇનમાં આવી નવા નવા લેખકોની શોધ કરી પુસ્તકો છાપી બજારમાં મૂકતાં ગયા. બધાને નવાઈ લાગે કે આ શું થયું હશે? સાહસ કરવાની વૃત્તિ અને નુકસાન થાય તો પણ હિંમત હાર્યા વગર આગળ વધવું એવું નક્કી કર્યું. આફ્રિકા, મોમ્બાસા, દારેસલામ, નૈરોબી વગેરે વેપારીઓને જાણ્યા-પિછાણ્યા વગર ઉધાર માલ મોકલતો ગયો. એ વેપારીઓ પણ વિચારમાં પડી ગયા અને નવાં નવાં પુસ્તકો ઝડપથી મળતાં હોવાથી તેમની સાથે ગાઢ સંબંધ થઈ ગયો અને ધંધામાં વૃદ્ધિ થવા લાગી.

નસીબનું પાંદડું આગળ વધ્યું. 1967માં રિઝર્વ બૅન્કનો કાયદો આવ્યો કે સ્ટીમર રસ્તે મોમ્બાસા, દારેસલામ માલ મોકલી શકાય અને ફરી મારી હિંમત કામે લાગી ગઈ. આ કાયદાનો ચાલુ પ્રકાશકોમાંથી કોઈને ખ્યાલ ન આવ્યો અને બધાને મારી બિઝનેસ પ્રતિભાની નવાઈ લાગી ગઈ.

એક વરસ પછી અણધાર્યા એક ભાઈએ મારો ઍક્સપૉર્ટનો આંકડો વાંચ્યો અને 11 વાગ્યે દુકાને મળવા આવ્યા. તેમણે કહ્યું, જો તમારા ઍક્સપૉર્ટના કાગળો બધા બરાબર હશે તો તમને લાઇસન્સ મળે અને કેન્દ્ર સરકારની 8 ટકા સબસિડી મળે અને પચીસ ટકા લાઇસન્સ મળે.

નસીબ જોર કરતું હતું, એક વરસના બધા કાગળો વ્યવસ્થિત મળી ગયા અને એ ભાઈએ અરજી કરી. મને સબસિડી અપાવી અને લાઇસન્સ પણ અપાવ્યું. લાઇસન્સ પ્રીમિયમ બહુ મળતું હતું પણ તે નફો પચાવતા આવડ્યો તેથી પુસ્તકો રાખવા ગોડાઉન અને ભાઈને માટે રહેવાનું ઘર પણ ઝડપથી મળી ગયું.