નૈતિક આચરણનાં સ્વરૂપ અંગે પ્રવર્તતા ખ્યાલનું વિશ્લેષ્ણ માનવવાદી મૂલ્યોના સંદર્ભમાં ચકાસવું જરૂરી છે. જિજીવિષાથી પ્રેરિત માનવીને વ્યક્તિ તરીકેના સ્વાર્થની સાધના તથા બીજીબાજુ, વ્યક્તિગત જીવનની સુરક્ષા માટે તેણે રચેલા સામાજમાં રહેવા માટેના, સામાજિક જીવનને જાળવી રાખવા માટેનાં, વ્યવહારનાં ધોરણો વચ્ચે સમતોલ સાધવું પડે છે. વૈયક્તિક અને સામાજિક હિતોના દ્વન્દ્વ વચ્ચે મેળ સાધવાની કોશિશમાંથી નૈતિક વ્યવહારના ખ્યાલનો આવિષ્કાર થયો છે. તેને વ્યક્તિગત નીતિમત્તાની ચેતના, સામાજિક વ્યવહારનાં રીતરિવાજો, આર્થિક વ્યવહારનાં ધોરણો, ધર્મ દ્વારા સમર્થિત આદેશો, રાજ્ય દ્વારા ઘડાયેલા કાયદાઓ જેવી વ્યવસ્થાઓ મારફતે જાળવવાનો પ્રયાસ થાય છે.

વૈયક્તિક નીતિમત્તાઃ

દરેક જીવ જિજીવિષા ધરાવે છે. તે પોતાના અસ્તિત્વને ટકાવી રાખવાની જરિયાતને પ્રાથમિક અગ્રતા આપે છે. આ માટે તેન પોષણ અને રક્ષણની જરૂર પડે છે. કેટલાક જીવોને જણાયું કે આ માટે એકબીજા સાથે મળી સામૂહિક પ્રયાસ કરવો વધુ કાર્યક્ષમ છે અને તેમણે એક સમૂહમાં રહેવાનું પસંદ કર્યું. હવે, સમૂહમાં રહેવા માટે સામૂહિક જીવન માટે આવશ્યક કેટલાંક વ્યાવહારિક સમાધાન કરવાં પડે. આમાં, વ્યક્તિ પોતે સ્વયં પોતાની સૂઝબૂઝ, સમજ અને ચેતનાથી પ્રેરાઈ વર્તે તે વ્યક્તિગત નીતિમત્તા કહી શકાય (આ પ્રકારનું આચરણ અન્ય જીવો કરતાં બુદ્ધિસંપન્ન માનવીમાં ખાસ તરી આવે છે).

સામાજિક આચરણઃ

સામૂહિક જીવન માટે વ્યક્તિગત સ્વાર્થ અને સામૂહિક હિત વચ્ચે તડજોડ કરવી પડે, અન્યોન્ય વ્યવહાર તથા આચરણનાં ધોરણો વિકસાવવાં અને પાળવા પડે. સમૂહનો કોઈ સભ્ય તેનો ભંગ કરે તો તેનો સામાજિક બહિષ્કાર થાય. આ થઈ સામાજિક નીતિમત્તા. આ સમયે હજી ઈશ્વર, ધર્મ, સ્વર્ગ-નરક, પાપ-પુણ્ય જેવા ખ્યાલો આકાર પામ્યા નહોતા. નીતિ તરીકે ઓળખાતું આ આચરણ, સામાન્ય બુદ્ધિ તથા સમજના આધારે રચાયેલાં, સામૂહિક જીવન માટે આવશ્યક વાજબી વ્યવહારનાં ધોરણો હતાં. સમજમાં ઊંચા-નીચાનાં ભેદ પાડથી વર્ણવ્યવસ્થા સર્જાઈ ત્યાં ભેદભાવ આવ્યો. પિતૃસત્તાક વ્યવસ્થામાં લિંગભેદના આધારે વ્યક્તિગત નીતિમત્તામાં પણ સ્ત્રી અને પુરુષ વચ્ચે ભેદભાવ દાખલ થયો.

આર્થિક વ્યવહારઃ

માનવીએ ખેતી, પશુપાલન, કલા-કારીગરી વગેરે દ્વારા પોતાની જરૂરિયાત કરતાં વિશેષ ઉત્પાદન કરવાની ક્ષમતા વિકસાવતાં વિનિમયનું અર્થકારણ અસ્તિત્વમાં આવ્યું, ધન-સંપત્તિ પેદા થયાં. હવે, ઉત્પાદનનાં સાધનો તથા ધન-સંપત્તિના માલિકીના અધિકારની રક્ષા માટેનાં ધારાધોરણો રચાયાં અને તેનો ભંગ કરનારાને, લૂંટ કે ચોરી કરનારાને, સજા કરવાના કાયદા તથા તંત્રની જોગવાઈ થઈ. આર્થિક વ્યવહારનાં ધોરણો અંગેની આ વ્યવસ્થાનાં સારા-નરસા પાસાં પણ સર્જાયાં. પોતાનાં કૌશલ્ય કે પરિશ્રમથી પ્રાપ્ત કરેલી સંપત્તિના અધિકારની રક્ષાની જોગવાઈ સાથે, ધનવાન અને દરિદ્ર, માલિક અને મજૂર, શોષણખોર અને શોષિત જેવાં ભેદભાવયુક્ત દ્વન્દ્વ રચાયાં.

