એક સમયે એના માટે કબીલાનો સરદાર હતો, મંદિરનો ભગવાન હતો, હવે રાજનેતા છે


અમેરિકાના ફ્લોરિડામાં એક સ્કૂલમાં 17 છોકરાઓને ગોળીએ દેવામાં આવ્યા તેના માટે પ્રેસિડેન્ટ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે હત્યારાના પાડોશીઓ અને સહાધ્યાયીને અપરાધી ઠેરવ્યા, તે પછી ડેઇલી બીસ્ટ નામના સમાચારપત્રમાં એક લેખકે ‘ખાલી વાસણ’ મથાળા હેઠળ આવું લખ્યું હતું:


“પાર્કલેન્ડ હત્યાકાંડ પછી મેં અને મારી ટીમે પ્રેસિડેન્ટનું રાષ્ટ્રને નામ સંબોધન ટીવી પર સાંભળ્યું. એમના મોંઢામાંથી આવતા શબ્દો બેઅસર હતા. ન તો એમાં કોઈ ગુંજ હતી ન તો રૂમમાં એકેય માણસ દ્રવિત થયો. એ શું બોલે છે એનો કોઈ જ અર્થ ન હતો. ટ્રમ્પ એક ખાલી વાસણથી વિશેષ કંઈ નથી. એમનું રાજ નૈતિક અધિકાર ગુમાવી ચૂક્યું છે. થિયરી પ્રમાણે એ વ્હાઇટ હાઉસમાં રહે છે, પણ એ અમેરિકાના પ્રેસિડેન્ટ નથી.

એ રશિયાની કઠપૂતળી છે અને પુતિનની જેમ જ બિનગોરાઓની ઘૃણા કરે છે. એમની પાર્ટી અમેરિકન ઓછી અને પુતિનશાઈ વધારે છે. આપણે અમેરિકાના અંધકાર-યુગમાં ઘૂસી ગયા છીએ. દેશની એક પ્રમુખ પાર્ટીમાં સડો પેઠો છે. એની ઉપર અતિવાદીઓ ચડી બેઠા છે અને જાતિવાદ, કબીલાઈવાદ, લાલચ, પરદેશીઓ પ્રત્યે ઘૃણા (ઝેનોફોબિયા) અને વસ્તીના આતંકમાં ઘેરાઈ ગઈ છે. એમનો પ્રેસિડેન્ટ આપણો પ્રેસિડેન્ટ નથી. એમની અસલિયત અને આચરણ સંદેહના ઘેરામાં છે. સવાલ એટલો જ છે કે આ નવા-નાઝીઓ, નફરત-પરસ્તો અને ડરના વેપારીઓને તગેડી મૂકવા માટે બહુમતી લોકો એમના આક્રોશને સંગઠિત રાખી શકશે?’


ખાસ્સા કઠોર શબ્દો કહેવાય. એનું કારણ છે. અમેરિકા દુનિયાનો અને ઇતિહાસનો સૌથી ઉદાર દેશ રહ્યો છે. અમેરિકન સમાજમાં સામાજિક, ધાર્મિક અને વ્યક્તિગત આઝાદી સંસારમાં બેમિસાલ છે. અમેરિકન સંસ્કૃિત એ જગતની પહેલી સંસ્કૃિત છે, જેણે માણસને જેવો છે તેવો સ્વીકાર્યો છે. ન તો એને અંકુશમાં રાખ્યો છે, ન તો એમાં સુધારનો આગ્રહ રાખ્યો છે. બીજા દેશો માટે આ ઉદારવાદ આદર્શ રહ્યો છે.

ચાહે જીવન જીવવાની રીત હોય, નોકરી-વ્યવસાય હોય, બિઝનેસ હોય, ટેક્નોલોજી-વિજ્ઞાન હોય, શાસનવ્યવસ્થા હોય, કાનૂની રસમ હોય કે પછી ધાર્મિક માન્યતાઓ હોય, બહુ બધા સમાજોએ અમેરિકામાંથી પ્રેરણા લઈને એમના પછાતપણાને સુધાર્યું છે. 2 લાખ વર્ષ સુધી માણસ નાના-નાના શિકારી સમુદાયોમાં દરબદર ભટકતો રહ્યો હતો. એ આક્રમણોનો જંગલી સમાજ હતો.

પાછલી કેટલીક સદીઓથી માણસ ડાહ્યો થયો અને કબીલાઈ સંસ્કૃિતના સ્થાને નિયમવાળું, શિસ્તબદ્ધ, ઉસૂલોવાળું જીવન જીવતો થયો. અર્થવ્યવસ્થા સંગઠિત કરવા બજારો આવ્યાં, રાજનીતિમાં શિસ્ત લાવવા ચૂંટણી આવી અને જ્ઞાનની ભૂખ સંતોષવા વિજ્ઞાન આવ્યું. આપણે કબીલાના સરદારને બદલે સંવિધાનના ચરણસ્પર્શ કરતા થયા અને વર્ણના અભિમાનને બદલે વ્યવસાયની ઇજ્જત કરતા થયા. આનું પરિણામ માણસની ચકાચૌંધ સંભાવનાઓમાં આવ્યું.


