(વર્ષ ૨૦૦૪માં ‘નિરીક્ષક’ના ૨૬ ઑક્ટોબરના અંકમાં આ લખનારે જ લખેલી ‘વરુ અને ઘેટાના બચ્ચાની નવી વાર્તા ’. હવે નવી પેઢીની નવી વાર્તા)

નવી-નવી વાર્તાઓ માંડવાની હોંશમાં દાદાએ એમના એક વડવાની પરાક્રમની વાર્તા માંડી. આમ તો એ વાર્તા જૂની-પુરાણી વરુ અને ઘેટાના બચ્ચાની વાર્તા જ હતી, પણ એ વખતે એ નવી હતી. વરુ અને ઘેટાના બચ્ચાની નવી વાર્તા. એ વખતના એક ઘેટાના બચ્ચાએ બહાદુરી દેખાડીને એના દોસ્તો સાથે મળીને વરુને ભગાડેલું. બચ્ચું હીરો બની ગયેલું. વખત જતાં ઘેટાલોકોમાં રિવાજ પડ્યો, દરેક પેઢીને એ વાર્તા સંભળાવવાનો. ને આજે એ ઘેટાના બચ્ચાનાં પોતરાંનાં પોતરાંનાં પોતરાંનાં પોતરાંનાં પોતરાંના પરપોતરાંને દાદાએ વાર્તા કહેવા માંડી.

*    *    *

એક વગડો હતો. વગડામાં જાતજાતનાં પશુઓ રહે. શિયાળ, સસલાં, હરણ, શિકારી કૂતરાં, જંગલી બિલાડીઓ, વરુ ને બીજાં જંગલી પશુઓ રહે. નજીકના ગામમાં ગાય, ભેંસ, ઘેટાં, બકરાં, બિલાડી, કૂતરાં, વાંદરાં જેવાં પશુઓ રહે. એ બધાં હળીમળીને રહે. ગામનાં પશુઓ દિવસે વગડામાં ચરવા આવે. વગડામાં એક નદી હતી. બે ય કાંઠે ભરપૂર વહેતી નદી. એને કાંઠે લીલું-લીલું ઘાસ ઊગે. ગામનાં પશુઓ એ ઘાસ ચરે, વગડામાં ફરે, નદીનું પાણી પીએ અને ગામમાં પાછાં જાય. કાયમ એવું ચાલે. વગડાનાં પશુઓ પણ નદીએ પાણી પીવા આવે. કોઈ વાર એ લોકો અને ગામનાં પશુઓને લડાઈ થઈ જાય, પણ બહુ નહીં. વગડાનાં પશુઓને ગામનાં પશુઓ સાથે વેર જેવું નહીં.

એક વાર એવું થયું કે સાંજનો સમય હતો. બધાં પશુઓ ગામમાં જતાં રહેલાં. પણ એક  ઘેટાનું બચ્ચું શી ખબર કેમ એકલું રહી ગયું. એ ગામમાં પાછું જતું જ હતું. પણ એ પહેલાં એને પાણી પીવાનું મન થયું. એ નદીને કાંઠે પાણી પીવા ગયું. એ પાણી પીતું હતું ને નદીને સામે કાંઠે એક વરુ પણ પાણી પીતું હતું. ઘેટું ઉપરવાસમાં ઊભેલું. નદીનું પાણી વહેતું-વહેતું વરુ તરફ જતું હતું. વરુને એ વાતનું વાંકું પડ્યું. ‘હું વરુ થઈને ઘેટાએ પીધેલું પાણી પીઉં?’ વરુ તો વળી જાતનું જબરું. કંઈ કંઈ ઘુઘવાટા કરીને સૌને બિવડાવે. વરુએ ઘુઘવાટો કર્યો. ઘેટું તો પાણી પીતું’તું તે પીતું જ રહ્યું. વરુના ઘુઘવાટા તરફ એણે ધ્યાન જ ન આપ્યું એટલે વરુને ખીજ ચડી. એ બોલ્યું, ‘એ ય ઘેટુડા,પાણી પીવાનું બંધ કર. તું પાણી પીએ એમાં નદીનું પાણી ખલાસ થઈ જાય.’

વરુનો ઘાંટો સાંભળ્યો એટલે ઘેટાએ વરુની સામે જોયું. ‘એમ નદીનું પાણી થોડું ખલાસ થઈ જાય?’ ઘેટાએ સામો સવાલ કર્યો, એટલે વરુ ઓર ખિજાયું. વરુ કહે, ‘પણ તારું પીધેલું પાણી મારે પીવાનું? પાણી પીવાનું બંધ કર નહીં, તો હું તને ખાઈ જઈશ.’

તો ય ઘેટાએ તો પાણી પીવાનું ચાલુ જ રાખ્યું. હવે વરુ ખરેખર ખિજાયું. એ કૂદકો મારીને નદીને આ કાંઠે આવ્યું. ‘મેં કહ્યુંને તને તું મારું પાણી એંઠું કરે છે. તારે મારા પહેલાં પાણી નહીં પીવાનું.’ એમ કહીને વરુ ઘેટાની સામે આવીને ઊભું રહ્યું. ‘એક તો પાણી એંઠું કરે છે ને પાછું સામું બોલે છે?’ કહીને વરુ ઘેટા પર તરાપ મારવા ગયું. ‘હવે તો તને પૂરું કરીને જ રહીશ.’ અને એણે ઘેટાના બચ્ચા પર તરાપ મારી. હવે ઘેટું ખરેખર ગભરાઈ ગયું. એણે કહ્યું. ‘માફ કરો બાપલિયા મારી ભૂલ થઈ. હવેથી આવું નહીં કરું.’

‘ઠીક છે, આ વખતે જવા દઉં છું, પણ ફરી વાર જો આવું થશે તો તારી ખેર નથી. જા ભાગ અહીંથી.’ વરુ દાદાગીરી કરી ને પાછું વળીને વગડામાં જતું રહ્યું. ઘેટું ગભરાતું-ગભરાતું ગામમાં ગયું. એને વરુની ધમકી ગમી નહીં. પણ એ શું કરે?

ગામમાં જઈને એણે બીજાં પશુઓને વાત કરી. ‘જોજો બધાં સાચવજો. વગડામાં પેલું વરુ છે તે બહુ બિવડાવે છે.પાણીય પીવા દેતું નથી.’ ધીમે-ધીમે બધાંએ આ વાત જાણી. કેટલાંક પશુઓએ કહ્યું, ‘અમે તો ત્યાં પાણી પીવા જતાં જ નથી.’

‘તો તમે કઈ રીતે પાણી પીઓ છો?’ ઘેટાએ પૂછ્યું.

‘નહીં પીવાનું પાણી, ચલાવી લેવાનું.’ ઘણાં બોલ્યાં.

‘પણ તરસ લાગે તો?’ ઘેટાના બચ્ચાએ પૂછ્યું.

‘ગામમાં મળે તે પાણીથી ચલાવી લેવાનું. વગડાની નદીનું પાણી પીવા જવાનું જ નહીં. બીજું શું?’ ગાયે કહ્યું.

