થાળીવાજું ને લોલકવાળું ઘડિયાળ, બંબો ને પાટલા:

સાપ તો ગયા, પણ લિસોટાય ના રહ્યા

ગયે શનિવારે આપણે કાલબાદેવી રોડ પર લટાર મારવામાં રોકાયા એટલે ભગવાનદાસકાકાને ઘરે જઈ ન શક્યા. પણ આજે તો જવું જ છે. આ આવ્યું ગોવિંદ નિવાસ. ભોંય તળિયે બે દુકાન છે, એક મોટી, એક નાની. મોટીનું નામ કાકાફોન. અજાયબ નામ લાગે છે નહિ? એ જમાનો હતો થાળીવાજું કહેતાં ગ્રામોફોનનો. દરેક ભાષાને પોતાની તાસીર હોય છે. નવી વસ્તુઓ માટે એ તાસીર પ્રમાણે તે નવાં નામ ઉપજાવી કાઢે છે. આવી બે નવી વસ્તુ તે રેકર્ડ અને ગ્રામોફોન. ગોળમટોળ રેકર્ડનું આપણે નામ પાડ્યું થાળી, અને તે વગાડવા માટેનું જે મશીન તે થાળીવાજું. સંસ્કૃતના હઠાગ્રહીઓએ જો કે ‘ધ્વનિમુદ્રિકા’ એવું જડબાતોડ નામ પાડેલું, પણ ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયો સિવાય બીજે ક્યાં ય તે વપરાતું નહિ. પહેલાં તો ૭૮ આર.પી.એમ.ની જ રેકર્ડ આવતી. સાડા ત્રણ મિનિટમાં ખેલ ખતમ. એટલે જ શરૂઆતનાં ઘણાં વર્ષો ઘણીખરી હિન્દી ફિલ્મમાં દરેક ગીત સાડા ત્રણ મિનિટમાં પૂરું થઈ જતું. પછી ૪૫ અને ૩૩ આર.પી.એમ.ની રેકર્ડ આવી. થાળીવાજું પણ હાથ વડે ચાવી દઈને ચલાવવાનું. પછી ટર્ન ટેબલ પર રેકર્ડ મૂકી ગ્રામોફોન ચાલુ કરવાનું. હળવે હાથે રેકર્ડ પર સાઉન્ડ બોક્સ મૂકવાનું, એવી રીતે કે તેમાંની પીન ફરતી રેકર્ડની બહારની ધાર પર આવે. અને ગ્રામોફોનના ભૂંગળામાંથી સૂરો વહેવા લાગે: ‘બીના મધુર મધુર કછુ બોલ.’ આ કાકાફોનની દુકાનમાં થાળી અને થાળીવાજાં વેચાય, સાઉન્ડ બોક્સ અને તેમાં ભરાવવાની પીનની ડબ્બીઓ વેચાય, સ્પ્રિંગ, હેન્ડલ, ભૂંગળાં વેચાય. મોટા ભાગની રેકર્ડ એચ.એમ.વી. કંપનીની. ગ્રામોફોન સાંભળતા વફાદાર કૂતરાનું ચિત્ર ત્યારે વાઈરલ. થોડી રેકર્ડ કોલમ્બિયા કંપનીની. બંને વિદેશી. દેશી કંપની એક યંગ ઇન્ડિયા. આ દુકાનમાં કાચ જડેલી ત્રણ કેબિન. ખરીદતાં પહેલાં તમે એમાં બેસીને રેકર્ડ સાંભળી શકો. ગમે તો લેવાની. કેટલાક આ રીતે માત્ર સાંભળવા પણ જાય.

થાળીવાજું

બાજુમાં નાની દુકાન છે આપ્ટે કોલ્ડ ડ્રિંક હાઉસની. હજી ફ્રિજ આવ્યાં નથી એટલે લાકડાની મોટી મોટી પેટીઓમાં બરફ વચ્ચે મૂકીને બાટલીઓ ઠંડી રાખે. ૧૯૫૦ પહેલાં કોઈએ કોકા કોલાનું નામ નહોતું સાંભળ્યું. રોજર્સ, ડ્યુક, કાતરક, અને એવી બીજી થોડી કંપનીઓ. બાટલીઓ પણ ગોટી કે લખોટીવાળી. લાકડાના ડટ્ટાથી ગોટી ખોલીને આઈસક્રીમ સોડા કે રાઝબેરી, કે લેમન ગ્લાસમાં રેડે. ઉપરથી બરફના ગાંગડા નાખે. એક બાટલીની કિંમત એક આનો, કે બહુ બહુ તો બે આના. ૧૯૫૦માં કોકા કોલા પહેલી વાર આવ્યું ત્યારે એ સૌથી મોંઘું, એક બાટલીના ચાર આના. ‘બઝાર આઈસ’ ખવાય નહિ એવું એ વખતે કોઈ જાણે-માને નહિ. ઘણીખરી દુકાનો તાજું શરબત પણ વેચે. તેના રંગબેરંગી બાટલા એક છાજલી પર ગોઠવ્યા હોય. રોઝ, કાચી કેરી, ખસ, નારંગી, જે માગો તે શરબતનો એક ચમચો પાણીમાં ભેળવી, ઉપરથી બરફ નાખીને આપે. બે પૈસામાં અડધો ગ્લાસ શરબત પણ મળે! ફ્રિજ નહોતાં એટલે ઘરમાં કોલ્ડ ડ્રિંકની બાટલીઓ ભાગ્યે જ રખાય. જરૂર પડે ત્યારે આવી દુકાનમાંથી મગાવી લેવાય. આસપાસની દુકાનો કે ઓફિસો પણ ક્યારેક મગાવે. રાહદારીઓ દુકાનમાં આવી, લાકડાની પાટલી પર બેસી ગટગટાવી જાય. ઉનાળામાં ગિરદી, શિયાળા-ચોમાસામાં કાગડા ઊડે.