આ બધું બદલાઈ રહ્યું છે, અમેરિકા અને બીજે બધે. ઉદારતા ઘટી રહી છે, સરહદો સીલ થઈ રહી છે, રોજગારી અને વ્યવસાય પર અંકુશો વધી રહ્યા છે, પરધર્મી કે પરદેશીઓ પ્રત્યે ઘૃણા વધી રહી છે. અમેરિકાના બુદ્ધિજીવીઓ કહે છે કે, અમેરિકા પાછો કબીલાઈ બની રહ્યો છે. રિપબ્લિક અને ડેમોક્રેટ પાર્ટી કબીલાની જેમ વર્તી રહી છે. અમેરિકના ડાહ્યા માણસો આ જોઈને કકળાટ કરી રહ્યા છે. આ શું થવા બેઠું છે? ‘ધ ટાઇમ્સ’ સમાચારપત્ર શ્લેષમાં લખે છે, ‘અમેરિકામાં અધિકૃત રીતે 567 જાતિઓ છે, પણ અનધિકૃત રીતે બે છે: રિપબ્લિક અને ડેમોક્રેટ. આ બે જાતિઓ અમેરિકાના ફાડચા કરી રહી છે.’ અમેરિકા ફર્સ્ટ એ હકીકતમાં નવો જાતિવાદ છે, જેમાં તમે તમારા સમુદાય શ્રેષ્ઠ ગણો છો અને બીજા સમુદાયને કનિષ્ઠ, એમ પૂર્વ રાષ્ટ્રપ્રમુખ બિલ ક્લિન્ટને હમણાં કહ્યું હતું.

અમુક લોકો કહે છે તેમ, દુનિયામાં રાષ્ટ્રવાદનો પવન ફૂંકાયો છે એમ નહીં, આપણે પાછા કબીલાઈ સમાજમાં ધકેલાઈ રહ્યા છીએ. કબીલાઈ વિચાર-વ્યવહારમાં લોકો એમના દોસ્તો, એમના દેશ અથવા અન્ય સામાજિક સમુદાયની તુલનામાં એમની જનજાતિ માટે વફાદાર રહેવાનું પસંદ કરે છે. માણસ જ્યારે પહેલીવાર સંગઠિત થયો ત્યારે તેણે જંગલમાં ‘એના જેવા’ લોકો સાથે રહેવાનું શરૂ કર્યું હતું. ધાર્મિક ઓળખ તો બહુ પછી આવી, એ પહેલાંથી આપણે ‘આપણી જાત’ના લોકોથી સામાજિક પહેચાન બનાવતા હતા.


માણસ બુનિયાદી રીતે ટ્રાઇબલ છે, આદિવાસી છે, કબીલાઈ છે. ગ્રૂપ આઇડેન્ટિટીનો એ મોહતાજ છે. આપણા ઘણા બધા વ્યવહાર કબીલાઈ સોચમાંથી આવે છે. મંદિરોમાં જઈને સમૂહભક્તિ કરવી કે સરહદ પર યુદ્ધો કરવાં, પોતાની ટેરેટરીના સોગંધ ખાવા કે એના રક્ષણ માટે સરદાર નીમવો, આ બધું કબીલાઈ વર્તન છે. આપણે સામાજિક પ્રાણી છીએ અને આપણે આપણી સાલમતી માટે આપણી ‘ટ્રાઇબ’ પર આધાર રાખીએ છીએ. એને જાતિ કહો, પરિવાર કહો, ગોત્ર કહો કે નેટવર્ક કહો, એમાં ઊંચા માર્ક્સ લાવવા કે નોબેલ પારિતોષિક જીતવા કરતાં ય વધુ તો સર્વાઇવલનો હેતુ હોય છે.


ડાબેરી રાજનીતિ કહો કે જમણેરી ઝુકાવ કહો, રાજનૈતિક વિચારોનું પોલરાઇઝેશન (ધ્રુવીકરણ) કબીલાઈ પહેચાનમાંથી આવે છે. એક જમાનામાં કૉંગ્રેસના કારણે અમારો કપરો સમય સારો થયો અથવા ભાજપના કારણે સારો સમય ખરાબ થયો, એ બંને પોલરાઇઝેશન જ છે. આપણને ક્યાંક માથું ટેકવવા જગ્યા જોઈએ, એક સમયે એના માટે કબીલાનો સરદાર હતો, મંદિરનો ભગવાન હતો, હવે રાજનેતા છે. હું તમને સ્વર્ગમાં જવાનો માર્ગ બતાવીશ અથવા હું તમારા સુખના દા’ડા લાવીશ, એ બંને વિધાનો આમ તો સરખાં જ છે. પહેલાં પૂજારી બોલતો હતો, હવે પ્રાઇમ મિનિસ્ટર.