રાજ્ય અને કાયદાઃ

પહેલાં, ઉત્પાદિત ચીજવસ્તુઓના વિનિમય દ્વારા વ્યવહાર ચાલતો હતો તેમાં નાણાં દ્વારા વસ્તુની કિંમત કરી વ્યવહાર કરવાની પ્રથા શરૂ થતાં એક નવું પરિમાણ દાખલ થયું. નાણાંનો સંગ્રહ કરી શકાય, તેની ધીરધાર કરી શકાય, તેના ઉપર વ્યાજ લેવાય, જેવી આર્થિક રીતરસમો તથા તેનો સ્વીકાર અને અમલ કરતાં-કરાવતાં તંત્ર આકાર પામ્યાં. આ સાથે આર્થિક નીતિમત્તા ઉપરાંત, સમય જતાં, રાજ્ય દ્વારા રચાયેલા કાયદાનો આશ્રય પણ લેવાયો અને તે માટે ન્યાયતંત્ર રચાયું. આમ, અન્યોન્ય વ્યવહારમાં નૈતિક સમજથી ચાલતા વ્યવહારને રાજ્યસત્તાનું પીઠબળ સાંપડ્યું. અલબત્ત, આ કાયદાઓ મહદંશે ધનિકો અને શાસકોના હિતને વિશેષ અગ્રતા આપતા હતા.

ધાર્મિક આદેશોઃ

પ્રારંભિક અવસ્થામાં વ્યવહારનાં ધોરણોનો અમલ કરાવવાની રાજ્યની શક્તિ અને પહોંચ મર્યાદિત હતાં ત્યારે તેને સમાંતર એક બીજું પરિબળ પણ વિકસ્યું. બળના બદલે ઈશ્વર-પરલોક-સ્વર્ગ-નરકની કાલ્પનિક માન્યતાઓના ડરનો ઉપયોગ કરી, વહેમ-અંધશ્રદ્ધા પ્રેરિત પાઠપૂજા વિધિ-નિષેધો ફેલાવી, માનવીને વ્યવહારનાં આ ધોરણોનું પાલન કરવા ધર્મનું પીઠબળ પેદા કરવામાં આવ્યું. ધર્મના ક્ષેત્રમાં બહોળા પ્રમાણમાં વ્યવહારના ધોરણોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો. તેમાં વ્યક્તિગત, સામાજિક, આર્થિક વગેરે વ્યવહારો ઉપરાંત અમુક જ્ઞાતિ, ધર્મગુરુઓની મહત્તા સ્થાપવાની તથા તેમને વિશેષાધિકારો આપવાની જોગવાઈ પણ સામેલ કરાઈ. આમ. રાજ્ય અને ધર્મ દ્વારા ભેદભાવ, અમુક વર્ગના વિશેષાધિકારોની રક્ષા જેવી અસમાનતા સર્જતી તથા અન્યાયી વ્યવહારનું સમર્થન કરતી વ્યવસ્થા ઉદ્ભવી.

રાજ્ય અને ધર્મ દ્વારા વિકૃતિ :

માનવ વ્યવહારનાં યોગ્ય ધોરણોને સ્થાપિત કરવાની આ પ્રક્રિયા જોતાં જણાય છે કે પ્રારંભિક અવસ્થામાં માનવીએ પોતાની સહજ અને સમન્વયકારી બુદ્ધિથી, રેશનલ અભિગમથી, સર્જેલાં પરસ્પર વ્યવહારનાં ધોરણોની, નૈતિકતાના રક્ષાના બહાને, રાજ્યનાં બળ અને ધર્મના વહેમ-અંધશ્રદ્ધા દ્વારા, માનવીય ગૌરવ, સ્વતંત્રતા, સમાનતા અને સખ્યના બદલે અસમાનતા. ભેદભાવ, અન્યાય, શોષણ જેવા અનુચિત વ્યવહારોને ઉત્તેજન અપાયું છે. માનવ વ્યવહારનાં ધોરણોમાં સર્જાયેલી આ વિકૃતિને નાબૂદ કરવાની તાતી જરૂર છે. પ્રથમ તો આ ક્ષેત્રમાંથી ધર્મને દૂર કરવો જોઈએ. બીજું, રાજ્યના કાયદાઓને માનવ મૂલ્યોના સંદર્ભમાં, રેશનલ અને વૈજ્ઞાનિક અભિગમથી ચકાસી, સુધારી, નવઘડતર કરવું જોઈશે.

માનવીના વ્યવહારને નિયંત્રિત કરતા રાજ્યના કાયદા તથા ધર્મ દ્વારા પ્રસારિત માન્યતાઓ અને આદેશો અગ્રવર્ગના પ્રભાવ નીચે રચાયેલા હોવાથી સ્વાભાવિક રીતે જ તે શાસકો, ધર્મગુરુઓ તથા અગ્રવર્ગના સ્થાન અને હિતોની રક્ષાને અગ્રતા આપે છે. રાજ્ય, ધર્મ કે અગ્રવર્ગનાં હિતોને પડકારતા વિચારોને ડામીને તે વૈચારિક તથા અભિવ્યક્તિના સ્વાતંત્ર્યને રુંધે છે તથા, પોતાનું સ્થાન, મોભો અને સંપત્તિ જાળવી રાખવા માટે સમાનતાનો વિરોધ કરે છે.