દીવાનખાનાનો દેખાવ

આ બે દુકાનની વચ્ચે મકાનનો દરવાજો છે. ચાલો ઉપર ચડીએ. શું? લિફ્ટ? નથી. હજી રહેણાકનાં મકાનોમાં લિફ્ટ આવી નથી. મોટી મોટી ઓફિસોવાળાં મકાનોમાં હોય. પણ એનો ઉપયોગ પણ સાહેબલોકો જ કરે. કારકૂન કે પટાવાળાએ તો પગથિયાં જ ઘસવાનાં. અને જો કોઈ ગોરો લિફ્ટમાં હોય તો તો બાકીના બધા ‘દેશી’ઓ બહાર જ અદબ વાળીને ઊભા રહી જાય. જરા સંભાળીને ચડજો. લાકડાનાં પગથિયાં બહુ વપરાવાને લીધે વચમાંના ભાગે થોડાં ઘસાઈ ગયાં છે. બાજુમાં લાકડાનો કઠેડો છે તે પકડીને ચડવા માંડીએ. અહીં દિવસે પણ ઝાઝું અજવાળું આવતું નથી એટલે ચોવીસ કલાક દરેક માળના લેન્ડિંગ પર ઝીરો વોટનો બલ્બ બળતો હોય. આ આવ્યો ચોથો માળ. એ વખતે બધી ઈલેક્ટ્રિકલ સ્વીચ ગોળ આકારની અને કાળા રંગની. લાઈટ-પંખા માટેની સ્વિચમાં વચ્ચે લિવર હોય, બેલ માટેની સ્વિચમાં લાલ પુશ બટન. બેલ વાગી પછી એકાદ મિનિટે સોનુ ઘરઘાટીએ મલપતી ચાલે આવી બારણું થોડું ખોલ્યું. ‘કોણ પાહિજે?’ ‘ભગવાનદાસ શેઠ.’ એ વખતે માન આપવા માટે નામ પછી શેઠ લગાડવું લગભગ અનિવાર્ય, ગુજરાતીઓમાં તો ખાસ. મોઢાં જોઇને લાગ્યું હશે કે ચોર કે માગવાવાળા નથી, એટલે સોનુએ બારણું પૂરું ઉઘાડ્યું. ઉઘડતે બારણે નીચે ‘ભલે પધાર્યા’ લખેલું કાથાનું પગ-લુછણિયું મૂક્યું છે. ફર્શ સફેદ કપચી(મોઝેઇક)ની છે. તેમાં વચ્ચે વચ્ચે લાલ, લીલી, ભૂરી કપચીથી ફૂલ-પાંદડાંની ડિઝાઈન બનાવી છે.

લોલકવાળી ઘડિયાળ

ભગવાનદાસકાકા ચાર રૂમના ઘરમાં રહે છે. ‘ફ્લેટ’ કે ‘અપાર્ટમેન્ટ’ શબ્દ હજી અજાણ્યો છે. બી.એચ.કે. કે સ્ક્વેર ફીટની ભાષા કોઈએ સાંભળી નથી. ડ્રોઈંગ રૂમ દીવાનખાનું કે બેઠકના ઓરડા તરીકે ઓળખાય છે. તેમાં બેસવાની વ્યવસ્થા પણ આજના કરતાં અલગ છે. રૂમની વચમાં મોટું ગોળ લાકડાનું ટેબલ અને તેને ફરતી ચાર કે છ લાકડાની ખુરસી. ભીંત સરસાં કાં કબાટ, કાં ટેબલ, કાં લાંબા કોચ – આજના સોફાના પૂર્વજ. જુઓ: બારીઓ પર કાચની ભૂંગળીઓના બનાવેલા ચક (પડદા) લગાડ્યા છે – કશું ઢાંકવા માટે નહિ, શોભા માટે. ઉપર વિલાયતી નળિયાંવાળું ઢળતું છાપરું છે એટલે સિલિંગ બહુ ઊંચી છે. તેથી સિલિંગ ફેનને બદલે એક નાના સ્ટૂલ પર ટેબલ ફેન ગોઠવ્યો છે. ચાર ભીંત પર ચાર લાઈટ છે, કાચના સફેદ શેડવાળી. દરેકમાં ૪૦ વોલ્ટના બલ્બ. એક દિવાલ પર મોટું કેલેન્ડર લટકે છે, વિષ્ણુ ભગવાનના ચિત્રવાળું. પૈસા ખરચીને ભગવાનદાસકાકા આ કેલેન્ડર નથી લાવ્યા. દાણાવાળાએ મફત આપ્યું છે. કેલેન્ડર પર એક સાબુની જાહેર ખબર છાપી છે એટલે દુકાનદારને આવાં કેલેન્ડર ઘરાકોમાં વહેંચવા માટે મફતમાં મળ્યાં છે. તેની નીચે લાકડાના ટેબલ પર એક ગ્રામોફોન અને એક રેડિયો મૂક્યાં છે. બીજી દીવાલ પર મોટું, લાંબું, લાકડાનું, લોલકવાળું ઘડિયાળ લટકે છે. દર શનિવારે સોનુ તેને ચાવી આપે છે. ત્રીજી દિવાલ પર ભગવાનદાસકાકાનાં મા-બાપનો જૂનો થઇ ગયેલો, ડાર્ક બ્રાઉન કલરની લાકડાની ફ્રેમમાં મઢેલો સેપિયા રંગનો ફોટો છે. ખોટાં લાલ ગુલાબના ફૂલનો હાર દર બે-ત્રણ વરસે બદલાય છે.

તારીખિયું

અને ચોથી દિવાલ પર છે ભગવાનદાસકાકા અને તેમનાં પહેલી વારનાં પત્નીનો ફોટો. લગ્ન પછી ત્રણ વર્ષે સુમનકાકી ટીબીમાં ગુજરી ગયાં. તેમની સાથે પડાવેલો એકમાત્ર ફોટો ભગવાનદાસકાકાના આગ્રહથી અહીં લટકાવ્યો છે. પહેલી પત્ની પાછી થઈ તે પછી ત્રીજે મહિને ભગવાનદાસકાકાએ બીજાં લગ્ન કર્યાં, ઉંમરમાં ૧૩ વરસ નાનાં વિલાસકાકી સાથે. ઘરમાં એકલાં હોય ત્યારે ઘણી વાર વિલાસકાકી ‘સુમન’ના ફોટા સામે તાકી રહે છે. મનમાં સવાલ ઊઠે છે: વિલાસ, તારી સાથેનો ફોટો ભીંત પર કેમ નહિ? તરત એ જ મન જવાબ આપે છે: ફોટો લટકાવવો હોય તો સુમનની જેમ મરવું પડે. અને એ તો આ ઉંમરે પણ ત્રીજીને ઘરમાં લાવે એવા છે. એના કરતાં છીએ તે જ ઠીક. વિલાસકાકી ચોવીસે કલાક ગુજરાતી ઢબે સાડી પહેરે છે અને માથું ઢાંકેલું રાખે છે. બંને હાથમાં સોનાની જાડી બંગડી. ગળામાં મંગળસૂત્ર. કમરે ચાંદીના ઝૂડામાં ભરાવેલી ઘરના કબાટોની ચાવીઓ. મોટા દીકરા શિવલાલની વહુ રમીલા સાથે વિલાસકાકીને બહુ નથી બનતું, પણ ઘર હોય ત્યાં બે વાસણ ખખડે પણ ખરાં એમ વિચારી મન વાળી લે છે. વિલાસકાકી માંડ માંડ ગુજરાતીમાં સહી કરી શકે છે, જ્યારે રમીલા સાત ચોપડી ભણેલી છે. સસરાજી દુકાને જાય પછી ગુજરાતી છાપું લઈને વાંચે છે. વિલાસકાકીને પાક્કી ખાતરી છે કે રોજ છાપું વાંચવાથી જ આ વહુ ‘બગડી’ ગઈ છે. શિવલાલ અને રમીલાને ત્રણ છોકરાં – બે બાબા અને એક બેબી. સૌથી નાની બેબી, ચૌદેક વરસની થઈ છતાં હજી ઘરમાં ફરાક પહેરે છે તે વિલાસકાકીને જરા ય ગમતું નથી. ભગવાનદાસકાકાનો નાનો દીકરો રમેશ ‘ઇન્ટર પાસ’ છે. તેનું મન શેર બજારના લિયા-દિયા તરફ વળેલું છે. ભગવાનદાસકાકાની દીકરી સુશીલાને ધરમપુરમાં ‘મોટે ઘરે’ પરણાવી છે. સુખી છે. વરસે દહાડે પિયર આવે ત્યારે વિલાસકાકી તેને ભાવતી જાયફળ નાખેલી વેડમી ખાસ બનાવે છે. સુશીલા આવે ત્યારે ઘરનાં બધાં એડવર્ડ થિયેટરમાં એક-બે ફિલ્લમ જોવા જરૂર જાય છે. તે રહે એટલા દિવસ રમીલાનો તોબરો ચડેલો રહે છે કારણ સુશીલાને જ્યાં હરવુંફરવું હોય, જે ખાવુંપીવું હોય તેની છૂટ હોય છે. અને હા, તે તો ‘બંગાળી ઢબે’ જ સાડી પહેરે છે. અને માથે ઓઢતી નથી. સુશીલા આટલી બધી ‘સુધરેલી’ છે તેનું કારણ એ કે તેનાં સાસુ-સસરા અગાઉ ઘણાં વરસ આફ્રિકા અને પછી ઇંગ્લન્ડમાં રહ્યાં હતાં. થોડાં વર્ષો પહેલાં જ તેઓ ધરમપુર પાછાં આવ્યાં હતાં. એટલે જૂનવાણી રિવાજોમાં માનતાં નહોતાં.