પશ્ચિમના ધર્મો કબીલાઈ જ છે, જ્યાં એ ઈશ્વરની પૂરી તાબેદારી સ્વીકારો તો જ સ્વર્ગ મળે છે અને એના માટે નિશ્ચિત આચારસંહિતા – code of conduct પણ છે. રાજા, પ્રેસિડેન્ટ, વડાપ્રધાન (કે તાનાશાહ) એ ભગવાનનું જ આધુનિક સ્વરૂપ છે. ક્યારેક ત્યાં શાસ્ત્રો અને ધર્મગ્રંથો હતા, હવે પીનલ કોડ અને સંવિધાન છે. યુ.જી. કૃષ્ણમૂર્તિ નામના ધૂંઆધાર વિચારક કહેતા હતા કે, તમામ રાજનૈતિક વિચારધારાઓ અને કાનૂન વ્યવસ્થાઓ એ માણસના ધાર્મિક વિચારોમાંથી જ આવ્યા છે. ધર્મો પણ સ્વર્ગની, સુખની અને સજાનું ચિંતન કરતા હતા, સંસદ અને ન્યાયાલયોમાં પણ એ જ વાતો થાય છે. પાપ કરશો તો નર્કમાં જશો, એવું શાસ્ત્રમાં લખ્યું છે અને ગુનો કરશો તો જેલમાં, એવું ઇન્ડિયન પીનલ કોડમાં.


ગુફામાં બેઠેલો કબીલાનો સરદાર ઈશ્વરના કોપાયમાન થવાની અને દંડ કરવાની ધમકી આપતો હતો અને આપણે ત્યારે પણ માથું ઝુકાવીને એ માનતા હતા.

જે માથું નમાવે તે ‘આપણો’ (in group) અને ન નમાવે તે ‘બહાર’નો (out group) અથવા દેશદ્રોહી. આમાં નાતબહાર મૂકો, ગામબહાર મૂકો, હુક્કા-પાણી બંધ કરો, તડીપાર કરો કે દેશનિકાલ કરો એ એ જ છે, જે જંગલમાં, ગુફાના સમાજમાં હતું. ફર્ક એટલો જ હતો કે, માણસે મહેનત કરીને, નિયમ અને માણસાઈને મહત્ત્વ આપીને કબીલાઈ વ્યવહારને સંસ્કારી બનાવ્યો તો તેમાં બીજાની સામેલગીરી અને સત્કાર થયો. એ આદર્શ સંસાર માટેનું કદમ હતું, પણ એમાં પેલી ‘કાઢી મુકાવાની’ વૃત્તિ જતી કરવાની શર્ત હતી. એ કેટલું અઘરું છે! તે રાષ્ટ્રવાદના નવા સ્વરૂપમાં જોવા મળી રહ્યું છે. એને ડિગ્લોબલાઇઝેશન પણ કહેવાય અને કબીલાઈશાહી પણ.

સૌજન્ય : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘રસરંગ’ પૂર્તિ, “સન્ડે ભાસ્કર”, 25 ફેબ્રુઆરી 2018

ચાર્લ્સ ડાર્વિને ૧૮૫૯માં ‘ઓન ધ ઓરિજિન ઓફ સ્પેસીસ’ પુસ્તક પ્રગટ કર્યું ત્યારથી, ‘માણસની ઉત્ક્રાંતિ બંદરમાંથી થઈ છે’ એ થિયરી રૂઢિવાદીઓના નિશાન ઉપર રહી છે. પ્રકૃતિ ક્રમિક-પરિવર્તન દ્વારા પોતાનો વિકાસ કરતી રહે છે, અને અન્ય જીવોની જેમ, આપણા સૌના પૂર્વજ એક જ હતા, પણ ભૌગોલિક પરિસ્થિતિઓ પ્રમાણે જીવતા રહેવાના સંઘર્ષના કારણે રચનાઓમાં બદલાવ આવતો ગયો, અને (ઝાડની ડાળીઓની જેમ) અલગ અલગ પ્રજાતિમાં તબદીલ થઈને પેઢી-દર-પેઢી આગળ વધતા ગયા.

ડાર્વિનનો આ વિચાર એટલો પાવરફુલ હતો કે, તે સમયના (સંસારનું સર્જન ઈશ્વરે કર્યું છે, અને મનુષ્ય દેવનો દીધેલ છે, એવું માનતા) ધર્મપંથીઓમાં હાહાકાર મચી ગયો હતો, અને ‘આટલી સરળ વાત આપણને કેમ સમજમાં ના આવી?’ એવી ભાવના સાથે સમકાલીન વૈજ્ઞાનિકો જબ્બર ઉત્સાહમાં આવી ગયા હતા.

એટલે કેન્દ્રીય મંત્રી સત્યપાલ સિંહે હમણાં ગયા સપ્તાહે ચાર્લ્સ ડાર્વિનનો સિદ્ધાંત ‘વૈજ્ઞાનિક રૂપે ગલત છે’ કહીને એને સ્કૂલ-કોલેજના અભ્યાસક્રમમાંથી હટાવી દેવાની હિમાયત કરી ત્યારે, એક રીતે તો એ સદીઓથી ચાલી આવતી રૂઢિચુસ્ત પરંપરાની જ ભાષા બોલી રહ્યા હતા, પણ આશ્ચર્ય એ વાતનું હતું કે, મૂળ આ વિવાદ પશ્ચિમનો છે, અને ભારતમાં એને લઈને, એકેડમિક રસ સિવાય, કોઈ ચર્ચા થઈ નથી. સત્યપાલ પહેલા મંત્રી છે, જેમણે આ વિવાદને આયાત કર્યો છે. તેમણે એવો (બહુ જૂનો અને જાણીતો) તર્ક કર્યો છે કે, ‘આપણા પૂર્વજોએ ક્યારે ય કોઈ બંદરને ઇન્સાન બનતાં જોયો નથી, કે ન તો એવો કોઈ ઉલ્લેખ કર્યો છે.