વિકૃતિનું નિયંત્રણઃ

અન્યાયી, મનસ્વી અને એકહથ્થુ રાજાશાહી-સામંતશાહી-સરમુખત્યારશાહી રાજ્યસત્તાના વિકલ્પે લોકશાહી જનતાના મૂળભૂત અધિકારો અને સત્તાના(ધારાસભા-કારોબારી-ન્યાયતંત્ર) વિભાજનનો સમાવેશ કરતી બંધારણીય વ્યવસ્થા દ્વારા રાજ્યની ભૂમિકાને નિયંત્રિત કરવાની કોશિશ થઈ છે. સમાજવાદી વિચારધારાના પ્રસાર સાથે આર્થિક અસમાનતાની ખાઈને દૂર કરવાની ઝૂંબેશ આરંભાઈ છે. ધાર્મિક આધિપત્ય અને માન્યતાઓ સામે રેશનલ-વૈજ્ઞાનિક અભિગમ દ્વારા પડકારી માનવવાદી મૂલ્યોની સ્થાપનાનો સંઘર્ષ તો સદીઓથી ચાલી રહ્યો છે. માનવ વ્યવહારનાં ધોરણોમાં સમાજ-રાજ્ય-આર્થિક વ્યવસ્થા-ધર્મ દ્વારા દાખલ કરાયેલી આ વિકૃતિઓને દૂર કરી માનવીય ગૌરવ-સ્વતંત્રતા-સમાનતા-સખ્યભાવનાં નૈતિક વ્યવહારનાં ધોરણોની સ્થાપના માટે ચાલી રહેલા આ ત્રિપાંખિયા સંઘર્ષની સફળતા માનવસમાજના સુખમય ભાવિ માટે આવશ્યક છે. આપણે સહુએ તેની સફળતામાં ફાળો આપવો રહ્યો.

—

e.mail : jaykepatel@gmail.com

આ વિશ્વના ઉદ્ભવ, વિકાસ, સંચાલન, જીવો અને માનવીનું સર્જન, તેમના અસ્તિત્વનું કારણ અને હેતુ વિષે માનવીનું કુતૂહલ સ્વાભાવિક હતું. આ પ્રશ્નો વિષે તે કલ્પના કરતો, વિચારતો, વિવાદ કરતો સંશોધન કરતો અને પ્રાપ્ત જ્ઞાનના આધારે તર્ક કરતો, વિવેચન કરતો તારણ કાઢતો તથા તેમાં સુધારા-વધારા કરતો રહ્યો છે. પ્રાથમિક અવસ્થાના સમયથી બુદ્ધિસંપન્ન માનવી એટલું તો સમજી ચુક્યો હતો કે દરેક ઘટના પાછળ તેના કર્તારૂપ કારણ હોય છે. પરિણામે, વિશ્વના સર્જનથી માંડી તેની આસપાસની ઘટનાઓ માટે તે કર્તા કે કારણ વિષે કલ્પના કરતો કે વાસ્તવિક કારણ ખોજતો રહ્યો છે.

બુદ્ધિ સાથે સંકળાયેલા તર્ક અને તેના ફલસ્વરૂપ વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિથી ચકાસણી કરી તારણ પર આવવાની તથા વધુ જ્ઞાન મળતાં તેમાં સુધારા-વધારા કરતા જવાની તેની કાર્યપદ્ધતિના કારણે દાર્શનિક ચિંતન અને તેની પ્રણાલીઓ, તેમના સંયોજન અને સમજની ક્ષિતિજોનું વિસ્તરણ અને પરિશુદ્ધિ થતાં રહ્યાં છે. પ્રારંભિક અવસ્થાના કોરા કલ્પનાવિહારથી આગળ વધી તે રેશનલ ઢબે, વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિના સહારે, નિષ્કર્ષ પર  આવવા લાગ્યો છે. દાર્શનિક ચિંતન પ્રણાલીના આ બે પ્રવાહો, કલ્પના આધારિત (સ્પેક્યુલેટિવ, આધ્યાત્મિક), અને રેશનલ-વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ આધારિત (ભૈતિકવાદી-પાર્થિવ પ્રકૃતિવાદ (ફિઝિકલ નેચરાલિઝમ), વચ્ચેના વિવાદની ખાઈ ધીરેધીરે ઘટવા લાગી છે અને, વિશ્વસનીયતાની દૃષ્ટિએ, રેશનલ-વૈજ્ઞાનિક (ભૈતિકવાદી-પાર્થિવ પ્રકૃતિવાદ (ફિઝિકલ નેચરાલિઝમ) પ્રવાહનું મહત્ત્વ સ્વીકાર પામવા લાગ્યું છે.