પાણી ગરમ કરવા માટેનો બંબો

આપણે ભગવાનદાસકાકાના દીવાનખાનામાં નજર ફેરવતા બેઠા હતા ત્યારે વિલાસકાકી ધીમેથી રસોડામાં સરકી ગયાં હતાં. ના, રસોડામાં નથી ગેસના ચૂલા, નથી ફ્રિજ, નથી ડાઈનિંગ ટેબલ અને ખુરસીઓ. રસોડાની એક બાજુએ દસ-બાર લાલ રંગના લાકડાના પાટલા ખડકેલા છે. રોજની રસોઈ કોલસાની ભઠ્ઠી પર થાય છે. એટલે બદામી કોલસાની ગુણ રસોડાના એક ખૂણામાં પડી છે. ચા-કોફી કરવા માટે એક પ્રાઈમસ છે. પ્રેશર કૂકર કે મિક્સર હજી આવ્યાં નથી. આદુ-મરચાં-કોથમીર પથ્થર પર વાટી રોજ તાજી ચટણી બને છે. વાસણો ઘણાંખરાં પિત્તળનાં છે. દર બે-ત્રણ મહિને તેને કલાઈ કરવા માણસ આવે છે. બે અભરાઈઓ ઉપર પિત્તળનાં ચળકતાં વાસણ હારબંધ ગોઠવ્યાં છે. બીજી એક અભરાઈ પર મેથિયું, છૂંદો, ગોળકેરી, ગરમર-ગુંદાં, જેવાં અથાણાંના મોઢું બાંધેલા સફેદ બાટલા ગોઠવ્યા છે. આખું વરસ ચાલે એટલાં અથાણાં ઉપરાંત વડી-પાપડ વગેરે દર ઉનાળે ઘરમાં જ બને છે. એ વખતે અડોશપડોશની સ્ત્રીઓ મદદ કરવા આવે છે અને કેટલાંક ટાબરિયાં વણેલા પાપડ અગાસીમાં સૂકવવા માટે દોડાદોડ કરે છે. હજી વોટર ફિલ્ટરનો જમાનો આવ્યો નથી. નળ ઉપર માદરપાટના કટકાનું ગરણું બાંધી દીધું એટલે પત્યું. બે માટલાં અને એક નળવાળી કોઠીમાં રોજ તાજું પાણી ભરવાનું કામ રમીલાને માથે છે. ઘરઘાટી સોનુ માટે એક નાની માટલીમાં અલગથી પાણી ભરાય છે. નહાવાની ઓરડી(બાથ રૂમ)માં ગરમ પાણી માટે તાંબાનો મોટો બંબો છે. રોજ સવારે કોલસા પેટાવી તેમાં પાણી ગરમ થાય છે. હજી ભાગ્યે જ કોઈ ઘરોમાં શાવર હોય છે. નહાવા માટે તાંબા કે પિત્તળનાં બાલદી-લોટો વપરાય છે.

ચાલો પાછા દિવાનખાનામાં. જર્મન સિલ્વરનાં કપ-રકાબીમાં ગરમાગરમ અને ઘરમાં બનાવેલા  મસાલાવાળી ચા અને પિત્તળની રકાબીમાં ચેવડો અને શંકરપારાનો નાસ્તો લઈને રમીલા આવી ગઈ છે. આજે હવે જર્મન-સિલ્વર વપરાતું બંધ થયું છે. તેમાં સિલ્વર કહેતાં ચાંદી તો તલભાર હોતી નથી એટલે એ નામ વાપરવા પર પણ કાયદાથી પ્રતિબંધ મૂકાયો છે. પણ એ વખતે જર્મન સિલ્વરનાં વાસણ સ્ટેટસ સિમ્બલ ગણાતાં. ચા-નાસ્તાને ન્યાય આપીને ચાલો, ‘આવજો’ કહીને દાદરા ઊતરી જઈએ. એ વખતે કવિ ‘કાન્ત’નું એક ગીત લોકોમાં સારું એવું પ્રચલિત થયું હતું:

મહેમાનો ઓ વહાલાં પુનઃ પધારજો,
તમ ચરણે અમ સદન સદૈવ સુહાય જો.

પણ ગોવિંદ નિવાસનાં પગથિયાં ઊતર્યા પછી ક્યાં જવાનું છે? રાહ જુઓ આવતા શનિવાર સુધી.

e.mail : deepakbmehta@gmail.com   

સૌજન્ય : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 21 ડિસેમ્બર 2019

ટ્રામ, ભાંગ વાડી, એડવર્ડ થિયેટર, કે ખાદી ભંડાર,

એક સરખા દિવસ સુખના કોઈના જાતા નથી

આજે આપણે એક સગાને ઘરે જવાનું છે. કોના સગા? તમારા, મારા, આપણા સૌના. પણ આજકાલના નહિ હોં, લગભગ ૭૦-૮૦ વર્ષ પહેલાંના મુંબઈમાં વસતા ભગવાનદાસ કાકાને ત્યાં જઈએ. કાલબાદેવી રોડ પરના ગોવિંદ નિવાસ નામના ચાર માળના મકાનમાં ચોથે માળે રહે છે ભગવાનદાસ કાકા અને તેમનું ૮ જણનું કુટુંબ. પણ જશું કઈ રીતે? બસમાં ય જવાય, પણ બસ તો મોંઘી, પૈસાદારને પોસાય એવી. આપણું કામ નહિ. સસ્તું ભાડું ને સિદ્ધપુરની જાતરા એવું કરવું હોય તો ટ્રામમાં જ જઈએ.