આ વાતો સાંભળીને ઘેટાનું બચ્ચું વિચારમાં પડ્યું. આ કઈ રીતે ચાલે? બે કાંઠે વહેતી ભરપૂર નદી. વગડામાં શિયાળ, વરુ, શિકારી કૂતરાં રહે તે બરાબર, પણ વગડાનું પાણી બસ એમનું જ? એકલાનું? નદી તો સૌને માટે હોય. એનું પાણી વગડામાં જાય તે બધાં પીએ. કોઈ ઉપરવાસમાંથી પીએ, કોઈ હેઠવાસમાંથી પીએ, એમાં વળી એવું શું થઈ ગયું કે વરુ અમને નાનામોટાં સૌને દબડાવે? ને બધાં સાંભળી ય રહે?

ઘેટું હજી નાનું હતું પણ એ બીજા ઘેટાં જેવું નરમ નહોતું. એણે બકરીને પૂછ્યું, ‘વરુ તને ધમકાવે તે તને ગમે છે?’

‘ના ગમે તો ય શું થાય? વરુ ધમકાવે, શિયાળ દબડાવે, શિકારી કૂતરાં બાઝવા આવે, પણ આપણે શું કરી શકીએ?’ બકરીએ જવાબ આપ્યો.

‘પણ આપણે સામા થઈએ તો?’ ઘેટાના બચ્ચાએ સવાલ કર્યો.

‘ના થવાય.આપણાથી સામા ના થવાય. તારા બાપદાદામાંથી ય કોઈ સામું ન’તું થયું. જબરા જણની સામે થવાય જ નહીં.’

‘તો ય થઈએ તો?’ બચ્ચાએ સવાલ કર્યો.

બકરી બોલી. ‘તો વરુ ખાઈ જાય, બીજું શું? કોણ જાણે આવડા અમથાને આવું કેમ સૂઝે છે?’ ને બબડતી-બબડતી જતી રહી.

ઘેટાનું બચ્ચું વિચારમાં પડી ગયું. બાપદાદાએ સામા થવાનો વિચાર ન કર્યો તો આપણે ય નહીં કરવાનો? વરુ મારીને ખાઈ જાય એવી બીકથી તરસે મરવાનું? આમે ય મરવાનું ને તેમે ય મરવાનું? આ તે કેવી રીત?’ એ વિચારતું રહ્યું, વિચારતું રહ્યું. બીજાં બેત્રણ જણને વાત કરી, તો કોઈએ કહ્યું, ‘આનું મગજ ચસકી ગયું છે. તે દહાડે વરુએ ધમકાવ્યું એમાં બીક લાગી ગઈ છે. મંતર લગડાવો નહીં, તો એનું ભૂત બધાંને હેરાન કરશે.’ બધાંએ એની સાથે બોલવાનું બંધ કરી દીધું. બચ્ચું તો એકલું-એકલું ફર્યા કરે ને વિચાર કર્યા કરે. થોડા દિવસ થયા ને એને એકદમ વિચાર આવ્યો. મગજમાં જાણે ઝબકારો થયો.

‘વરુ મારીને ખાઈ જાય તો કેટલાંને ખાય? બધાં ભેગાં થઈને જઈએ તો કોને ખાય? વરુ મારવા આવે અને સામા થઈએ તો શું થાય?’ એને એક સામટા વિચારો આવવા માંડ્યાં. એક વાર સાંજ પડ્યે બધાં પશુઓ વાગોળતાં બેઠાં’તાં. ઘેટાનું બચ્ચું એમની પાસે ગયું. કોઈ સાંભળે કે ન સાંભળે એણે તો બધાંને પોતાનો વિચાર કહ્યો. પહેલાં તો બધાં હસવા માંડ્યાં પણ પછી બધાં સમજ્યાં કે ‘આપણે ભેગાં થઈને વરુને સીધું કરીએ.’

‘હા, એ વાત બરાબર.’ બધાં પશુઓએ કહ્યું.

આ વાત ગામનાં બધાં પશુઓએ જાણી. કોઈ-કોઈ ડરતાં-ડરતાં ને કોઈ હિંમતથી જોડાયાં ને એક સાંજે બધાં વગડાની નદીએ પહોંચ્યાં. કૂતરાં, બિલાડાં, ગાયો, ભેંસો, બકરીઓ, ઘેટાં બધાં ય સાથે હતાં. એમને જોઈને હરણો અને સસલાં ય આવી ગયાં. વાંદરાં તો હોય જ. સૌથી પહેલાં ઘેટાના બચ્ચાએ નદીમાંથી પાણી પીવા માંડ્યું. એ જ વખતે શિયાળ અને વરુ પણ પાણી પીવા આવ્યાં. શિયાળ તો એકલું – એકલું પાણી પીને જતું રહ્યું, પણ વરુથી ના રહેવાયું. દાદાગીરી કરવાની ટેવ પડી ગયેલીને? એણે ઘુઘવાટો કર્યો, ‘એ ય ઘેટા, મેં ના પાડી’તી તો ય નદીએ પાણી પીવા આવે છે?

ઘેટાનું બચ્ચું તો જાણે સાંભળતું જ નથી. એટલામાં બકરીઓએ આવીને પાણી પીવાનું શરૂ કર્યું. પછી ગાયો આવી, ભેંસો આવી, કૂતરાં ય આવ્યાં. હવે શું થશે, એ જોવા હરણો અને સસલાં ય પાસે આવ્યાં. વરુ નદીને સામે કાંઠેથી આ કાંઠે આવ્યું. એણે ઘેટા પર તરાપ મારી, ઘેટું એના પંજા નીચે આવી ગયું. એટલામાં બકરીએ પાછળથી આવીને વરુને પૂંઠ પર શીંગડાં માર્યાં. વરુ સહેજ હાલી ગયું. ઘેટું છટકી ગયું. વરુએ ઘેટાને ફરીથી પકડી લીધું. ત્યાં ગાયો અને ભેંસો આવી ને વરુ સામે શીંગડાં ઉગામીને ઊભી રહી. એમને જોઈને હરણો અને સસલાંને મજા પડી. એ બધાં પણ નજીક આવી ગયાં. સસલાં તો વરુના પગ નીચે આટાપાટા રમવા માંડ્યાં. બિલાડી દૂરથી ઘુરકિયાં કરવા માંડી. હરણે પણ હિંમત કરીને વરુને બે વાર શીંગડાં મારી જ દીધાં. કૂતરાં ભસાભસ કરવા માંડ્યાં.