ઇન્સાન તો હંમેશાંથી પૃથ્વી ઉપર જોવા મળ્યો છે.’ વર્ષો અગાઉ પંજાબ યુનિવર્સિટીમાં  નૃવંશશાસ્ત્રની એક કોન્ફરન્સમાં જ્ઞાની ઝૈલસિંહે એવો સવાલ કરેલો કે, માણસ જો બંદરમાંથી આવ્યો હોય તો, તોતા (પોપટ) ક્યાંથી આવ્યો?, પણ એને ‘જ્ઞાની’ મજાક ગણીને લોકોએ હસી કાઢેલું.

યુરોપમાં તો હવે ઓછું, પણ અમેરિકામાં સૃષ્ટિવાદ (ક્રિએશનિઝમ) અને ઉત્ક્રાંતિવાદનું યુદ્ધ હજુ પણ લડાઈ રહ્યું છે. ૧૯૬૮માં આ વિવાદ સુપ્રીમ કોર્ટમાં ગયો હતો, અને કોર્ટે (ઈશ્વરે વિવિધતા સભર જીવસૃષ્ટિનું સર્જન કર્યું હતું તેવા) સૃષ્ટિવાદને સ્કૂલ-કોલેજમાં ભણાવા મંજૂરી આપી હતી.

એ પછી ઘણાં રાજ્યોએ કાનૂન બનાવીને એને અભ્યાસક્રમ સામેલ કર્યો હતો. આજે પણ ત્યાં ઘણી સ્કૂલોમાં ઉત્ક્રાંતિના સિદ્ધાંતના સ્થાને બુક ઓફ જેનેસિસ (બાઈબલનો પહેલો ખંડ) ભણવામાં આવે છે. આ લોકો ડાર્વિનના ક્રમિક-વિકાસમાં માનવા નથી પ્રેરાતા એનું એક કારણ એ છે કે, સમયની ધારામાં એક જીવની અંદર આ વિકાસ એટલો ધીમો હોય છે કે, કરોડો વર્ષો અને હજારો પેઢીઓ પછી એ બદલાવ નજર આવે છે. એટલે એમાં માનનારી વ્યક્તિ પણ એને પુરવાર કરી શકે તેમ નથી.

બીજું કારણ એ છે કે, ઉત્ક્રાંતિવાદથી ઈશ્વરનો છેદ ઊડી જાય છે, અને રૂઢિચુસ્ત લોકોને એ મંજૂર નથી. ડાર્વિનને ઈશ્વરનો કાતિલ કહેવામાં આવે છે. એના સમયમાં પણ એની સામે સવાલો થયા હતા. ૧૮૭૯માં એક જર્મન વિદ્યાર્થી પરના પત્રમાં ડાર્વિને લખ્યું હતું, ‘હું ઘરડો અને બીમાર માણસ છું. મારે બહુ કામ કરવાનાં બાકી છે. તારા બધા સવાલોના જવાબ આપવાનું સંભવ નથી, અને મારી પાસે સમય પણ નથી. વિજ્ઞાનને (જિસસ) ક્રાઈસ્ટ સાથે કોઈ લેવાદેવા નથી. મને નથી લાગતું કે, ઈશ્વરે પ્રકૃતિ અને મનુષ્યની રચના પાછળનો એનો ઉદ્દેશ કોઈને ય કહ્યો હોય.’

સંસારની રચનામાં મનુષ્યના (બીજા જીવો કરતાં) ચડિયાતા હોવાનો (ખોટો) ખયાલ જોડાયેલો હોવાથી સંસારની રચના પાછળ ઈશ્વરનું હોવું અનિવાર્ય થઇ ગયું છે, અને એટલે જ સૃષ્ટિવાદ અને ઉત્ક્રાંતિવાદની તકરાર શ્રદ્ધા વિરુદ્ધ બુદ્ધિની લડાઈ બની ગઈ છે. યુરોપમાં વિજ્ઞાનનો વિકાસ થયો ત્યારે ધાર્મિક લોકોએ વિજ્ઞાનિકોને ધર્મભ્રષ્ટ કહીને વિરોધ કર્યો હતો, જ્યારે વિજ્ઞાનિકોએ એમને પાખંડી અને અંધવિશ્વાસુ ગણીને મજાક ઉડાવી હતી.