મુંબઈની ટ્રામ

ટ્રામ એ મુંબઈનું પહેલવહેલું લોકશાહી વાહન. ૧૮૭૪ના મે મહિનાની નવમી તારીખે મુંબઈમાં પહેલવહેલી ટ્રામ દોડતી થઈ. જો કે એને ઘોડા ખેંચતા હતા. એ વખતે તેના માત્ર બે જ રૂટ હતા : એક, કોલાબાથી પાયધૂની, અને બીજો, બોરીબંદરથી પાયધૂની. પછી આવ્યું ૧૯૦૭નું વરસ. ઘોડાની ટ્રામ બંધ થઈ અને દોડવા લાગી ઇલેક્ટ્રિક ટ્રામ, એ વર્ષના મે મહિનાની સાતમી તારીખથી. પહેલાં તો એક માળવાળી અને એક ડબ્બાની જ ટ્રામ હતી. પછી બે ડબ્બાની ટ્રામ આવી. અને પછી ૧૯૨૦ના સપ્ટેમ્બરમાં આવી બે માળવાળી ટ્રામ. તો આપણે આવી બે માળવાળી ટ્રામમાં જ જઈએ, ઉપલે માળે સૌથી આગલી સીટ પર બેસીને. આ આવ્યો ખાખી યુનિફોર્મ પહેરેલો કંડક્ટર પંચિંગ મશીન ખખડાવતો. ટ્રામની ટિકિટને ટકે શેર ભાજી, ટકે શેર ખાજાં એ ન્યાય લાગુ પડે. કોલાબાથી કિંગ્સ સર્કલ જવું હોય તો ટિકિટ એક આનો, બે સ્ટેન્ડ પછી ઊતરી જવાના હો તો પણ ટિકિટ એક આનો. બાર વરસથી ઓછી ઉંમરના માટે અડધો આનો, એટલે કે બે પૈસા, એટલે કે એક ઢબુ. ૧૬ આનાનો એક રૂપિયો. એક આનાના ચાર પૈસા. એક પૈસાની ૧૨ પાઈ. લો, ખિસ્સામાંથી કાઢીને હું જ આપી દઉં છુ ભાડું. બદલામાં મળી સફેદ રંગની નાનકડી ટિકિટ. ક્યાં જવું છે એ કહ્યું એટલે ટિકિટના બે આંકડા પર પંચ વડે કાણાં પાડ્યાં. પહેલું, ક્યાંથી બેઠા, બીજું ક્યા ઊતરવાના એ બતાવવા માટે. ટ્રામનાં કુલ ૪૦ સ્ટેન્ડનાં નામ પણ ટિકિટ પર છાપેલાં છે. વળી એક બીજી સગવડ પણ છે, ટ્રાન્સફર ટિકિટની. અમુક અમુક જગ્યાએ ટ્રામના બે રૂટ ભેગા થતા હોય. ત્યાં તમે એક રૂટની ટ્રામમાંથી ઊતરીને બીજા રૂટની ટ્રામમાં બેસી શકો, નવી ટિકિટ લીધા વગર. બે માળવાળી ટ્રામના બંને માળ પર એક એક કંડક્ટર. પાછલા ભાગમાં ઉપર ચડવા માટેનાં પગથિયાં. ટ્રામની બંને બાજુ ડ્રાઈવર માટેની જગ્યા. તેની બાજુમાં જ ચડવા-ઊતરવાની જગ્યા. ખાખી કપડાં અને લાંબા લાલ ફૂમતાવાળો સાફો પહેરેલો ડ્રાઈવર. સામે બે જુદી જુદી જાતનાં હેન્ડલ. જરૂર પ્રમાણે ઘૂમાવતો જાય. ઝડપની વધ-ઘટ કરે, વળાંક હોય ત્યાં ટ્રામને ધીમેથી વાળે. આગળ પાટા પર કોઈ માણસ કે બીજું કોઈ વાહન દેખાય તો પગથી ઘંટડી વગાડી તેને ચેતવે. પેસેન્જરને ચડવા-ઊતરવા સ્ટેન્ડ પર ટ્રામ થોભાવે. કંડક્ટર બે ઘંટડી મારે પછી જ ડ્રાઈવર ટ્રામ ચાલુ કરી શકે. ચાલતી ટ્રામે પણ ગમે ત્યારે કંડક્ટર એક ઘંટડી મારે તો તરત ટ્રામ ઊભી રાખે. દિવાળી અને બીજા કેટલાક તહેવારોમાં વીજળીના દીવાઓથી શણગારેલી ટ્રામ પણ સાંજ પછી ફરે, પણ ખાલી. તેમાં પેસેન્જર ન બેસી શકે. માત્ર રોશની જોઇને રાજી થવાનું.

એક આનાની ટ્રામની ટિકિટ

ટ્રામમાં બેસીને બંને બાજુનો નઝારો જોવાની મજા પડી ને? આ આવ્યું આપણે ઊતરવાનું સ્ટેન્ડ, ધોબી તળાવ. પહેલાં અહીં મોટું તળાવ હતું જ્યાં ધોબીઓ કપડાં ધોવા આવતા. એટલે એવું નામ પડેલું. વખત જતાં તળાવ પૂરાઈ ગયું, પણ નામ રહી ગયું, ધોબી તળાવ. ટ્રામમાંથી ઊતરીને આપણે કાલબાદેવી રોડ પર જવાનું છે. અહીં આવેલા કાલબાદેવીના મંદિર પરથી આ રોડનું નામ પડ્યું છે. કહે છે કે પહેલાં આ મંદિર માહિમ ખાતે હતું. પણ ૫૦૦ વર્ષ સુધી તેની મૂર્તિનાં દર્શન કોઈને કરવા દેતા નહોતા. પછી ત્યાંથી મંદિર અહીં આવ્યું. પણ પછી જ્યારે ટ્રામ શરૂ થઈ ત્યારે તેના પાટા નાખવા માટે થઈને એ મંદિર સરકારે તોડ્યું, પણ તેના બદલામાં નવું મંદિર બાંધવાનો બધો ખર્ચ સરકારે આપ્યો. ટ્રામના પાટા રસ્તાની વચ્ચોવચ. એટલે ઊતરતી વખતે જરા ધ્યાન રાખવાનું. બીજા કોઈ વાહનની હડફેટે ચડી ન જઈએ તેનું. જો કે હજી મોટરો તો બહુ ઓછી. વિક્ટોરિયા કહેતાં ઘોડાગાડી ખરી. તો ય થોડું ધ્યાન રાખવું સારું.