બધાં પશુઓના એકસામટા હુમલાથી વરુ હેબતાઈ ગયું. જો કે એમ તો એ જબરું એટલે એણે ય સામે બહુ ઘુઘવાટા કર્યા, પગ નીચે ઘેટાને પકડી રાખ્યું. પણ બધાં એકસાથે હતાં, એટલે કોઈ ડર્યું નહીં. ધમાલ- ધમાલ મચી ગઈ વગડામાં. વરુએ આમતેમ જોયું. દૂર શિયાળ ઊભેલું. શિકારી કૂતરાં ય હતાં. પણ કોઈ વચ્ચે ન પડ્યાં. બકરાં, ગાયો, ભેંસો, હરણ, સસલાં બધાંની ભેગી પજવણીથી વરુ અકળાવા માંડ્યું. જોરજોરથી ઘુઘવાટા કરે, પણ કોઈ ડરે જ નહીં! આવું તો પહેલાં કદી નહોતું થતું. હવે તો વગડાનાં વાંદરાં ય ચિચિયારીઓ કરતાં ધમાલમાં જોડાયાં. છેવટે વરુએ ઘેટાને છોડી દીધું ને હુમલાથી છટકવા આમતેમ દોડવા માંડ્યું. તો બધાં પશુઓ એની આગળપાછળ દોડવા માંડ્યાં. વરુને ખીજ ચડી. એણે એક સસલાને પકડી લીધું. પણ એક હરણે એને શીંગડાં માર્યાં ને સસલું છટકી ગયું. હવે વરુ સિવાયનાં બધાંને મજા પડતી’તી.

વરુની વહારે નથી શિયાળ આવતું, નથી આવતાં શિકારી કૂતરાં. વરુના તો હાલ બેહાલ. આ બધાં વચ્ચેથી માંડ નીકળીને વરુ વગડાની અંદર ભાગી ગયું. ગામનાં પશુઓ આ રીતે વગડાનાં પશુઓની સામે થાય? વગડાનાં પશુઓ ચેતી ગયાં.

થોડા દિવસ પછી એમણે અને ગામનાં પશુઓએ સાથે મળીને નક્કી કર્યું કે વગડાના કોઈ પશુએ ગામનાં પશુઓને વગડામાં ચરતાં, વાગોળતાં ને પાણી પીતાં રોકવા નહીં. કોઈનો શિકાર કરવો નહીં. એ વાત જો કે વગડાનાં પશુઓને ના ગમી. તો ય માનવી પડી. કાયદો આવ્યો, એટલે હવે વરુ ગામનાં કે વગડાનાં કોઈ પશુને વગર કારણે ડરાવતું નથી. પશુઓ જો કે એકલાં નદીએ પાણી પીવા જતાં ય નથી. કોઈ વાર એકલદોકલ પશુ વગડામાં જાય, તો વરુ એને મારી ય નાખે છે. પણ ઘુઘવાટા કરીને નાનાં પશુઓને દબડાવવાનું તો વરુએ બંધ કરવું પડ્યું. હવે નાનાં પશુઓને વગર વાંકે કોઈ હેરાન નથી કરતું. પશુઓ વગડામાં કૂણું-કૂણું ઘાસ ચરે છે, ત્યાં જ બેઠાં વાગોળે છે, નદીનું પાણી પીને ગામમાં પાછાં વળે છે. પણ વાતે-વાતે એમનો વાંક જોવાની વગડાનાં પશુઓની ટેવ તો હજી નથી જ ગઈ. વાંક જુએ તો ટીપી નાખે. પણ પછી કાયદો એને શિક્ષા કરે, દંડ કરે. જો પકડાઈ જાય તો.

*    *    *

દાદા વાર્તા પૂરી કરે એટલામાં તો પરપોતરાં દાદાને સવાલો પૂછવા માંડ્યાં.

‘દાદા, કાયદો એટલે?’ એક બચ્ચાએ પૂછ્યું, ‘એ ક્યાં હોય?’ ‘આપણને એ જોવા મળે?’ બીજાએ પૂછ્યું. ‘દાદા, બધાં સાથે કેમ જવાનું? એકલા કેમ ન જવાય? કાયદાને જોવા અમારાથી જવાય?’ એક બબૂડીએ બીજા સવાલો કર્યાઃ ‘દાદા એ વગડો ક્યાં હતો? અમે તો વગડો જોયો જ નથી, અમને વગડો દેખાડોને, દાદા!’ પેલી વાર્તાના ઘેટાના બચ્ચાની સાતમી પેઢી કે શી ખબર કઈ પેઢીનાં કોઈ-કોઈ બચ્ચાં સવાલો પૂછે છે. દાદા માથું પકડીને બેઠા છે.

અરેરેરેરે, ડાહ્યા થઈને વાર્તા સાંભળીને તાળીઓ પડવાને બદલે, એ ઘેટાદાદાનું સ્મારક બનાવવું, એમનું પૂતળું મૂકવું, એમનો ‘ડે’ ઊજવવો જેવા રચનાત્મક વિચારો કરવાને બદલે આમ સવાલો, સવાલો, સવાલો? શું વખત આવ્યો છે ! દાદાને બહુ ચિંતા થાય છે ઘેટાંલોકોની, આ નવી પેઢીની, એમની આ ટેવની.

ચિંતા તો મનેય થાય છે. કોની? સમજો તો, શાણા કહું!

Email: swatejam@yahoo.co.in

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 સપ્ટેમ્બર 2017; પૃ. 17-18

એક મોટું જંગલ હતું. એમાં બહુ બધાં વાંદરાં રહેતાં હતાં. આમ તો વાંદરાં શહેરો અને ગામોમાં ય રહે પણ જંગલમાં વાંદરાંની વસ્તી વધારે. વાંદરાં ને વળી જાતજાતનાં વાંદરાં. નાનાં, મોટાં, અતિ નાનાં, અતિ મોટાં એમ ઘણી જાતનાં વાંદરાં. આમ બધાં જુદાં ને આમ બધાં એક. કોઈ વાતે અંદરોઅંદર ચડભડ થાય, તો એટલી ધમાલ થાય કે આખું જંગલ હાલી ઊઠે. ને કંઈ હરખની નવાજૂની થાય, તો એવો જ શોરબકોર. કંઈ કેટલાં ય ઝાડવાંનો કચ્ચરઘાણ વળી જાય ને બીજાં પશુપંખીઓ વચ્ચે આવ્યાં તો – બચારાં હતાં ન હતાં થઈ જાય.

આમ કરતાં કરતાં વાંદરાંઓની ઘણી પેઢીઓ વહી ગઈ. વખત જતાં નવી પેઢીનાં વાંદરાંઓને કંઈક સમજાયું. એમને થયું કે આમ લડવામાં ને ઉજવણીઓમાં આપણે જંગલનો ઘાણ વાળીએ એ ઠીક ન કહેવાય. જંગલ તો આપણું જીવન છે. આપણા વડવાઓએ બહુ મોટી ભૂલ કરી છે. આપણે એ સુધારવી જોઈએ.

‘ખરી વાત છે. સુધારીએ આપણા વડવાઓની ભૂલ.’ બધાં વાંદરાં સહમત થયાં. (આમ હસો નહીં, આમ તો વાંદરાં સમજદાર હોય છે. સમજવાની વાત બધાં સમજે.) આપણા વડવાઓએ કરેલી ભૂલ સુધારવાના મુદ્દે બધાં સહમત થયાં.