ભારતમાં સ્વતંત્રતાની ચેતના પ્રગટ થઈ ત્યારે એક બીજી ભાવના પણ મજબૂત થવા લાગી કે, ભારત એટલાં વર્ષો સુધી ગુલામ રહ્યું છે એનું એક કારણ ભારતીય સમાજમાં રહેલું પછાતપણું છે. ૧૯મી સદીમાં ભારતમાં જે સુધારાવાદી ચળવળ શરૂ થઈ, તેમાં ભારતીય સંસ્કૃિતને વિજ્ઞાન અને વિવેકબુદ્ધિની બુનિયાદ ઉપર વ્યાખ્યાઈત કરવામાં આવી. એમાં જ, ધાર્મિક માન્યતાઓને (કે ગેરમાન્યતાઓ) હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગઈ. આજે બૌદ્ધિકોને ‘લેફ્ટવાળા’ કહીને જે ગાળ આપવામાં આવે છે, તે આ સુધારાવાદી સોચના પ્રતિ-આઘાતમાંથી આવે છે. હવે તો ઘણા સમયથી વૈજ્ઞાનિક સોચને ‘વિદેશી સંસ્કાર’ના આક્રમણ તરીકે પણ ગણવાનું શરૂ થયું છે.

વિજ્ઞાનની સમજ આવી તે પહેલાંના ભારતમાં પૂજારીઓ-પુરોહિતો જે ભણાવે તેણે સત્ય માની લેવાતું હતું. આઝાદી પછી ભારત પશ્ચિમની વૈજ્ઞાનિક દુનિયાના સંપર્કમાં આવ્યું પછી, સત્યના પુરાવા માગવા લાગ્યું. ભારતમાં વૈજ્ઞાનિક અભિગમ (ઈસાઈ કે ઇસ્લામિક સમાજની સરખામણીમાં) વધુ સરળતાથી સ્વીકારાયો એનું કારણ એ કે, હિંદુ ધર્મમાં એક જ ઈશ્વર, એક જ સત્ય, અને એક જ શાસ્ત્રની ધારણા નથી. અહીં બહુવિધ (સર્વગ્રાહી) ધર્મગ્રંથો છે, અને એમાં સંસારની બહુવિધ કહાનીઓ છે. બાઈબલ અને કુરાનમાં જગત વિષે એક નિશ્ચિત ધારણા છે, જે બધાયે અનુસરવાની છે.

હિંદુ પરંપરામાં વેદ, મહાકાવ્યો અને પુરાણોમાં ઉત્પત્તિની અલગ અલગ કહાની છે અને બધાનો સરવાળો એમ કહે છે કે, ભ્રહ્માંડ એક નથી અને અંતિમ નથી. ગંગામાં જેટલી બુંદ છે તેટલાં ભ્રહ્માંડ છે. બ્રહ્માંડ સર્જન અને વિર્સજનની સતત ચાલતી સાઈકલ છે, ના અંત છે, ના આરંભ છે. ઘણા લોકો દશાવતારની કહાનીને ડાર્વિનના ઉત્ક્રાંતિના સિદ્ધાંત સાથે સરખાવે છે, જેમાં વિષ્ણુનો પહેલો અવતાર માછલી તરીકે છે. હિંદુઓ એમ પણ માને છે કે, વિવિધ દેવોમાં વિવિધ પ્રાણીઓનાં ‘ફીચર’ એ ખયાલનો દ્યોતક છે કે, મનુષ્ય પશુ યોનિમાંથી આવે છે અને પુનઃ પ્રાણી યોનિમાં જન્મે છે.

હિંદુ વિચારમાં સમય ચક્રાકાર છે, અને (ઋગ્વેદના પુરુષ સૂક્ત કહે છે તેમ) પુરુષ (આદિ અસ્તિત્વ) અગાઉથી જ અસ્તિત્વમાં છે, અને કાયમ અસ્તિત્વમાં રહેશે. જીવન અસીમ છે, અને જીવ અસીમ વખત જીવન જીવે છે. આ વિચાર હિંદુ પરંપરામાં કેન્દ્ર સ્થાને છે.

જજમેન્ટ ડે, અંતિમ દિવસ, એ ઈસાઈ કલ્પના છે. ઇસ્લામમાં કયામત છે. એ સમયની રેખિક (લિનિયર, સીધી લીટી) સોચ છે. બ્રહ્માંડ એક બિંદુ પરથી શરૂ થયું હતું, અને બીજા બિંદુ પર ખતમ થશે. જીવ પણ જન્મીને મૃત્યુમાં અંત પામે છે. ધ એન્ડ. પછી કશું નહીં. એટલે ઈસાઈ અને ઇસ્લામમાં, સંસારનો કે મનુષ્યનો, પુનર્જન્મ નથી. હિંદુ પ્રલય એ કયામત કે અંત નથી, એ સંસારનો વિલય છે, જ્યાંથી ફરી સર્જન થાય છે.