એડવર્ડ થિયેટર

ભાંગવાડી – હાથી રહ્યો, થિયેટર ગયું

ચાલો, હેમખેમ ફૂટપાથ પર આવી ગયા. જરા આગળ જુઓ : ફુર્તાડો મ્યુઝિકની દુકાન. છેક ૧૮૬૫માં શરૂ થયેલી. ભગવાનદાસ કાકાનો મોટો દીકરો શિવલાલ ઘણી વાર આ દુકાનની બહાર ઊભો રહી અંદરના મોટા મોટા પિયાનો જોયા કરે અને મનમાં વિમાસે : આવું મસ મોટું વાજિંત્ર વગાડતા કઈ રીતે હશે? હવે જુઓ, આ એડવર્ડ થિયેટર. ૧૯૧૪માં બંધાયેલું. મુંબઈનાં પાંચ જૂનામાં જૂનાં થિયેટરમાંનું એક. જરા આગળ ચાલીએ એટલે આવે ભાંગવાડી થિયેટર. મુંબઈની ગુજરાતી રંગભૂમિનું પિયર. દર શનિ-રવિવારે સાંજે નાટકનો ખેલ શરૂ થાય તે સવારે ત્રણ-ચાર વાગ્યે પૂરો થાય. નાટકમાં દસ-બાર ગીત, અને દરેક ગીતને બે-પાંચ વન્સ મોર તો મળે જ. ભગવાનદાસ કાકા  અવારનવાર અહીં નાટકો જોવા આવે. ઈન્ટરવલમાં ફેરિયા થિયેટરની અંદર આવી ખારા કાજુ ને પિસ્તાંનાં પડીકાં ચાર-ચાર આને વેચે તેમાંથી બે પડીકાં લે. એક પોતે ખાય, બીજું ઘરે લઈ જાય. જયશંકર સુંદરી, માસ્ટર કાસમભાઈ, અશરફખાન, વગેરે નટના ચાહક. પણ ભગવાનદાસ કાકા  ઓળઘોળ થઈ જાય તે તો ‘મીઠા લાગ્યા તે મને આજના ઉજાગરા’વાળાં મોતીબાઈ પર.

કાલબાદેવી મંદિર

કાલબાદેવી એટલે એક મોટું બજાર. રસ્તાની બંને બાજુ જાતભાતની દુકાનો. આ જ રસ્તા પર આવ્યો છે શુદ્ધ સ્વદેશી ભંડાર. ૧૯૧૯ના જૂનની ૧૮મી તારીખે મહાત્મા ગાંધીએ તેનું ઉદ્ઘાટન કરેલું. અને ગોકુલદાસ મોરારજી માર્કેટ પણ અહીં જ આવેલી છે. ગાંધીજીએ સ્વદેશીની લડત ઉપાડી ત્યારે અહીંની બધી દુકાનોએ વિલાયતી કાપડ વેચવાનું બંધ કર્યું અને ફક્ત સ્વદેશી કાપડ જ વેચવાનું શરૂ કર્યું. આથી તે ‘સ્વદેશી માર્કેટ’ બની. કહે છે કે અહીં કાપડની માર્કેટ બની તે પહેલાં ભોંયતળિયે ઘોડાના તબેલા હતા. આ ગોકુળદાસ તે મુંબઈની ગોકુળદાસ મોરારજી સ્પિનિંગ એન્ડ વિવિંગ મિલ નંબર એક અને નંબર બેના માલિક. આ મિલની શરૂઆત છેક ૧૮૭૧માં થયેલી. આપણે જેમને મળવા જઈએ છીએ તે ભગવાનદાસ કાકાની આ સ્વદેશી માર્કેટમાં દુકાન છે, ધોતિયાં અને પાંચ વારી સાડી વેચે છે. બંને કોટન. મોટો દીકરો શિવલાલ પણ આ જ માર્કેટમાં આડતિયાનો ધંધો કરે છે. ઉજળિયાત વર્ગના લોકો બહારનું ખાવાનું પસંદ કરે નહિ. એટલે એ બંને માટે રોજ બપોરે ઘરેથી ટિફિન લઈને ઘરઘાટી સોનું દુકાને આવે. હા, દિવસમાં બે-ત્રણ વાર થોડે દૂરની શંકર વિલાસ હિંદુ હોટેલમાંથી ચા મગાવીને દુકાનના બધા માણસો પીએ ખરા. પણ તે માટે મોટા અને નાના શેઠે ઘરેથી આણીને પિત્તળના કપ-રકાબી દુકાનમાં રાખ્યા હતા અને તે બંને તેમાં જ ચા પીએ, કારણ કાચનાં વાસણ તો ભ્રષ્ટ, અપવિત્ર.

ખાદી ભંડારના ઉદ્ઘાટનની જાહેર ખબર

સ્વદેશી માર્કેટ જૂનું મકાન

આઠ જણના કુટુંબ માટે ગોવિંદ નિવાસની જગ્યા થોડી સાંકડી તો પડતી હતી, પણ ત્યાંથી ચાલીને દુકાને પહોંચતાં માંડ દસ મિનિટ થતી એટલે ભગવાનદાસ કાકા ઘર બદલતા નહોતા. વળી પહેલાં કરતાં હવે તો ભાડાં અને પાઘડી પણ વધી ગયાં છે. (નોકરોના) પરસેવાની કમાણી પાઘડીમાં નાખી દેવા કરતાં એટલા પૈસા ધંધામાં નાખ્યા હોય તો વધુ બરકત આવે એમ ભગવાનદાસ કાકા માને છે. એમનાં પત્ની વિલાસબહેનને પણ અડોશપડોશ સાથે ગોઠી ગયું છે અને રોજિંદા જીવનની બધી જરૂરિયાતો આસપાસમાં જ મળી રહે એટલે એમને પણ આ ઘર છોડવું નથી. જો કે સૌથી નાનો દીકરો રમેશ ઘણી વાર કહે છે કે સાંતાક્રુઝ કે પાર્લામાં ઘર લઈએ તો ઘણી મોટી જગ્યા મળે અને વળી હવા-પાણી પણ ચોક્ખાં. પણ આ વાત નીકળે કે તરત ભગવાનદાસ કાકા પોતાનો ‘વિટો’ વાપરે. ભગવાનદાસ કાકા મૂળ ધરમપુરના વતની. પિતા ગોરધનભાઈ ખિસ્સામાં સાત રૂપિયા લઈને ૧૬ વરસની ઉંમરે મુંબઈ આવેલા. એક ઓળખીતાની મદદથી ખિસ્સા રૂમાલ, નેપકીન, અને ટુવાલની ફેરી શરૂ કરેલી. આખો દિવસ અનેક ઘરના દાદરા ચડી-ઊતરીને થાકીને ઠેં થઈ જાય. પણ ‘લગે રહો.’ દીકરો પોતાની દુકાન કરી શકે એટલું કમાયા. મોટા દીકરાને દુકાન સોંપીને ભગવાનદાસ કાકા દર વરસે એક વાર ‘ગામ’ જાય છે અને હાશકારો અનુભવે છે. ધરમપુરનાં કુંવરીબા – જે પછીથી ગોડળનાં મહારાણી બનેલાં – નંદકુંવરબાએ આખી દુનિયાની પ્રદક્ષિણા કરેલી અને તેને વિષે ચોપડી પણ લખેલી એ વાતનું અભિમાન ધરમપુર જાય ત્યારે ભગવાનદાસ કાકા  પ્રગટ કરે છે. વાંચવાની વાત તો દૂર રહી, એ પુસ્તક એમણે જોયું પણ નથી એ જુદી વાત. ભગવાનદાસભાઈ મોજમાં હોય ત્યારે ‘માલવપતિ મુંજ’ નાટકનું પ્રભુલાલ દ્વિવેદીનું એક ગીત ગણગણતા હોય :