હવે બે સવાલો આવ્યા. એક તો એ કે ભૂલ સુધારવાના મિશનમાં શહેરો, ગામોનાં વાંદરાને જોડવાં કે નહીં ને બીજો સવાલ એ કે ભૂલ સુધારવી કઈ રીતે?

પહેલી વાતમાં નક્કી થયું કે શહેરો, ગામોનાં વાંદરાંઓને પણ સાથે લેવાં, કારણ કે આખરે એ સૌ પણ વાનરજાત છે. વળી, જંગલનાં વાંદરાંઓને સૌની સાથે હળીમળીને રહેવું ગમે. કોઈ કોઈનું શું લઈ લેવાનું? એટલે એમને પણ સભામાં જોડાવા કહેણ મોકલાયું. એ બધાં હોંશે-હોંશે આવ્યાં. ને પછી એક વાર સમગ્ર વાનરજાતની એક વિશાળ સભા મળી. બધી જ જાતનાં વાનરો ભેગાં થયાં. કેટલી અને કેવી જાતનાં વાનરો એ હું તમને નહીં કહું. એમાં જગ્યા રોકાય પણ સમજોને બધી જાત એટલે બધી જાતનાં. ચર્ચા શરૂ થઈ. એક મુરબ્બી મોટા વાનરે ગંભીર ભાષામાં પૂર્વજોએ કરેલી ભૂલ બાબત વસવસો કર્યો. અને આપણે આ ભૂલ સુધારીશું કઈ રીતે એવા સવાલ વિશે સભાને વિચાર કરવાનું સોંપીને ભાષણ પૂરું કર્યું. એમનું બોલવાનું વેળાસર પૂરું થયું. વડીલ હોવા છતાં ય એમણે વેળાસર પૂરું કર્યું. એટલે બધા બહુ ખુશ થયાં. બહુ જયજયકાર થયો. હવે સવાલ મુકાયો. ‘આપણે ભૂલ સુધારીશું કઈ રીતે ?’

‘એમ કરીએ, આપણે નવી પેઢીને સમજાવીએ કે હવેથી નાનપણથી જંગલને સાચવતાં શીખે’, એક વાનરે કહ્યું.

‘પણ જંગલ સાચવવું હોય, તો આપણે આપણી રમતો, કૂદકા, ધાંધલધમાલ બધું છોડવું પડે અને વાનરજાતનાં સંતાનો એ બધું ન કરે, તો એમનો શારીરિક, માનસિક, બૌદ્ધિક, સામાજિક વિકાસ રૂંધાઈ જાય.’

‘ને આધ્યાત્મિક વિકાસ પણ અટકી જાય એ કઈ રીતે ચાલે ? વ્યક્તિના પૂર્ણ વિકાસ માટે આધ્યાત્મિકતા જરૂરી હોય છે.’ એક અતિ મોટા વાનરે કહ્યું. વાનરજાતમાં એ સૌથી વધારે અક્કલવાળો.

‘ઝાડવાં-ડાળીઓ તોડવામાં આધ્યાત્મિક વિકાસ?’ એક યુવાન બૌદ્ધિક મોટા વાનરે સવાલ કર્યો.

‘તને એ નહીં સમજાય. આજની યુવા પેઢી આ બધાથી અળગી થતી જાય છે. અરેરે, શું થશે?’ પેલા ડાહ્યા વાંદરાએ નિસાસો નાખ્યો.

‘એટલે શું તમે યુવા પેઢી પર આક્ષેપ કરો છો? તેમની તમને ખરેખર ચિંતા છે ?’ બેત્રણ યુવાન વાનરો ઉશ્કેરાઈ ગયા. એકે તો એ જે ડાળી પર બેઠો હતો એ ડાળી તોડી નાંખી. અને પેલા ડાહ્યા વાનરશ્રી તરફ ધસ્યો.

‘હશે જવા દૈ ભૈલા’ ચારપાંચ વાંદરાં વચ્ચે પડ્યાં એટલે એ અટકી ગયો. નહીં તો વળી પંદરવીસ ઝાડવાંનું નિકંદન નીકળી જાત.

‘શાંતિથી વિચારો. આપણે સમગ્ર વાનરજાતની આવતી પેઢીઓને શીખવવાનું છે. કયો માર્ગ ગ્રહણ કરીશું? અતિ મોટાં ડાહ્યાં વાંદરાએ સહેજ પણ વિચલિત થયા વિના વાત આગળ વધારી.

‘માર્ગગ્રહણ એટલે શું ?’ એક યુવાન જંગલવાસી વાંદરાએ બીજાને કાનમાં પૂછ્યું.

‘સવાલ ન પુછાય. વડીલ ડાહ્યા વાનરશ્રી વાત કરે છે.’ બીજાએ પહેલાને ટપલી મારીને કહ્યું. પેલાએ સામી ટપલી મારી. એમ થોડી વાર ટપલાટપલી ચાલી. સભા ય ચાલતી રહી. વાનરોની સભાઓમાં આવું બધું તો થયા કરે.

‘આપણે શિક્ષણનો માર્ગ એટલે કે રસ્તો લઈએ.’ બીજાં બે-ચાર મોટાં વાનરશ્રીઓ બોલ્યાં.

‘અને શિક્ષણ એટલે ખાલી, અમથી, પોકળ, ફોગટ વાતો નહીં. બચ્ચાંને સામે બેસાડીને ભાષણો નહીં ઠોકવાના. વ્યવહારુ રીતે શીખવવાનું. પ્રયોગઅભિમુખ શિક્ષણ આપવાનું જરૂરી છે, ઊગતી પેઢીને.’ વળી થોડાં વાનરો બોલ્યાં.

‘ખરી વાત છે.’ બધાં મોટાં અને અતિ મોટાં વાનરો સહમત થયાં. આમાંનાં મોટાં ભાગનાં વાનરશિક્ષણ વિષે અભ્યાસો અને સંશોધનો કરી ચૂકેલાં અને હવે એ વિશે માર્ગદર્શન કરાવતાં અનુભવી વાનરો હતાં. એમને શિક્ષણ કઈ રીતે અપાય એની બહુ ખબર. કેટલી ય વાર તો શિક્ષણ આપવા વિશેની સર્વજંગલવ્યાપી ચર્ચાઓમાં એમણે વ્યાખ્યાનો આપેલાં. આખરે એ બધાં અનુભવી શિક્ષણકારો હતાં.