માનવીનું જ્યાં જ્યાં અવતરણ થયું હતું ત્યાં બધે માનવી ઉપરોક્ત પ્રશ્નો વિષે વિચારતો હતો. પરંતુ, ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ જોઈએ તો વ્યવસ્થિત દાર્શનિક ચિંતન પ્રણાલીના પ્રારંભનો યશ ભારત, ચીન, ગ્રીકના ચિંતકોને ફાળે જાય છે. આ પ્રદેશોના વિવિધ ચિંતકો અને તેમના વૈવિધ્યપૂર્ણ ચિંતને આપણા વૈચારિક વારસાની ઈમારતનો પાયો નાંખ્યો છે. તેમનાં ચિંતનમાં પણ આ બંને પ્રવાહોના અંશો ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં મળી આવે છે (દા.ત. ચાર્વાક, ભારતની સાંખ્યાદિ પ્રણાલી, એપિક્યુરિયસ, કન્ફ્યુસિયસ વગેરેમાં ભૌતિકવાદ-પાર્થિવ પ્રકૃતિવાદ (ફિઝિકલ નેચરાલિઝમ). અલબત્ત, આવા અપવાદોને બાદ કરતાં, આ સમયગાળાનું ચિંતન મહદંશે કલ્પનાપ્રધાન-સ્પેક્યુલેટિવ-ઈશ્વરવાદી-પરલોકવાદી, આધ્યાત્મવાદી કહી શકાય તેવું હતું.

આધ્યત્મવાદઃ

આધ્યાત્મવાદી પ્રણાલીમાં, વિશ્વના સર્જન તથા સંચાલક તરીકે કોઈ વ્યક્તિ કે માનવેતર શક્તિ અને તેની ઈચ્છા, મૃત્યુ પછીના જીવન, પરલોકવાદ જેવી બાબતો હોવાથી ઈશ્વરનો ખ્યાલ, તેની પાઠપૂજા કે ભક્તિ દ્વારા લાભની હિમાયત કરતા અનેકવિધ ધર્મો, ધર્મપ્રવર્તકો, ધર્મસ્થાનો અને તેના સંચાલકો (પૂજારી, બાવા, સાધુ, સંત, ધર્મગુરુ, મૌલવી, પાદરી ઇત્યાદિ.) સર્જાયા, પરલોકમાં સુખ-સગવડોની પ્રાપ્તિના નામે સ્વર્ગ, જન્નત, મોક્ષ, નિર્વાણ તથા તે પામવા માટેનાં વિધિ-વિધાનો અને માર્ગદર્શકોની માયાજાળ રચાઈ. આ જગતને મિથ્યા, ક્ષણિક, ગણી તેમાં માનવીને સુખ શોધવા કે પામવાને બદલે પરલોકનાં મૃગજળ પાછળ જવા પ્રેરવામાં આવ્યો અને, આ જગતમાં પ્રવર્તતા અન્યાય, દરિદ્રતા, શોષણ, ભેદભાવ, તકલીફોની નાબૂદી માટે મથવાને બદલે, ઈશ્વર, તેની ઈચ્છા, પરલોકમાં કે આગળના જન્મમાં તેનાં ફળ મળવાની ભ્રામક વાતો, દ્વારા પલાયનવાદી વલણને પોષવામાં આવ્યું. (એ લક્ષમાં રાખવા જેવું છે કે, બૌદ્ધ, જૈન જેવા નિરીશ્વરવાદી ધર્મોમાં પણ, અવતારવાદ, પાઠપૂજા, ધર્મગુરુઓ, ધર્મસ્થાનો, પરલોક, કર્મનો સિદ્ધાત, તથા આ જગતને મિથ્યા ગણવાની માન્યતા વગેરેનું ચલણ છે.).

તદુપરાંત, અનેકવિધ ધર્મો, ધર્મપ્રવર્તકો, તેમનાં વિધિ-વિધોનો, ગ્રંથો, તેનું અર્થઘટન કરનારા સંતો, સમર્થકો પેદા થયા. તેઓ પોતાનો ધર્મ જ સાચો છે અને અન્ય ધર્મીઓ ગેરમાર્ગે છે, તેમણે આમારો ધર્મ સ્વીકારવો જોઈએ અથવા તેમનો નાશ કરવો જોઈએ, તેવા આગ્રહો પણ વ્યક્ત થવા લાગ્યા. આ પ્રકારની ધર્માંધતા તથા ધર્મઝનૂનથી પ્રેરાયોલા જૂથોએ પોતાના ધર્મના ફેલાવા માટે બળપ્રયોગનો પણ સહારો લીધો અને ધર્મ સાથે ભૂમિવિસ્તારની લાલસા અને રાજસત્તાના પ્રસારનું ગઠબંધન થયું. ધર્માંધતા વધી અને અન્ય ધર્મ કે માન્યતા ધરાવનારાની હત્યા, તેમની સંપત્તિની લૂંટફાટ, સ્ત્રીઓ-બાળકોનું અપહરણ, જેવા અત્યાચારોનો સિલસિલો વ્યાપક બન્યો. અન્ય વાણી, વિચાર, માન્યતા કે મંતવ્યની અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા ઝુંટવાઈ ગઈ.

પાર્થિવવાદી પરિવર્તનઃ

અનેક ધર્મો, ધર્મપ્રવર્તકો, ધર્મગુરુઓ, ધર્મસ્થાનો, ધાર્મિક ઝનૂનના પ્રભાવ, ઈશ્વર અને પરલોકવાદના ખ્યાલોથી માનવીનું વિચારજગત અને વ્યવહારો ગ્રસ્ત જણાતા હતા. આમ છતાં, માનવીના મગજને વિચારો કરતાં, તર્ક કરતાં, પ્રશ્નો કરતાં, સત્યની ખોજ કરતાં, હકીકતની ચકાસણી કરતાં રોકી શકાતું નથી.