એક સરખા દિવસ સુખના કોઈના જાતા નથી,
એથી જ શાણા સાહ્યબીથી લેશ ફૂલાતા નથી.
ખીલે તે કરમાય છે, સરજાય તે લોપાય છે,
જે ચઢે, તે તે પડે એ નિયમ પલટાતા નથી.

આજે તો હવે મોડું થઇ ગયું. એટલે આ અને આવાં બીજાં ગીતો ગણગણવાનો શોખ ધરાવતા ભગવાનદાસ કાકાને ઘરે જઈને મળશું હવે પછી.

e.mail : deepakbmehta@gmail.com    

XXX XXX XXX

સૌજન્ય : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 14 ડિસેમ્બર 2019 

કાળચક્રની ફેરીએ

આવતા વર્ષના જાન્યુઆરી મહિનાની ૨૧મી તારીખે, જેમના જન્મને ૨૦૦ વર્ષ પૂરાં થશે, તે દલપતરામ ડાહ્યાભાઈ ઓળખાય છે કવીશ્વર તરીકે. પણ તેમનું પહેલું પુસ્તક કવિતાનું નહોતું. તેમનું પહેલું પુસ્તક પ્રગટ થયું તેના નામમાં ‘નિબંધ’ શબ્દ આવે છે. પણ આ ‘નિબંધ’ એટલે આજે આપણે જેને નિબંધ ઉર્ફે ‘એસે’ તરીખે ઓળખીએ છીએ તે નહિ. એ લખાણને જો કોઈ ચિઠ્ઠી ચોડવી જ હોય તો લાંબા કથાત્માક ગદ્ય લખાણની ચોડી શકાય. દલપતરામના એ પહેલા પુસ્તકનું નામ ‘ભૂતનિબંધ.’

૧૮૪૮ના ડિસેમ્બરની ૨૬મી તારીખે કેટલાક અંગ્રેજ અમલદારોએ ભેગા મળીને અમદાવાદમાં ‘ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયાટી’(આજની ગુજરાત વિદ્યાસભા)ની સ્થાપના કરી. એ અંગેની પહેલ કરી હતી એલેક્ઝાન્ડર કિન્લોક ફાર્બસે. પોતે કરવાનાં જે કામો સોસાયટીએ ઠરાવ્યાં હતાં તેમાંનું એક કામ ‘નિબંધો’ માટે ઇનામી હરીફાઈ યોજીને તેમાંનાં યોગ્ય લખાણોને પુસ્તક રૂપે પ્રગટ કરવાનું કામ પણ હતું. મુંબઈમાં કેપ્ટન જર્વિસની આગેવાની હેઠળ ‘નેટિવ સ્કૂલ એન્ડ સ્કૂલબુક્સ સોસાયટી’ આવી હરીફાઈઓ યોજતી હતી. એ વખતે હજી હાથે લખેલી પોથીઓ પ્રચારમાં હતી, એટલે હરીફાઈ માટે લખાણ મગાવતી વખતે ‘હસ્તપ્રત’ શબ્દ વપરાય તો ઘણાના મનમાં ગૂંચવાડો થાય એવી શક્યતા હતી. એટલે ગદ્ય કે પદ્યમાં લખાયેલાં લાંબાં લખાણો માટે જર્વિસે ‘પ્રબંધ’ કે ‘નિબંધ’ શબ્દ વાપરવાનું શરૂ કર્યું. તેમાં જે ‘ઇનામ’ અપાતું તે આજનું ‘પ્રાઈઝ’ કે ‘એવોર્ડ’ નહિ, પણ આજે લેખકને અપાતો ‘પુરસ્કાર.’ મુંબઈમાં ચાલુ થયેલી આવી ‘ઇનામી નિબંધ સ્પર્ધા’નો ચાલ અમદાવાદની સોસાયટીએ અપનાવ્યો. ૧૮૪૯ના જૂનની ૧૩મી તારીખે સોસાયટીની કમિટીની બેઠક મળી તેમાં આવી ઇનામી હરીફાઈ માટે પહેલો વિષય ‘ભૂતપ્રેત’નો પસંદ કરવામાં આવ્યો. એ અંગે પ્રગટ કરેલી જાહેરાતમાં લખ્યું હતું : “શરીરમાં ભૂત આવે છે , એવો ભ્રમ લોકોએ માની લીધો છે. તે ભ્રમ શાથી ઉત્પન્ન થાય છે, એનાં કારણનાં શોધની સાચી વિગત લખવી તથા ભ્રમણાથી માની લીધેલા ભૂતને શરીરમાંથી કાઢવાને માટે ગુજરાતમાં શા શા ઉપાયો કરે છે એ આદિક સવિસ્તાર માસ છની અવધમાં લખવો.” પસંદ થયેલા લખાણના લેખકને ૧૫૦ રૂપિયાનું ‘ઇનામ’ આપવામાં આવશે એમ પણ જણાવ્યું હતું. દેખીતું છે કે આ સ્પર્ધા યોજવા પાછળનો હેતુ સાહિત્ય સર્જનનો નહોતો, પણ અંધશ્રદ્ધા કે વહેમના નિવારણનો હતો.