પશ્ચિમની રેખિક સોચમાં સ્ટાર્ટ ટુ ફિનિશ છે, એટલે એનો ઇતિહાસ પણ છે. હિંદુઓની ચક્રાકાર માન્યતામાં સમયને એક લીટીમાં બાંધવો એ મૂર્ખામી છે, એટલે ઇતિહાસ એ એક પડાવથી વિશેષ કંઈ નથી. વિજ્ઞાન પણ આવી જ રીતે વર્તે છે. વિજ્ઞાનમાં કશું અંતિમ અને નિશ્ચિત નથી. જીવન એટલું વિશાળ અને સંકુલ છે કે, એમાં નિરંતર નવાં સત્ય ઉજાગર થતાં રહે છે. વિજ્ઞાન સંભાવનાઓની વિદ્યા છે.

સત્યપાલની જેમ વિચારનારાઓએ યાદ રાખવું જોઈએ કે, ડાર્વિને કોઈ અંતિમ સત્ય નથી ઉચાર્યું. આવનારા સમયમાં નવી શોધ ડાર્વિનને ખારીજ કરી શકે છે, તેમ છતાં, વિજ્ઞાનનાં પુસ્તકોમાં ડાર્વિનની જગ્યા બનેલી રહેશે. એને વિજ્ઞાનના ક્રમિક-વિકાસમાં એક પડાવ તરીકે ભણતા રહેવું જોઈએ. વિજ્ઞાન  ‘કોર્પોરેશન’ નું એક એવું બોર્ડ છે, જેના ઉપર લખેલું છે- આગળ કામ ચાલુ છે. 

સૌજન્ય : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘રસરંગ’ પૂર્તિ, “સન્ડે ભાસ્કર”, 04 ફેબ્રુઆરી 2018

પ્રજાસત્તાક અથવા ગણતંત્ર દિવસ 26મી જાન્યુઆરીએ શા માટે? સાદો જવાબ એ કે, એ દિવસે ભારતનું સંવિધાન અમલમાં આવ્યું હતું એટલે, પણ અઘરો સવાલ એ કે, 26 જાન્યુઆરી, 1950 જ શા માટે? 31 જાન્યુઆરી કે 1લી ફેબ્રુઆરી કેમ નહીં? વાત લાંબી છે, પણ ટૂંકમાં જવાબ એ કે, 26 જાન્યુઆરી ‘પૂર્ણ સ્વરાજ’ની પણ સાલગિરાહ હતી. ભારતીય નેશનલ કૉંગ્રેસે ડિસેમ્બર 1929ના એના રાષ્ટ્રીય અધિવેશનમાં ઠરાવ પસાર કર્યો હતો કે, જાન્યુઆરી 1930ના અંતિમ રવિવારથી ભારતમાં સંપૂર્ણપણે સ્વ-તંત્ર હશે. યોગાનુયોગ છેલ્લા રવિવારે 26 જાન્યુઆરી હતી.

આમ તો ભારત બ્રિટિશ શાસનમાંથી 15 ઑગસ્ટ, 1947ના દિવસે આઝાદ થયું હતું, પણ ત્યારે એનું સંવિધાન તૈયાર ન હતું. સંવિધાનનો પહેલો ડ્રાફ્ટ નેશનલ એસેમ્બ્લીને 4 નવેમ્બર, 1947ના રોજ પેશ કરવામાં આવ્યો હતો. એસેમ્બ્લીએ અંતિમ ઇંગ્લિશ અને હિન્દી ડ્રાફ્ટ 24 જાન્યુઆરી, 1950ના રોજ મંજૂર કર્યો. આમ પણ, છેલ્લાં 20 વર્ષથી 26 જાન્યુઆરીને ‘પૂર્ણ સ્વરાજ’ દિવસ તરીકે મનાવામાં આવતો જ હતો, એટલે સંવિધાન 24 જાન્યુઆરીએ ફાઇનલ થયું, ત્યારે એનો અમલ પણ 26 જાન્યુઆરીથી જ કરવો એમ નક્કી થયું, અને એવી રીતે 26 જાન્યુઆરી પ્રજાસત્તાક દિવસ તરીકે ગણાવા લાગ્યો.

એટલે, દ્વિતીય મહાયુદ્ધમાં ખોખરા થયેલા બ્રિટિશરો 16 ઑગસ્ટથી જ ઘર-વાપસી કરવા માગતા હતા, અને એ કારણથી જ સંવિધાનને ઝડપથી તૈયાર કરવાની પ્રક્રિયા હાથ ધરાઈ, જેમાં બીજા ત્રણ વર્ષ નીકળી ગયાં. આ બહુ વિસ્તૃત કવાયત હતી. સંવિધાન  સમિતિના 389 સભ્યોએ બે વર્ષ, અગિયાર મહિના અને અઢાર દિવસોમાં 11 બેઠક કરી હતી. આ દરમિયાન 7,635 પ્રસ્તાવ અને સંશોધન રજૂ થયેલાં. મૂળ સંવિધાન દિલ્હીના જાણીતા કેલીગ્રાફર પ્રેમબિહારી રાઈજાદાએ પ્રવાહી ઇટાલિક્સમાં લખ્યું છે, જેના દરેક પાને શાંતિનિકેતનના કલાકારોએ સુશોભન કર્યું છે. 25 ભાગનું દુનિયાનું આ સૌથી લાંબું સંવિધાન છે, અને તે સંસદની લાઈબ્રેરીમાં હિલીયમ ભરેલા ગ્લાસ-કેસમાં સચવાયેલું છે.