ઉપરાંત, રેશનલ વિચારણા અને પાર્થિવવાદી વિચારધારાનો પ્રવાહ સાવ લુપ્ત થયો ન હતો. ગ્રીક અને ભારતીય ચિંતનની પાર્થિવવાદી જ્યોત બુઝાઈ નહોતી. આ વિશ્વની પ્રકૃતિ અને પ્રક્રિયાઓનાં નિરીક્ષણ, તેની પાછળ રહેલાં કાર્ય-કારણ સંબંધો વિષે વધતી સમજ, જિજીવિષાની વૃત્તિથી પ્રેરાઈ આદરાયેલી સલામતી તથા સવલતો માટેનીની ખોજ વગેરે વિષયો માનવીના મગજમાં કાર્યરત હતા.

આસપાસના જગતના વ્યાપારોના નિરીક્ષણ, કાર્ય-કારણ સંબંધની સાંકળની સમજ, તારણોની ચકાસણી, પ્રયોગશીલતા દ્વારા માનવી જોઈ શક્યો કે આ વિશ્વના વ્યવહારો અમુક ચોક્કસ નિયમો અનુસાર ચાલે છે, તે કોઈ મનસ્વી વ્યક્તિની મુનસૂફી પ્રમાણે ચાલતા નથી. સૂર્ય-ચંદ્રના ઉદય-અસ્ત, ઋતુચક્ર, જન્મ-મરણ, વનસ્પતિનું ઊગવું, વિકસવું અને વિલાવવું વગેરે ઘટનાઓ નિયમબદ્ધ છે. આ સાથે વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ અને દૃષ્ટિકોણથી જગતને તથા તેના વ્યાપારોને સમજવાની, તેનો પોતાના હેતુઓ માટે ઉપયોગ કરવાની સૂઝ વિકસી તેમ જ, માનવીને જણાયું કે આ વિશ્વના વ્યવહારોના સર્જન કે સંચાલન માટે કોઈ અલૌકિક વ્યક્તિ કે શક્તિ જરૂરી નથી. માનવી પોતે પણ ઘણી ઘટનાઓને આકાર આપી શકે છે. આથી, માનવી તરીકેની આત્મશ્રદ્ધા વિકસી તથા આસપાસના જગતના ઘડતર તથા નિર્માણ માટે તેણે મથામણ આદરી.

આ સાથે, ઈશ્વર તથા પરલોકની હ્યાતિ, ધર્મપ્રવર્તકોના આદેશો, ધર્મગુરુઓ અને ધર્મગ્રંથોનાં વિધાનો, પરંપરાગત માન્યતાઓ અને વિધિ-વિધાનોને નિર્વિવાદ માની લેવાના બદલે તે વિષે પ્રશ્નો કરવાનું, શંકા ઊઠાવવાનું, તેની ટીકા તથા વિવેચન કરવાનું, હકીકતોના આધારે ભિન્ન મત વ્યક્ત કરવાનું વલણ વિકાસ પામ્યું. વિચાર અને અભિવ્યક્તિના સ્વાતંત્ર્ય માટેનો આગ્રહ સર્જાયો તથા તે માટે ઘણાએ શહાદત અને અત્યાચારો પણ સહ્યા.

રસપ્રદ અને નોંધપાત્ર હકીકત તો એ છે કે સનાતની-અસહિષ્ણુ-કટ્ટરવાદી ધર્મોનો પ્રભાવ હતો ત્યાં એવા વિદ્રોહી ચિંતકો પ્રગટ થયા જેમણે પાર્થિવવાદી-રેશનલ-વૈજ્ઞાનિક વિચારોનો વારસા ઉપરની ધૂળ ખંખેરી, તેને જાળવ્યો, સંમાર્જિત કર્યો અને પ્રચારિત કર્યો. આ સમયગાળામાં અનેક વિદ્યાપીઠો સ્થપાઈ, ગ્રંથાલયો રચાયાં, વિજ્ઞાન, ગણિતનાં વિષયોનું ખેડાણ થયું. આ સમય નવજાગરણ (રેનેસાંસ) અને પ્રબોધન (એનલાઈટનમેન્ટ) યુગનો પૂર્વસૂરી બની રહ્યો.

આ વૈચારિક પરિવર્તનના અનુસંધાનમાં, પ્રવર્તમાન સામાજિક-રાજકીય અને, સમય જતાં, આર્થિક વ્યવસ્થામાં પ્રવર્તતા ભેદભાવ, અન્યાય, દમન, શોષણ વગેરે સામે પણ વિરોધનો સૂર આકાર પામવા લાગ્યો.