આમ, આ અનુભવી વાનર શિક્ષણકારોએ (મોટાં ભાગનાં શહેરનાં હતાં) વાનરોની આવતી પેઢીઓને જંગલનું નિકંદન ન કાઢવા વિશેષ શિક્ષણ આપવાનું નક્કી કર્યું. આ બધા ંતો વ્યાખ્યાનો આપનારાઓ. અમુક વર્ષ શિક્ષણ આપ્યું ને તેઓ હવે માત્ર વ્યાખ્યાનો જ આપતાં હતાં. પણ એમણે જ તૈયાર કરેલા અનુભવમૂલક, પ્રયોગઅભિમુખ શિક્ષણ આપી શકે તેવા  સિનિયર યુવાન વાનરો પણ સભામાં હાજર હતાં. એ બધા આ અભિયાનમાં જોડાવાં આગળ આવ્યાં. કારણ કે જંગલોનું નિકંદન કઈ રીતે વળી શકે એના પ્રયોગપૂર્ણ અનુભવો એમની પાસે હતા. હવે એ અટકાવવાનું હતું. જે થયું તે શું કરીએ તો કર્યું તે ન કર્યું થાય એની ય એમને ખબર હતી. જો કે બગડ્યું સુધારવાનું આમ તો વાનરીઓને સારું આવડે. (બિચારીઓ જન્મોજનમથી એ જ કરતી આવી હોય તે!) પણ એમને કોણ પૂછે? હતી, વાનરીઓ પણ સભામાં હતી. કૌતુક જોવા આવેલી. બેઠેલી એક તરફ બચ્ચાંઓ સાથે.

આમ, વાનરસભામાં નક્કી થઈ ગયું કે આવતી પેઢીને શેનું શિક્ષણ આપવું. હવે સવાલ થતો, કોને આ શિક્ષણ આપવું. ખાસ કયા વર્ગને?

‘કોને આપવું એ સવાલ થવો જ ન જોઈએ. સૌને શિક્ષણ આપવાનું. સૌ સમાન છે. એમાં વર્ગ, જાતિ, પ્રદેશ, કદ, શક્તિ, સામર્થ્ય, સંખ્યા કશાનો ભેદ ન રખાવો જોઈએ.’ જંગલનો એક યુવાન વાનર બોલ્યો. એણે સમાનતાની વિભાવના આપી.

‘બિલકુલ બરાબર.’ ઘણાં બધાં વાનરો સંમત થયાં.

‘હા, એ બરાબર. પણ મને લાગે છે કે જંગલનાં વાનરોને એની વધારે જરૂર છે.’ એક શહેરવાસી વાનરે કહ્યું. યાદ રહે, સભામાં શહેરવાસી વાનરો પણ હતાં. આમ તો એમાંના કોઈકોઈ ક્યારેક જંગલમાં આવે અને જે જુએ તે શહેરમાં જઈને બીજાઓને કહે. શહેરવાસી વાનરોને એટલી ખબર કે જંગલમાં વાનરો બહુ બધાં છે અને એમને શહેર વિશે કંઈ જ ખબર નથી. શહેરવાસીઓ પોતાને બહુ જાણકાર માને.

‘એની તમને કઈ રીતે ખબર?’ એક યુવાન વાનરે પૂછ્યું. એ જંગલવાસી હતો. એને જંગલ માટે ઘણું ગૌરવ હતું.

‘એ મારા અભ્યાસનો વિષય છે. હું એને વિશે પછી વાત કરીશ. પણ એ તો ખરું જ કે અમુક ભેદ તો રાખવો જ પડશે, શિક્ષણ આપવામાં. જેમ કે સંખ્યાબળ, શક્તિ, જાતિ અનુસાર શિક્ષણ વત્તું-ઓછું આપવું.’ શહેરી વાનરના ટેકામાં બીજા એક શહેરવાસીએ કહ્યું.

‘ના, ના, એમ ભેદભાવો ન ચાલે. સૌ સમાનનું સૂત્ર જ અપનાવવું જોઈએ.’ જંગલનાં વાંદરાંઓએ બૂમાબૂમ કરી મૂકી. એમાં નાનાં વાંદરાં વધારે હતાં. શહેરનાં નાનાં વાંદરાં પણ વિરોધમાં જોડાયાં. આમ પણ જંગલમાં નાનાં વાંદરાં વધારે. એમાં વળી શહેરનાં નાનાં વાંદરાંઓ જોડાયાં. સભાની શાંતિ જોખમાઈ. સભા તૂટુંતૂટું થઈ ગઈ. મોટાં સમજદાર વાંદરાઓએ એમના કદનો લાભ લઈને સૌને શાંત તો કર્યાં. સભામાં ચર્ચા આગળ ચાલવાની શરૂઆત થઈ.

એવામાં જરા ગરબડ થઈ ગઈ. થયું એવું કે વડીલવર્ગ જ્યારે ચર્ચા કરતો હતો ત્યારે વાનરબાળવર્ગ રમતગમત કરીને વખત પસાર કરી રહ્યો હતો. મોટાં વાંદરાઓનાં અને નાનાં વાંદરાંઓનાં બચ્ચાં ઘેઘૂર ઘટાદાર વૃક્ષો પર ચડતાંઊતરતાં વૃક્ષોનાં પાંદડાં, ડાળીઓ તોડીને એકબીજાં પર ફેંકતાં હતાં. ઘણો કોલાહલ પણ કરતાં હતાં. શહેરનાં વાંદરાંઓના વડીલો સાથે પિક્નિક કરવા આવેલાં બચ્ચાં લાલચભરી નજરે એ રમત જોઈ રહ્યાં હતાં.

‘જુઓ, જુઓ, તમારાં બાળકો કેટલી વનસમૃદ્ધિનો નાશ કરી રહ્યા છે ?’ એક શહેરી વાંદરાએ ઠપકાના સાદે કહ્યું.

‘એ તો તમારાં બચ્ચાંઓને ઝાડ પર ચડતાં આવડે નહીં એટલે, નહીંતર એ બધાં ય રમતમાં જોડાયાં હોત.’ એક યુવાન વનવાસી વાનર ધીમા સાદે બબડ્યો. પણ સાંભળવાવાળાને જે સાંભળવું હોય તે સંભળાઈ જ જતું હોય છે. શહેરવાસી વાનરોને પણ એ સંભળાયું. એમને એ ન ગમ્યું. ‘વાંક તમારાં બચ્ચાંઓનો છે. એમણે શા માટે રમત કરવી જોઈએ? શિસ્ત પણ નથી એમનામાં. માટે જ કહીએ છીએ, એમને કેળવણીની તાતી જરૂર છે.’

જંગલનાં વાંદરાંઓને કોઈ પણ મુદ્દામાં સામાવાળાનો વાંક કાઢતા ન આવડે. એ શહેરીઓનું કામ. હવે શહેરી વાનરોએ ઠરાવ કરી નાખ્યો કે શહેરનાં મોટાં વાંદરાં સૌ વાનરબાળોને કેળવણી આપશે. એમનો યુવાનવર્ગ બાળવર્ગને જંગલ નષ્ટ ન કરવા વિશે અર્થપૂર્ણ, વ્યવહારુ, સપ્રયોગ શિક્ષણ આપશે. (જુઓ, એમ હસો નહીં. શહેરનાં વાંદરાંઓને પણ જંગલ વિશે જ્ઞાન હોય. એમનાં બધાં સંશોધનો, જંગલની હાલત વિશે જ હોય. નહિતર શહેરોમાં વળી જંગલ ક્યાંથી?) જંગલનાં કેટલાક શહેરમાં જતા-આવતાં યુવાન વાનરોને પણ આ અભિયાનમાં સામેલ કરવામાં આવ્યાં. એમને શહેરની શિક્ષણરીતોની સમજ છે. એ પછી સૂચન થયું કે આ કાર્યને મિશન કહેવું.