આ ઇતિહાસ સાથે જોડાયેલી એક બીજી દિલચસ્પ કહાની એ વિલ્સન ફાઉન્ટન પેનની છે, જેના વડે સંવિધાનના આર્કિટેક્ટ ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકરે ભારતના ઘડાનો કાંઠો બાંધ્યો હતો. વિલ્સન નામ આમ તો વિદેશી છે, પણ એનું પૂરું મેન્યુફેક્ચરિંગ ભારતમાં થતું હતું, અને પેનની નીબ અમેરિકાથી આયાત હતી, એટલે એનું નામ વિલ્સન પેન પડ્યું હતું. આપણને મઝા પડે એવી વાત એ છે કે, આ વિલ્સન કંપની અમરેલી જિલ્લાના રાજુલા ગામના વેપારી દ્વારકાદાસ જીવનલાલ સંઘવી અને તેમના ભાઈ વલ્લભદાસ સંઘવીએ સ્થાપેલી.

એમાં ય વાત એવી છે કે, સંઘવીબંધુઓ સીટા એન્ડ સીટી બ્રાન્ડની નીબ્સ અમેરિકાથી મગાવતા હતા, પણ મહાયુદ્ધના કારણે અડચણમાં વિલ્સન નામની નીબ્સ આવી ગઈ, અને એ પાછી મોકલી શકાય તેમ ન હતી, એટલે તેમને વિલ્સન નામથી પેન બનાવવી પડી, જે એટલી લોકપ્રિય બની કે, પછી તેમણે એ જ નામથી પેન વેચવાનું ચાલુ રાખ્યું. ઘરમાં લગભગ ભૂખમરો, એટલે 4 ચોપડી ભણેલા દ્વારકાદાસ 14 વર્ષની ઉમરે રોજગારીની તલાશમાં રંગૂન ગયેલા, અને પાછળ એમના ભાઈ પણ જોડાયા. ત્યાં દ્વારકાદાસ બેબી સિટિંગ કરે, અને ભાઈ વલ્લભદાસ જનરલ સ્ટોર ઉપર કટલરી અને કિચનનો સામાન વેચે.

એમાંથી બંને ભાઈઓએ લોકલ વેપારીઓ પાસેથી પેન ખરીદીને ફૂટપાથ ઉપર એને વેચવાનો ધંધો શરૂ કર્યો. પાછળથી રાજુલાનો બાકી પરિવાર પણ રંગૂનમાં જોડાયો.1941માં દ્વિતીય મહાયુદ્ધ શરૂ થયું, એટલે સંઘવી પરિવાર બાળ-બચ્ચાં સાથે કલકત્તા આવી ગયો, અને ત્યાં હોલસેલ ટ્રેડિંગ કંપની કિરણ એન્ડ કું. શરૂ કરી (કિરણ એટલે દ્વારકાદાસનો દીકરો, જેની દીકરી પૂર્વી સંઘવીએ વિલ્સન પેનની આ આખી કહાની ઇન્ડિયન મેમરી પ્રોજેક્ટ નામની અફલાતૂન વેબસાઈટ ઉપર મૂકી છે.)

છબિમાં જમણી બાજુએ કાળા ડગલામાં દ્રારકાદાસ જીવણલાલ સંઘવી છે. એમની પડખે એમના ભાઈ વલ્લભદાસ જીવણલાલ સંઘવી જોવા મળે છે. મુંબઈ ખાતે સન 1951 વેળા આ ફોટો લેવાયો હોય તેમ કહેવાય છે.

કલકત્તામાં ધંધામાં હાથ એવો બેઠો કે, બંને ભાઈઓ ‘ઘર’માં નસીબ અજમાવવા વલસાડ અને ત્યાંથી મુંબઈ આવ્યા. મુંબઈમાં એમણે દાદરની એક મિલના કમ્પાઉન્ડમાં લેથ મશીન નાખીને જાતે જ પેનના સ્પેર-પાર્ટ્સ બનાવનું શરૂ કર્યું. અહીં જ એ અમેરિકાથી નીબ્સ મગાવતા હતા, જેમાં ભૂલથી વિલ્સન નીબ આવી ગયેલી. દાદરમાંથી યુનિટ અંધેરીમાં ખસ્યું, અને ત્યાં એમણે પ્રેસિડેન્ટ બ્રાન્ડની પેન પણ બનાવી હતી. અહીં 1200 કારીગરો કામ કરતા હતા.

એ સમયે વિલ્સન પેન પૂરા દેશમાં છવાઈ ગયેલી. એક તરફ આઝાદીની ચળવળનો જુસ્સો, અને બીજી તરફ આધુનિક ભણતરનો ક્રેઝ, એમાં આ ‘મેઈડ ઇન ઇન્ડિયા’ પેન ખાસ્સી રુઆબ આપતી. દફતરોમાં, સરકારી કચેરીઓમાં અને સ્કૂલોમાં વિલ્સનની ડિમાન્ડ ખૂબ હતી. દેશભરના સેલ્સમેન મુંબઈ આવીને વિલ્સન પેન અને સ્ટેશનરી લઇ જતા. પછી તો આ પેનની બીજા દેશોમાં નિકાસ પણ થવા લાગેલી. આજે અંધેરી-પાર્લામાં ડી.જે. સંઘવી એન્જિનિયર કૉલેજ અને અમૃતબહેન જીવનલાલ કોમર્સ કૉલેજ છે, તે વિલ્સન પેનવાળા સંઘવી પરિવારની છે. રાજુલામાં પણ તેમના નામે જીવનલાલ આનંદજી સ્કૂલ છે.