નિંદનીય પાસુઃ

દરેક જીવ પોતાની તથા પોતાના કુટુંબ-સમાજની અસ્તિ ટકાવી રાખવા, સલામતી મેળવવા સુખ-સગવડ જાળવવા ઉપરાંત તેમાં વૃદ્ધિ કરવાની પણ અપેક્ષા રાખે છે. આ વલણ ભોગવાદનો અતિરેક, વધુ અને વધુ મેળવવાની લાલસા તથા સંગ્રહવૃત્તિ પ્રેરે છે. માનવીએ વિકસાવેલી ખોજવૃત્તિ તથા પ્રયોગશીલતાને કારણે આવિષ્કાર પામેલી યાંત્રિક અને તાંત્રિક (વ્યવસ્થાલક્ષી) ક્ષમતાઓને કારણે તેની શક્તિઓમાં અદ્વિતીય વૃદ્ધિ થઈ હતી. આશાઓના આધારે તે પ્રકૃતિ, અન્ય જીવજગત, અન્ય માનવસમૂહો ઉપર કાબૂ જમાવી, આધિપત્ય સ્થાપી, પોતાની સુખ-સમુદ્ધિમાં અનર્ગળ વધારો કરવા લાગ્યો. આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિનાં પરિણામે રાજાશાહી, સામંતશાહી, મૂડીવાદ, સામ્રાજ્યવાદ, ગુલામીપ્રથા, વર્ણવ્યવસ્થા જેવી શોષણખોર અને અન્યાયી વ્યવસ્થાઓ રચાઈ. તદુપરાંત, પર્યાવરણનો નાશ તથા પ્રદૂષણમાં વૃદ્ધિની સમસ્યાઓ પણ સર્જાઈ છે.

આવકારદાયક પાસુઃ

માનવીની વિશિષ્ઠતા એ છે કે તે પોતાનાં વર્તનને કારણે સર્જાયેલી હાનિકારક પરિસ્થિતિ સમજી શકે છે તથા તેનાં નિવારણ માટેનાં પગલાં લેવાની ક્ષમતા પણ ધરાવે છે. વધુમાં, સમાજિક વ્યવસ્થાના ભાગરૂપે તેણે વિકસાવેલાં નૈતિક વ્યવહારનાં ધારાધોરણો તથા ન્યાયબુદ્ધિ પણ માનવીય સમાજરચના માટેની માંગને સંકોરતી રહે છે. આ સાથે, માનવીમાં રહેલી સહાનુભૂતિ અને હમદર્દીની લાગણી પણ તેને ન્યાયી અને માનવીય વ્યવહારોનો આગ્રહ સેવવા પ્રેરે છે. આથી, માનવ ઇતિહાસમાં આપખુદશાહી, પરાધીનતા, અન્યાય, ભેદભાવ, અત્યાચારો, શોષણ વગેરે સામે ઝૂંબેશ ચાલતી રહી છે, વિદ્રોહ અને ક્રાંતિઓનો સિલસિલો ચાલતો રહ્યો છે. પરિણામે, માનવજીવનને સુખમય, તેની સર્વ પ્રતિભાઓના વિકાસની મોકળાશ આપતી, વ્યવસ્થા માટેની માંગ તથા તે માટે જરૂરી સત્યની ખોજ માટેના વૈચારિક અને અભિવ્યક્તિનાં સ્વાતંત્ર્ય, સ્વાધીનતા, લોકશાહી, સામાજિક અને આર્થિક સમાનતા, માનવ અધિકારો જેવી બાબતોનો આગ્રહ વ્યાપક બન્યો છે. 

પૂર્વમાં અવળી ગંગાઃ

દાર્શનિક ચિંતનના વિકાસની એ ઐતિહાસિક વિચિત્રતા છે કે બુદ્ધિપ્રધાન વિચારણા, વિશ્લેષ્ણ અને વિવેચનનો ઉષઃકાળ ધરાવતા ગ્રીક અને પૌર્વાત્ય ચિંતનમાંથી પ્રેરણા મેળવીને પશ્ચિમનું ચિંતન આગળ વધી રહ્યું હતું ત્યારે તેનાં જન્મસ્થાનમાં પ્રત્યાઘાતી પરલોકવાદી, વહેમ-અંધશ્રદ્ધા, ધર્માંધતા, ભક્તિવાદી અને પલાયનવાદી વિચારણાનો પ્રભાવ વધી રહ્યો હતો. આપખુદ રાજ્યસત્તા, સામાજિક ભેદભાવ અને આર્થિક અસમાનતાનો વ્યાપ વધતો જતો હતો. પરિણામે, વિજ્ઞાન અને વૈજ્ઞાનિક વિચારણા વિકસી નહીં, માનવીની સુખ-સગવડ અને સલામતીમાં વૃદ્ધિ કરતાં ઉપકરણો સુલભ ના બન્યા, રાજકીય-સામાજિક-આર્થિક વ્યવસ્થા પરંપરાવાદી અને કાલગ્રસ્ત રહી. અલબત્ત, વર્તમાનકાળમાં, છેલ્લી બેએક સદીના વૈચારિક પરિવર્તન પછી પણ, આ પ્રત્યાઘાતી વલણો સામેનો સંઘર્ષ હજી ચાલી રહ્યો છે. આ સંઘર્ષની ફલશ્રુતિનાં મીઠાં ફળ ક્યારેક તો જરૂર પાકશે તેવી આશા રાખીયે.