વળી, થોડાં જંગલવાસી વાંદરાંઓએ સવાલ કર્યો; મિશન એટલે શું?’

‘અરે આ લોકોને મિશનનો અર્થ પણ ખબર નથી?’ શહેરવાસી વાનરોને નવાઈ લાગી. છેવટે જો કે જંગલવાસી વાનરો સમજ્યાં કે પેલા લોકો જે કહે અને આપણે જે કરીએ એને મિશન કહેવાય. મિશન પર્યાવરણ.

શિક્ષણકાર્ય શરૂ થયું. શહેરની વાનરજાતનો જંગલને જાણનારો (વળી પાછા હસ્યા ? શિસ્ત રાખો અને વાત સાંભળો.) વર્ગ જંગલનાં નાનાંમોટાં વાનર બાળવર્ગને સપ્રયોગ શિખવાડે છે કે ઝાડની ડાળીઓ આમ નહીં આમ તોડવાની. વ્યવહારુ અનુભવ માટે મોટી ડાળીઓ તોડીને બતાવવામાં આવે છે. આ રીતે તોડેલી મોટી ડાળીઓ ઢસડીને શહેરમાં લઈ જવામાં આવે છે, કારણ કે શહેરનાં વાનરોએ કૂદીકૂદીને તોડી નાખેલાં મકાનોનાં છાપરાંઓ પર એ પાથરીને એ ડાળીઓનો ફેરઉપયોગ કરી શકાય. જંગલના સમજદાર મોટા વાનરોને ખબર પડે છે કે આ રીતે જંગલ વધારે નષ્ટ થઈ રહ્યું છે. પણ શું કરે? એમણે જ તો બોલાવેલાં શહેરવાસી વાનરોને સભામાં! ને શહેરમાં? ત્યાં તો વિકાસ જ વિકાસ છે. ઓહોહો! અધધધ!

જે નાનાં વાનરબાળોને મોટી ડાળીઓ તોડતાં નથી ફાવતું તે એ જ રીતે નાની ડાળીઓ તોડે છે. ડાળખાં અને પાંદડાં તોડે છે. હજી તો ઊગીને ઊભાં થતાં નાનકડાં વૃક્ષો જમીનદોસ્ત થઈ જાય છે. પ્રયોગ પછી ઉપજેલો ડાળીઓ-પાંદડાંનો જથ્થો જંગલમાં આમતેમ વેરાય છે. બીજાં પ્રાણીઓને વાગે છે, ઘણા ઘાયલ થઈ જાય છે. તૂટીને વેરાયેલાં ડાળીઓ-પાંદડાં પવનથી ઊડીને જંગલની નદીમાં પડે છે. નદીઓનાં વહેણ રૂંધાય છે. શિક્ષણપ્રયોગ નિમિત્તે કપાતાં ઝાડવાંને લીધે જમીન ખુલ્લી થઈ ગઈ છે. ડુંગરા પર ઝાડ દેખાતાં નથી. ખીણો ખાલીખમ છે. ઠંડા-ગરમ પવનો જંગલમાં ફરી વળે છે. વરસાદ આવે – ન આવે થાય છે. સૌ પશુ-પંખીઓ ત્રસ્ત છે. નાનાં જીવો તો દેખાતાં ય નથી. મોટા જીવો ભટકે છે આશ્રયની શોધમાં. તરસ્યાં છે, ભૂખ્યાં છે. બાળવાનરો હવે મોટાં થયાં છે. એ સૌ એમની શીખેલી રીતે ભાવિ પેઢી માટે જંગલને સુરક્ષિત રાખવામાં વ્યસ્ત છે. સૌ પરસ્પર બૌદ્ધિક, સામાજિક વગેરે-વગેરે પ્રકારનાં શિક્ષણ આપીને વિકાસ સાધવામાં વ્યસ્ત છે. એ વિશે સભાઓ ભરીને નવાનવા ઉકેલો શોધવા અને સૂચવવાની પ્રવૃત્તિ જોરશોરથી ચાલે છે. કાયમી, સર્વસમાવેશી ઉકેલો શોધવાના પ્રયત્નો ચાલે છે. એ મળશે જ, એવી સૌને શ્રદ્ધા છે.

શહેરનાં વાનરો આને જંગલસુરક્ષા અને વિકાસનું લાંબા ગાળાનું મિશન પર્યાવરણ કહે છે. જંગલવાસી વાનરો જંગલમાં એ ચલાવી રહ્યાં છે. મિશન પર્યાવરણ ઘણું જીવો ઘણું જીવો !

(તમે કાં બંધબેસતો ડગલો પહેરી લીધો? ન’તું કીધું આ વાનરોની વાર્તા છે? આ ટેવ ખોટી હોં.)

e.mail : swatejam@yahoo.co.in

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2017; પૃ. 18-19

એક વાર ભૂચર, નભચર, જળચર જીવોની સભા મળી હતી. બહુ બધી ચર્ચાઓ કરવાની હતી. ચર્ચાઓ ચાલી, સૌ પોતપોતાની વાત પોતપોતાની ભાષામાં બોલતા હતા. કોઈ શું કહે છે, એ સમજાતું ન હતું. ગોકીરા, દેકારા, હોકારા, પડકારા થતા હતા. ન મુદ્દો સમજાય, ન વિષય. આ સભામાં શિયાળ હાજર હતું. એ એક ન્યૂઝ ચેનલ વતી મિટિંગનો રિપોર્ટ આપવાનું હતું. હોકારા, પડકારા, ગોકીરા-દેકારા વચ્ચે કાંઈ ન સમજાય તેનો વાંધો નથી. અહેવાલ તો એમેય લખી નખાય. શિયાળને પૂરો કૉન્ફિડન્સ હતો. પણ સમય તો પસાર કરવો પડેને ? એણે સમય પસાર કરવા નિરીક્ષણ કરવાનું રાખ્યું. મીડિયા પર્સન પાસે જ્યારે બીજું કાંઈ કરવાનું ન હોય, ત્યારે એ નિરીક્ષણો કરે. ઘણાં નિરીક્ષણો કામનાં હોય, ઘણાં જ્ઞાનવર્ધક હોય અને ઘણાં મનોરંજક હોય. આમ શિયાળ નિરીક્ષણો કરતું હતું. એનું ધ્યાન ગયું કે સભામાં ઘણાં બધાં પશુપંખીઓનાં અંગો વાંકાં હતાં. હાથીની સૂંઢ, પોપટની ચાંચ, કૂતરાની પૂંછડી, બગલાની ડોક, ભેંસનાં શીંગડાં, વાઘના નખ, ઊંટનાં તો અઢારેય અંગ વાંકાં હતાં.