દ્વારકાદાસની પૌત્રી પૂર્વી સંઘવી આ કહાનીમાં લખે છે, અમારા આ પરિવારની અનેક દિલચસ્પ વાતોમાં મને સૌથી વધુ ગૌરવ એ વાતનું છે કે, અમારે ત્યાં જ બનેલી નારંગી રંગની જાડી નીબવાળી એક પેન ડૉ. આંબેડકર પાસે હતી, અને એના વડે જ એમણે સંવિધાન લખ્યું હતું. આ વર્લ્ડ-ફેમસ પાર્કર વેક્યુમેટિક પેન જેવી હતી. આ પેન ક્યાં છે?

એક સમાચારપત્રમાં એવા ખબર આવ્યા હતા કે, મુંબઈ યુનિવર્સિટીના મરાઠી વિભાગના પૂર્વ વડા અને ઑલ ઇન્ડિયા દલિત પેન્થરના સ્થાપક પ્રમુખ ડૉ. અરુણ કાંબલે પાસે બાબાસાહેબની એ પેન છે, જે એમણે સંવિધાન લખવા માટે ઉપયોગમાં લીધી હતી. બાબાસાહેબના લાઈબ્રેરિયન અને અગંત સહાયક એસ.એસ. રેગેએ (જેમનું 2004માં અવસાન થયું હતું) 2001માં બાબાસાહેબની યાદગીરીઓ કાંબલેને સાચવવા માટે આપી હતી, જેમાં હસ્તાક્ષર, લેધર ફોલિયો, સાઈન્ડ પદચિહ્નો, અંગત પત્રો અને આ વિલ્સન પેન હતી. કાંબલે પાસે રેગે અને બાબાસાહેબનાં પત્ની સવિતાનો એ પત્ર પણ છે, જેમાં આ વિલ્સન પેનથી સંવિધાન લખ્યાનો ઉલ્લેખ છે.

કાંબલે કહે છે, ભારતમાં બાબાસાહેબની ચીજ-વસ્તુનો સંગ્રહ કરવાની વ્યવસ્થા ન હતી, એટલે તેમણે આ પેન અને બીજી યાદગીરીઓ બ્રિટનના દલિત પેન્થર પ્રમુખ કૃષ્ણ ઘમરેને મોકલી આપી હતી. 2006માં પ્રગટ થયેલા આ સમાચારપત્રના અહેવાલમાં કાંબલેએ કહ્યું હતું, હું આ વસ્તુઓને પછી લાવવા બ્રિટિશ મ્યુિઝયમ સાથે સંપર્કમાં છું, અને મુંબઈ યુનિવર્સિટીએ બાબાસાહેબની યાદગીરી સાચવવા જગ્યા ઊભી કરવી જોઈએ. 2009માં કાંબલેનું હૈદરાબાદમાં અવસાન થઈ ગયું.

‘ધ ક્વિન્ટ’ વેબસાઈટ ઉપર પલ્લવી પ્રસાદ નામની પત્રકારે આ પેનની શોધમાં તે ક્યાં ક્યાં ફરી તેનો રિપોર્ટ લખ્યો છે. કાંબલેનાં પરિવારજનો પેનથી સાવ અજાણ્યાં હતાં. એ બાબાસાહેબના પૌત્ર પ્રકાશ આંબેડકરને મળી. એમને પણ પેનની કંઈ જ ખબર ન હતી. એ પુણેમાં બાબાસાહેબના મ્યુિઝયમ સિમ્બાયોસીસના નિર્દેશક સંજીવની મજમુદારને મળી, જેમણે કહ્યું, ‘ના, અમારી પાસે ન તો એ પેન છે કે, ન તો અમને એની કોઈ ખબર. મારે એના કોઈ રાજકારણ ઉપર કોમેન્ટ કરવી નથી. અમારી પાસે પુસ્તકોવાળું એક ડેસ્ક છે, જેના ઉપર બેસીને બાબાસાહેબે સંવિધાનનું કામ કર્યું હતું.’    

પલ્લવી કહે છે, ‘મેં જ્યારે એ ડેસ્ક જોયું તો પેન સિવાય બધું દેખાયું. જાણે બાબાસાહેબ ‘નેશનલિઝમ એન્ડ લિબર્ટી’ વાંચવામાં એટલા મશગૂલ હતા કે, ભૂલમાં એ ક્યાંક મુકાઇ ગઈ હતી.’ 

સૌજન્ય : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘રસરંગ’ પૂર્તિ, “સન્ડે ભાસ્કર”, 28 જાન્યુઆરી 2018