—

e.mail : jaykepatel@gmail.com

માનવ ઇતિહાસમાં પ્રારંભિક સામૂહિક વ્યવસ્થા સર્વજન સંમતિથી ચાલતી હશે. પરંતુ, કાળક્રમે તે વડીલશાહી, અગ્રવર્ગતંત્ર, રાજાશાહી, સામંતશાહી, ધનિકશાહી, સરમુખત્યારશાહી જેવી વ્યવસ્થાઓમાં સરકી પડી. આ સંજોગોમાં કોઈ પણ રાષ્ટ્રમાં લોકશાહીની સ્થાપના-સંગોપન-સંવર્ધન પડકારરૂપ બની રહે છે. ભારત જેવા વિશાળ અનેકવિધ ધર્મો-સંપ્રદાયો, ભાષા, રીત-રિવાજો, પરંપરાઓ વગેરે કારણે વૈવિધ્યપૂર્ણ તથા સામંતશાહી-રાજાશાહી તથા વર્ણવ્યવસ્થાની સુદીર્ધ સાંસ્કૃતિક પરંપરા ધરાવતા રાષ્ટ્રમાં તો લોકશાહીની સ્થાપના-સંગોપન-સંવર્ધન બહુ મોટો પડકાર બની રહે છે. કારણ કે, વાસ્તવમાં, લોકશાહી માત્ર એક તંત્ર-વ્યવસ્થા ઉપરાંત એક જીવનશૈલી છે જે માનવીય ગૌરવ, સ્વતંત્રતા, સમાનતા, સહોદરભાવ જેવાં મૂલ્યો ધરાવતા સાંસ્કૃતિક પરિવેશમાં પાંગરે છે. પ્રજાના માનસમાં જ્યાં સુધી આ મૂલ્યોની રક્ષા-જાળવણીનો આગ્રહ વિકસે નહીં ત્યાં સુધી લોકશાહીનાં મૂળ દ્રઢ થતાં નથી. આ દ્રષ્ટિએ લોકશાહી એક અધિકાર હોવા સાથે તેની જાળવણી એક જવાબદારી પણ છે.

બંધારણ

સ્વાધીનતા પછી આપણી સમક્ષ નૂતન રાજકીય વ્યવસ્થા રચવાની સમસ્યા આવી. રાજાશાહી વ્યવસ્થામાં પાછા ફરવાનો તો સવાલ જ ન હતો. ભારતના ભાગલા, નિર્વાસિતોની હેરફેર, રાજ્યોનાં એકીકરણ (કાશ્મીર, જૂનાગઢ, હૈદ્રાબાદના વગેરેનાં જોડણની સમસ્યાઓ), કોમી ઉશ્કેરાટ, રણદીવે નીતિ અનુસારનો સામ્યવાદી બળવો, ગાંધીજીની હત્યા તથા પાકિસ્તાન સાથેના યુદ્ધના ઓથાર નીચે ઘડાયેલા નવા બંધારણ દ્વારા પ્રમુખશાહી કે સંસદીય પ્રથામાંથી આપણે સંસદીય લોકશાહી પસંદ કરી, કારણ કે પ્રમુખશાહીમાં સરમુખત્યારશાહીની સંભાવના રહેલી છે. સંસદીય લોકશાહીમાં આપણે અર્ધસમવાયી રાજ્ય વ્યવસ્થા, કારોબારી (પ્રધાનમંડળ) ઉપર નિયંત્રણ અને દેખરેખ રાખતા સ્વાયત્ત ન્યાયતંત્ર સહિતનાં વિવિધ તંત્રોની જોગવાઈ, અનેક પક્ષપ્રથા, પ્રમાણસર પ્રતિનિધિત્વને બદલે એક મતવિસ્તાર એક પ્રતિનિધિ (પચાસ ટકાથી ઓછા મત મળ્યા હોય છતાં પ્રથમ સ્થાને આવનાર ચૂંટાય) જેવી વ્યવસ્થાઓ અપનાવી પણ પ્રત્યક્ષ લોકશાહીનાં જનમત, જનાદેશ, પ્રતિનિધિને પાછો બોલાવવાનો હક વગેરેનો સમાવેશ કર્યો નહીં.

એકંદરે બંધારણ આવકારદાયક અને વિગતવાર હતું, તેના આમુખમાં વ્યક્ત કરાયેલા આદર્શો તો સુંદર હતા, અલબત્ત, બંધારણની કેટલીક કલમો આ આદર્શોની સાથે સંપૂર્ણ સુસંગત ન હતી પણ અપેક્ષા હતી કે સમય જતાં, જનતા કેળવાતાં, તેને સુસંગત બનાવી શકાશે.