શિયાળે આ નોંધ્યું અને બીજા દિવસે મિટિંગના અહેવાલ સાથે પોતાનાં આ વિશિષ્ટ નિરીક્ષણો પણ રજૂ કર્યાં. એનો બૉસ તો ખુશ થઈ ગયો. નિરીક્ષણો બાબતે એને ખાસ બિરદાવવામાં આવ્યું. એને માટે નિરીક્ષણ-પત્રકારની ખાસ જગ્યા બનાવવામાં આવી. લો, વટ પડી ગયો.

એમ તો સજીવ જગતમાં બીજા ય નિરીક્ષણકારો હતા. બધા બહુ જ બુદ્ધિ ચલાવીને જ્ઞાનવર્ધક નિરીક્ષણો કરતા. પણ શિયાળભાઈનાં નિરીક્ષણો જ્ઞાન આપે કે ન આપે ગમ્મત આપતાં, એટલે શિયાળનો વટ ઘણો.

પણ એમ શિયાળનો વટ પડે તે બીજાને કેમ ગમે ? શિયાળનાં નિરીક્ષણોના પ્રસારણ સામે કોઈ-કોઈ લોકોએ વિરોધ નોંધાવ્યા, કોઈ- કોઈને બહુ ખોટું લાગ્યું, કોઈ-કોઈને આ સમગ્ર નિરીક્ષણ ભેદભાવપ્રેરક અને પૂર્વગ્રહપૂર્ણ લાગ્યું. એના ય દેકારા થયા પછી બધું થાળે પડી ગયું.

થોડા વખત પછી વાઘને વિચાર આવ્યો. જો આપણે આટલા બધા જીવો વાંકાં અંગવાળા હોઈએ તો ભેગા થઈને કંઈક કરીએ તો કેવું ? વાઘે પોપટને વાત કરી, પોપટે ભેંસને કહ્યું, ભેંસે બગલાને કહ્યું, બગલાએ કૂતરાને કહ્યું, કૂતરાએ હાથીને વાત પહોંચાડી, હાથીએ ઊંટને જણાવ્યું. ઊંટે સૂચવ્યું, ‘એક વાર આપણે બધાં મિટિંગ કરીએ’. આ સૂચન બધા સુધી એ જ માર્ગે પાછું પહોંચ્યું. બધાં સંમત થયાં અને વાંકાં અંગોવાળાં પશુઓની એક મિટિંગ મળી. આ મિટિંગમાં પહેલો વિરોધ ભેંસે નોંધાવ્યો, ‘શિયાળે આપણને વાંકાં અંગવાળાં કહીને આપણી ટીકા કરી છે. આપણે વિરોધ નોંધાવવો જોઈએ.’

‘વિરોધ તો કર્યોને આપણે !’ વાઘે કહ્યું.

‘હજી જોરદાર વિરોધ કરવો જોઈએ’, કૂતરાએ કહ્યુંઃ ‘આખા જંગલમાં હું ફરી વળું.’

‘તમે બધાં કહો તો હું એને પાઠ ભણાવી દઉં. આ સૂંઢ વાંકી કરીને …’ હાથીએ ઉશ્કેરાટથી કહ્યું.

ભૂચરો કાંઈ કેટલુંય બોલ્યાં. શિયાળ હાજર હોત તો એને આખા દિવસની સ્ટોરી મળી રહેત. પણ આ ખાનગી મિટિંગ હતી. વાંકાં અંગવાળાં પશુઓ જ હાજર હતાં. આ બધી વાતો થતી હતી, ત્યારે ઊંટ મોઢું ફુલાવી, હોઠ લંબાવીને ઊઠ-બેસ કરતું હતું. જેટલી વાર એ ઊઠે કે બેસે એટલી વાર મિટિંગ ખળભળી ઊઠે, પણ ઊંટ તો વાંકાં અંગવાળાં પશુઓનું શિરમોર. એની ઊઠબેઠ તો ચલાવી જ લેવી જોઈએ.

ચર્ચાઓ થતી હતી, ત્યારે બગલો અને પોપટ બંને મૌન હતા. બગલો એના ધ્યાનમાં બેઠેલો, પોપટ એના ચિંતનમાં. જો કે બે ય બધી વાતો સાંભળતા હતા.

ઉશ્કેરાટ શાંત થયો એટલે બગલાએ પોપટને કહ્યું, ‘તમે કંઈક કહો પોપટજી, મને બોલવાનું નહીં ફાવે’. પોપટને તો જોઈતું’તું ને બગલે કીધું ! એ બોલ્યો, ‘જુઓ ભાઈઓ અને ભગિનીઓ, આપણને શિયાળે કશું કહ્યું એમાં આટલું ખોટું લગાડવાનું ન હોય. એણે સત્ય નિરીક્ષણ કર્યું છે.’

‘એટલે? સત્ય નિરીક્ષણ કર્યું એટલે ? આવું ખોટું લાગે તેવું કહેવાનું ? મીડિયામાં ?’

‘મીડિયા પર્સન તો મીડિયામાં જ કહેને ?’ બગલો ધીરેથી બોલ્યો.

‘ખબર છે અમને, તમે અને શિયાળ તો હમનિવાલા છો.’

‘એ ખોટી વાત છે,’ બગલો બોલ્યો : ‘એ દિવસે તો અમે બંનેએ સહકાર કરેલો. એનું ભોજનપાત્ર મેં લીધેલું. કારણ કે એ મને અનુકૂળ હતું. મારું ભોજનપાત્ર એમને આપેલું, કારણ કે એમને અનુકૂળ હતું. આ તો પરસ્પર સહાય હતી. અમે એક પાત્રમાં નહોતા જમ્યા, વાનગીઓ ય જુદી-જુદી હતી મિત્રો,’ બગલાએ સ્પષ્ટ જણાવ્યું.

‘તો ય તમે સાથે બેસીને જમ્યા કે નહીં?’ ભેંસે સવાલ કર્યો.

‘અમને બંનેને ભૂખ લાગી હતી, પણ સાથે જમવાથી શું છે?’ બગલાએે દલીલ કરી.

‘તો પણ, તો પણ ન ચાલે’, કૂતરો બોલ્યો.

‘તમે ય કૂતરાભાઈ, ઉકરડે ખાવા જાઓ ત્યારે કેટલાં બધાં સાથે હોય છે. ગાયો, કૂકડીઓ, બકરીઓ, ઉંદરડીઓ … હીહીહી, બધી જ અમારી જાતની’, ભેંસે કહ્યું.

‘મા, હું એ બધાંને ભસું છું.’ કૂતરાએ કહ્યું.

‘તો ય નથી જતી. તો તમે હમનિવાલા નહીં?’ બગલો બોલ્યો.

‘ને પાછી બધીય …’ ભેંસે વળી ઠઠ્ઠો કર્યો. કૂતરો ખિજાયો, જોરથી ભસવા માંડ્યો, દેકારો વધી પડ્યો.

વાઘે હુંકાર કર્યો. ‘વ્યક્તિગત વાતો બંધ કરો’.