સોસાયટીની સ્થાપના થઇ તે પહેલાં ભોળાનાથ સારાભાઈની ભલામણથી અને તેમની હાજરીમાં ૧૮૪૮ના નવેમ્બરની પહેલી તારીખે અમદાવાદમાં ફાર્બસ અને દલપતરામ પહેલી વખત મળ્યા હતા. અને તે જ દિવસથી ફાર્બસે પોતાના મદદનીશ તરીકે દલપતરામને નોકરીએ રાખી લીધા હતા. એક દિવસ ફાર્બસે દલપતરામને પૂછ્યું કે તમે આ હરીફાઈમાં ભાગ લેવાના છો કે નહિ. ત્યારે દલપતરામે જવાબ આપ્યો કે ઇનામની રકમ બહુ ઓછી છે, એટલે નિબંધ લખવાની મહેનત કરવાનું મન થતું નથી. આ સાંભળી ફાર્બસે કહ્યું કે ઇનામ મેળવવા ખાતર નહિ, પણ ગુજરાતના લોકોને વહેમ અને અંધશ્રદ્ધામાંથીએ બહાર કાઢવા પણ તમારે આ નિબંધ લખવો જોઈએ. એટલે પછી દલપતરામે ‘ભૂતનિબંધ’ લખીને હરીફાઈ માટે મોકલ્યો. હરીફાઈમાં કુલ ત્રણ હસ્તપ્રતો આવેલી. તેમાંથી ‘ઇનામ’ માટે દલપતરામનું લખાણ પસંદ થયું. તેમનું આ લખાણ ચાર ‘પ્રકરણ’ અને ૫૫ ‘વાર્તાઓ’માં વહેંચાયેલું છે. તેમાં મુખ્યત્વે ભૂતપ્રેત અંગેની એ જમાનાની પ્રચલિત વાર્તાઓ દલપતરામે નોંધી છે અને ભૂતપ્રેત અંગેની માન્યતાનું ખંડન કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. આખા લખાણના સારાંશરૂપે છેવટે દલપતરામ લખે છે : “કોઈ રીતનો ભ્રમ તથા મંત્રજંત્રની વાતો સર્વેનો તપાસ સારી રીતે કરવો. ગપ્પાની વાતોમાં વિશ્વાસ રાખવો નહિ અને ભૂત તથા મૂઠચોટઆદિકની બીક છોડી દઈને, પરમેશ્વરની બીક મનમાં રાખીને જુઠ્ઠું બોલવા આદિક પાપ કરવું નહિ અને સદ્ગુરુની સેવા કરવી. કપટી તથા દુષ્ટ આચરણવાળાની સોબત કરવી નહિ, તથા કોઈ ઢોંગી માણસ પાસે ઠગાવું નહિ. આ સંપૂર્ણ ગ્રંથનો સારાંશ એટલો છે.” જોઈ શકાય છે કે પોતાનું લખાણ માત્ર ભૂતપ્રેત વિરોધી ન લાગે, પણ સર્વસાધારણ ઉપદેશાત્મક લાગે એવો અહીં જાણ્યે-અજાણ્યે પ્રયત્ન થયો છે.

ફાર્બસ આ ‘નિબંધ’થી સારા એવા પ્રભાવિત થયા હતા. સોસાયટીના બીજા વર્ષના અહેવાલમાં આ શબ્દો જોવા મળે છે, જે મોટે ભાગે ફાર્બસે જ લખ્યા હતા. “પહેલી જ કૃતિ ‘ભૂતનિબંધ’ની સારી એવી પ્રશંસા થઇ છે. તેની ભાષામાં શુદ્ધિ અને જોમ રહેલાં છે એટલા ખાતર જ નહિ, પણ તેમાં દર્શાવાયેલા સ્વતંત્ર મત અને વિચારો તથા પૂર્વગ્રહોના વિરોધને કારણે પણ તે પ્રશંસ્ય બન્યો છે. દેશમાં પ્રવર્તતી અંધશ્રદ્ધાને દૂર કરવા મથનારાઓમાં આ ગુણો બહુ ઓછા જોવા મળે છે, અને તેથી એ નિબંધ વધુ મૂલ્યવાન બની રહે છે.”

ફાર્બસને આ લખાણ એટલું ગમી ગયું હતું કે તેમણે તેનો અંગ્રેજીમાં અનુવાદ કર્યો અને બોમ્બે ગેઝેટ પ્રેસમાં છપાવી પુસ્તક રૂપે પ્રગટ કર્યો. તેના મુખપૃષ્ઠ પર મૂળ લેખકનું નામ Dalpatram Daya એમ છાપ્યું છે તે જોઈ થોડી નવાઈ લાગે. કારણ ગુજરાતી રીતરિવાજથી ફાર્બસ સારી પેઠે પરિચિત હતા. અને એટલે દલપતરામના પિતાના નામ પછી ‘ભાઈ’ ન ઉમેરે તે જોઈ નવાઈ લાગે. આ અનુવાદની ફાર્બસે લખેલી પ્રસ્તાવના પણ નોંધપાત્ર છે. દેશી ભાષાઓને પ્રોત્સાહન આપવાની જોરદાર હિમાયત તેમાં ફાર્બસે કરી છે. તેઓ લખે છે : “હિન્દુસ્તાનમાં અંગ્રેજી ભાષાનો બને તેટલો વ્યાપક પ્રસાર થાય તે ઇચ્છનીય છે જ. પણ એનો અર્થ એવો નથી કે ‘દેશી’ ભાષાઓના વિકાસ પ્રત્યે આપણે દુર્લક્ષ સેવવું જોઈએ. હકીકતમાં આનાથી ઊલટું જ બનતું જોવા મળે છે. આ માટેની સર્વસામાન્ય દલીલો જવા દઈએ. પણ અંગ્રેજી શિક્ષણ સંસ્થાઓ સાથે સંકળાયેલાઓનો અનુભવ પણ એ જ વાતની સાબિતી આપે છે કે અંગ્રેજી અને ‘દેશી’ ભાષાના સાહિત્યનો અભ્યાસ, એ બંને સાથોસાથ ચાલવા જોઈએ.” તો ‘ભૂતનિબંધ’ના લેખક દલપતરામ વિષે ફાર્બસ લખે છે : “તેઓ સ્થાનિક સાહિત્યના, પછી તે સંસ્કૃતમાં લખાયેલું હોય કે ‘દેશી’ ભાષામાં લખાયેલું હોય, ઉત્સાહી અભ્યાસી છે. તેમની બુદ્ધિ પરિપક્વ છે અને તેમનામાં હાસ્યની નૈસર્ગિક શક્તિ રહેલી છે. તેમની નિરીક્ષણશક્તિ સૂક્ષ્મ છે અને સ્મૃતિ સતેજ છે અને તેમના અનુભવનું ક્ષેત્ર વિશાળ છે.”

‘ભૂતનિબંધ’ના અંગ્રેજી અનુવાદમાં ક્યાં ય તેની પ્રકાશન સાલ છાપી નથી. પણ ડબ્લિન યુનિવર્સિટીના મેગેઝીન ‘લિટરરી એન્ડ પોલિટિકલ જર્નલ’ના જાન્યુઆરી-જૂન ૧૮૫૧ના અંકમાં આ અનુવાદનું અવલોકન પ્રગટ થયું હતું. એટલે જૂન ૧૮૫૧ પહેલાં ક્યારેક આ અનુવાદ પ્રગટ થયો હતો. અહીં એ હકીકત પણ નોંધવી જોઈએ કે ફાર્બસે કરેલો ‘ભૂતનિબંધ’નો આ અનુવાદ એ અર્વાચીન ગુજરાતી ભાષામાંથી થયેલો સૌથી પહેલો અંગ્રેજી અનુવાદ છે. 

પોતાના ‘કવીશ્વર દલપતરામ’ પુસ્તકમાં કવિ નાનાલાલે એવી છાપ ઊભી કરી છે કે ‘ભૂતનિબંધ’ એ અર્વાચીન ગુજરાતી ગદ્યની પુસ્તક રૂપે પ્રગટ થયેલી પહેલી કૃતિ છે. નાનાલાલ કહે છે : “ભૂતનિબંધ એટલે ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયાટીની ગ્રંથપ્રકાશન માળાનો પ્રથમ મણકો. અર્વાચીન ગુજરાતનો પ્રથમ સ્વતંત્ર ગદ્યગ્રંથ, લોકપ્રસિદ્ધિ પામેલો દલપતરામનો પહેલો સાહિત્યવિજય … અર્વાચીન ગુજરાતીનો પ્રથમ સ્વતંત્ર ગદ્યગ્રંથ તે ઇસવી સન ૧૮૪૯માં લખાયેલો દલપતરામનો ભૂતનિબંધ.” પણ હકીકતમાં આ વાત સાચી નથી. ‘ભૂતનિબંધ’ પહેલાં પ્રગટ થયેલી જ નહિ, ખુદ દલપતરામના જન્મ પહેલાં પણ પ્રગટ થયેલી ગુજરાતી ગદ્યકૃતિઓ છેક ૧૮૧૫થી જોવા મળે છે.

પણ દલપતરામનું આ પહેલું પુસ્તક છપાયું ક્યારે? ઉપરના અવતરણમાં નાનાલાલ એ અંગે મૌન સેવે છે અને તે ૧૮૪૯માં લખાયું હતું એટલું જ કહે છે. ગુજરાતી, મરાઠી વગેરે ‘દેશી’ ભાષાઓમાં ૧૮૬૭ સુધીમાં પ્રગટ થયેલાં પુસ્તકોની સર એલેક્ઝાન્ડર ગ્રાંટે તૈયાર કરેલી સૂચિ મુંબઈ સરકારે પ્રગટ કરી હતી. આ સૂચિ મોટે ભાગે પ્રત્યક્ષ પુસ્તકો જોઇને નહિ, પણ બીજે-ત્રીજેથી મળેલી માહિતીને આધારે તૈયાર થઇ હતી. એ જોતાં જણાય છે કે ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટીનાં ઘણાં પુસ્તકોની પ્રકાશન સાલ તેમાં ૧૮૪૮ આપવામાં આવી છે, જે હકીકતમાં સોસાયટીનું સ્થાપના-વર્ષ છે. એ સૂચિમાં ‘ભૂતનિબંધ’ની પ્રકાશન સાલ પણ ૧૮૪૮ આપી છે. જાતે ખાંખાખોળાં કરવાની કુટેવ આપણા મોટા ભાગના વિવેચકો અને ઇતિહાસ લેખકોએ પાડી કે પાળી નથી, એટલે ઘણાખરાએ ૧૮૪૮ની સાલ સ્વીકારી લીધી છે. એટલે દીવા જેવી ચોખ્ખી વાત પણ તેમની નજરે ચડી નથી. જે ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટીની ઇનામી હરીફાઈ માટે આ ‘નિબંધ’ લખાયો હતો તે સોસાયાટીની પોતાની સ્થાપના જ ૧૮૪૮ના ડિસેમ્બરમાં થઇ હતી. હરીફાઈની જાહેરાત ૧૮૪૯ના જૂનની ૧૩મી તારીખે થઈ, અને તેમાં નિબંધ લખી મોકલવા માટે છ મહિનાનો સમય આપ્યો હતો, એટલે કે નિબંધો ૧૮૪૯ના ડિસેમ્બર સુધીમાં લખી મોકલવાના હતા. એ મુદ્દત સુધીમાં સોસાયટીને કુલ ત્રણ ‘એન્ટ્રી’ મળી. તેને વાંચી, જોઈ-ચકાસી, ઇનામી કૃતિ પસંદ કરવામાં પણ બે-ત્રણ મહિનાનો સમય ગયો હોય તેમ માની શકાય. એ પછી એ જમાનામાં લિથોગ્રાફ પદ્ધતિથી પુસ્તક છાપીને તૈયાર કરવામાં પણ સારો એવો સમય ગયો હોય. એટલે હકીકતમાં ‘ભૂતનિબંધ’નું પ્રકાશન વહેલામાં વહેલું ૧૮૫૦ના પાછલા છ મહિનામાં થયું હોઈ શકે. તેના અંગ્રેજી અનુવાદનું અવલોકન ૧૮૫૧ના જૂનના અરસામાં પ્રગટ થયું હતું તે આપણે અગાઉ જોયું છે. એટલે મૂળ ગુજરાતી પુસ્તક અને તેના અંગ્રેજી અનુવાદ વચ્ચે છ મહિનાનો ગાળો માનીએ તો પણ ગુજરાતી પુસ્તક ૧૮૫૦ના અંત સુધીમાં પ્રગટ થયું હોવું જોઈએ.   

ભૂતનિબંધ સર્જનાત્મક કૃતિ નથી જ. તેનું ગદ્ય પણ વહેવારુ બોલચાલની નજીકનું છે. એટલે કે ગદ્ય કૃતિ તરીકે ય તે કોઈ ખાસ છાપ પાડે તેમ નથી. તેમાં વહેમ કે અંધશ્રદ્ધા વિષે જે લખાયું છે, તેનું સ્વરૂપ આજે ઘણું બદલાયું છે. છતાં એક વાત તો સ્વીકારવી જ પડે : આ પુસ્તક પ્રગટ થયું તે પછી લગભગ ૧૭૦ વર્ષે પણ આપણા સમાજમાંથી આવા વહેમો અને તેને પરિણામે પાંગરતા કુરિવાજો પૂરેપૂરા દૂર થયા નથી. અને એટલે અંશે હજી આજે પણ ‘ભૂતનિબંધ’ સમાજ સુધારણા માટે ઉપયોગી થાય તેમ છે. અને દલપતરામના પહેલવહેલા પુસ્તક તરીકે તેનું ઐતિહાસિક મહત્ત્વ તો છે જ.

xxx xxx xxx

Flat No. 2, Fulrani, Sahitya Sahavas, Madhusudan KalelkarMarg, Kalanagar, Bandra (E), Mumbai 400 051

Email: deepakbmehta@gmail.com 

સૌજન્ય : “શબ્દસૃષ્ટિ”, ડિસેમ્બર 2019