વાઘના હુંકારથી વળી ધમાલ થવા જતી જ હતી, ત્યાં ભેંસે કહ્યું, ‘વાઘભાઈને શબ્દોની થોડી તંગી છે. એમની વાત બરાબર છે.’

‘ઓકે-ઓકે, શાંતિ-શાંતિ,’ પોપટે કહ્યું. બધાં શાંત થઈ ગયાં.

‘વ્યક્તિગત સંબંધો અને ક્ષમતાઓની મર્યાદાઓની વાતો માટે આપણે બીજી મિટિંગ ગોઠવીશું. અત્યારે આજનો પ્રશ્ન ચર્ચીએ તો કેવું ?’ પોપટે પેલી ચર્ચાનું સમાપન કરાવ્યું.

ઊંટ જરા આમતેમ ડોલ્યું. એ સ્થિર થયું, પછી મિટિંગ આગળ ચાલી.

‘તો વિચારો ભાઈઓ, ભગિનીઓ, શિયાળે આપણા વર્ગની ટીકા કરી, થોડી હાંસી ઉડાવી. આપણો વિરોધ કર્યો. એણે સત્ય નિરીક્ષણ કર્યું. આપણને ન ગમ્યું. જે થયું તે થયંુ. હવે આગળ શું કરવાનું?’ પોપટે દોર સંભાળી લીધો.

‘શું કરાય? કંઈ ન કરાય, રહેવા દોને!’ ઊંટ બોલ્યું.

‘કંઈક તો કરાય. તમે કહો તો હું મારી રીતથી આ પ્રશ્ન ઉકેલું,’ વાઘે પ્રસ્તાવ મૂક્યો.

‘એમ તો મને ય આવડે-મારી રીત, પણ તમારી રીતની બધાંને ખબર છે, બીક લાગે એવી છે,’ ભેંસે કહ્યું.

‘એવું કરી શકીએ’, કૂતરો બોલ્યો, ‘આપણે આપણા જૂથને વિસ્તારીએ, સમસ્ત ક્ષેત્રમાં.’

‘એ તો કઈ રીતે થાય? પ્રભુ પરમાત્માએ આપણને આટલાંને જ આવાં બનાવ્યાં છે,’ બગલો નિરાશ થઈને બોલ્યો.

‘વાંકા અંગ આપણાં, આપણી સંખ્યા ઓછી, કબૂલ. પણ આ ક્ષેત્રમાં વાંકી રીતવાળાં કેટલાં છે, ખબર છે? એ બધાંને આપણે આપણી સાથે ભેળવી શકીએ.’ કૂતરો બોલ્યો.

‘દાખલા તરીકે?’ ઊંટે સવાલ કર્યો. એની દૃષ્ટિએ તો એના સિવાય બધાં સીધાં જ હતાં.

‘દાખલા તરીકે, કાગને, વાંકી નજરે જુએ, કરચલો વાંકી ચાલ ચાલે. કીડીઓ વાંકીચૂકી રસ્તો કાઢે, માછલી પાણીમાં પૂંછડી હલાવતી આખેઆખી વાંકીચૂંકી થતી ફર્યાં કરે. અરે, વિચારવા બેસો તો …’ કૂતરાએ વિવરણ કર્યું.

‘હાઆઆઆ, તો એમને ય જૂથમાં સામેલ કરીએ, ચાલો,’ બગલો ઉત્સાહિત થયો. એ બહાને માછલીઓ સાથે સંબંધો સુધરશે, કરચલા સાથે ય સારાસારી રહેશે, એ વાતે એનું ધ્યાન તૂટી ગયું.

વાઘ બોલ્યો, ‘સૌએ પોતપોતાની આવડતથી પાર્ટીમાં સભ્યો વધારવાના.’

‘જે વધારે લાવે એને ઇન્સેિન્ટવ મળે?’ હાથીએ પૂછ્યું. ‘મળશે મળશે. પાંચ લાડવા વધારે મળશે.’ ભેંસ ટોળમાં બોલી, હાથીએ જોરથી સૂંઢ ઉછાળી. બધાં આઘાં ખસી ગયા, ઊંટ સિવાય. આમે ય તે એને ઊઠવા-બેસવાની મુશ્કેલી.

‘પાર્ટીના સભ્યો વધારવાના, ઇન્સેિન્ટવ મળશે’. વાઘે મુખ્ય નેતા તરીકે જાહેરાત કરી.

આ જાહેરાત સાંભળીને સમૂહસ્વર ગુંજ્યો. દેકારો નહીં, માત્ર સમૂહઘોષ. બધાં એક જ શબ્દ બોલ્યાં : ‘ઓ.કે’. ઇન્સેિન્ટવની વાત હોય ત્યારે બધે જ આવું થાય.

મિટિંગ વિખરાઈ. સૌ કામે લાગ્યાં. જંગલ, વગડો, સીમ, પાદર, ગામ, શહેર, ગલીઓ, ગૂંચીઓ, જળમાં, સ્થળમાં જૂથ વિસ્તરી ગયું. આમે ય તે સકળસૃષ્ટિમાં સૌનું કંઈક ને કંઈક વાંકું હોય જ. આવો ભાઈઓ, આવો ભગિનીઓ, સૌ એક થઈએ.

ફરી પાર્ટીની સામાન્ય સભા મળી. સૌ ભૂચરો, જળચરો, નભચરો ભેગાં થયાં. ચર્ચાઓ થઈ, પ્રસ્તાવો મુકાયા, નિર્ણયો થયા, ઠરાવો થયા, નિમણૂકો થઈ.

પાર્ટીના પ્રવક્તા તરીકે શિયાળની નિમણૂક થઈ. એના જેવો અનુભવ બીજા કોનો? મીડિયા ચેનલ છોડીને શિયાળે પાર્ટીનું પ્રવક્તાપદ સ્વીકાર્યું. એમાં સહાયક તરીકે કાગડાની નિમણૂક થઈ.

રંગેચંગે પાર્ટીના શ્રીગણેશ થયા. ઉજવણી કરી કરીને સૌનાં ધ્યાનમાં આવ્યું, વાંદરાને પાર્ટીમાં કોઈએ જોડ્યો નહીં.

‘રહેવા દોને, એ અળવીતરી જાત. કેટલું બનાવે, કેટલું બગાડે?’

સર્વસંમતિ એમાં પણ સધાઈ.

આ ઉપરાંત, બીજી એક વાતે પણ સર્વસંમતિ છે. મનુષ્યને પણ પાર્ટીમાં ન લેવો કારણ? એ તો સીધોસટાક ઊભે છે, ફરે છે, ચાલે છે. વાંકાજીવ પાર્ટીમાં એ ક્યાંથી હોય?

લે, કર્ય વાત. સીધાસટાક મનુષ્ય જેવું વાંકું કોઈ નથી. ખબર નથી કોઈને ? ખબર છે, તો ય નહીં કે પછી એટલે જ નહીં?

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 નવેમ્બર 2015; પૃ. 17-18