પ્રારંભ

બંધારણ તો ઘડાયું હવે તેના તંત્ર તથા આદર્શોને વ્યવહારમાં ચરિતાર્થ કરવાનો પડકાર ઝીલવાનો હતો. બંધારણીય લોકશાહીના પ્રથમ દાયકાઓમાં આપણને, સ્વાધીનતા લડતમાં જોડાયેલા આદર્શવાદી, ઉદારવાદી, લોકશાહી મૂલ્યોને વરેલા, જનહીત પ્રત્યે સચિંત, સમાનતાવાદી,  પ્રામાણિક, મહદંશે સેક્યુલર નેતાઓનો લાભ મળ્યો. આ ગાળામાં આર્થિક, શૈક્ષણિક, સામાજિક વગેરે ક્ષેત્રે પ્રગતિલક્ષી વિકાસ પ્રવૃત્તિ હાથ ધરાઈ.  કારોબારી ઉપર દેખરેખ અને નિયંત્રણ રાખતાં એકમો પણ આ વાતાવરણમાં પોતાની કામગીરી સુપેર બજાવી રહ્યાં હતાં. અલબત્ત, પ્રથમ ચૂંટણીમાં જ એક ચિંતાજનક એંધાણ દેખાયું, મજબૂત વિરોધપક્ષ તરીકે કોઈ પક્ષ ઊભર્યો નહીં અને કરીશ્મા ધરાવતા નેતૃત્વ તથા એકપક્ષ પ્રભાવપ્રથાનાં મંડાણ થયાં. પ્રજાએ યોગ્ય પ્રતિનિધિઓ પસંદ કરવાને બદલે માત્ર આંગળી ઊંચે કરે તેવા અનેક પ્રતિનિધિઓને ચૂંટ્યા. (જયપ્રકાશ, કૃપલાણી, લોહિયા, અશોક મહેતા જેવા સ્વાધીનતા લડતના અગ્રણીઓનું નેતૃત્વ ધરાવતા સમાજવાદી પક્ષનો સાવ બૂરો પરાજય થયો હતો.)

એટલું સારું હતું કે નહેરુ જેવા ઉદારવાદી-લોકશાહીપરસ્ત નેતાને કારણે વિરોધી નેતાઓ તથા મંતવ્યોને પણ ગણત્રીમાં લેવામાં આવતાં હતાં. પરંતુ એ હકીકત છે કે સત્તાપક્ષ પર નિયંત્રણ રાખે તેવા મજબૂત વિરોધપક્ષ, પોતાના તથા અન્યના અધિકારો માટે જાગૃત મૂલ્યનિષ્ઠ નાગરિક સંગઠનો, નિર્ભીત સંવહન માધ્યમો (પ્રારંભિક દાયકાઓમાં હતાં પણ ધીરેધીરે મોટા ભાગનાં સત્તાપક્ષનાં વાજીંત્ર બનતાં ગયાં છે), પગભર થયાં નહીં અને પ્રજાએ તે માટેની તત્પરતા પણ દાખવી નહીં. જનતામાં એવું વલણ રહ્યું કે ચૂંટણી સમયે મત આપ્યા પછી લોકશાહીની જાળવણી કરવાની પોતાની ફરજ પૂરી થઈ ગઈ.

પતન

સમય જતાં, આ પ્રકારના નેતૃત્વનો યુગ આથમવા લાગ્યો. લોકશાહીને સ્થાને પક્ષશાહીનું વરવું સ્વરૂપ પ્રગટ થયું. સત્તા અને તેના લાભો અંકે કરવાની લાલસા ધરાવતા, વચનોના વાયદા કરતા, લોકરંજક, ધાકધમકી, ગુંડાગીરી અને ભ્રષ્ટાચારને તથા સંકુચિત જૂથવાદને પોષતા અને આચરતા પ્રતિનિધિઓના આગમને લોકશાહીને વિકૃત કરી નાંખી. સ્વાયત્ત બંધારણીય નિયંત્રક તંત્રો ઉપર કાબૂ જમાવીને તેમની કામગીરી પણ પાંગળી કરી દેવાઈ છે.

લોકશાહીને સ્થાને પક્ષશાહી આકાર પામી. જનતાનું, જનતા દ્વારા અને જનતા માટેનાં, સૂત્રમાં જનતાનું સ્થાન પક્ષે ગ્રહણ કરી લીધું. પ્રતિનિધિઓની પસંદગી જનતા નહીં પણ પક્ષ કરે, તેઓ પક્ષને જવાબદાર રહે જનતાને નહીં. પક્ષમાં પણ સામૂહિક નેતૃત્વ કે લોકશાહી વ્યવસ્થાને બદલે સર્વોચ્ચ નેતા પ્રત્યેની વફાદારીને અગ્રસ્થાન અપાવા લાગ્યું. આ પ્રકારની પક્ષશાહીને કારણે લોકશાહીનો પિરામિડ સાવ ઊલટો થઈ જાય છે. પાયામાં જનતા રહેવાને બદલે સર્વોચ્ચ નેતા સ્થાન પામે છે.

વિશાળ મતવિસ્તારોમાં ચૂંટણી લડવા માટે, પ્રચાર, સંપર્ક, કાર્યકરોનાં પોષણ, કેટલાંક જૂથ અગ્રણીઓને ખુશ કરવા વધુ અને વધુ નાણાંની જરૂરિયાતને પહોંચી વળવા તથા નિવૃત્તિ પછી આરામથી રહેવા માટે યેનકેન પ્રકારે નાણાં એકઠાં કરવાની દોડમાં ભ્રષ્ટાચાર, ફાળો આપનારાઓને લાભોની વહેંચણીનાં કૌભાંડો ફેલાતાં ગયાં. તદુપરાંત વિરોધ પક્ષના સભ્યો તથા સરકારોને તોડવાની કૂટનીતિ માટે પણ અઢળક નાણાંની કે લાભોની લાલચ આપવી પડે છે. પરિણામે, ભ્રષ્ટાચારમાં ફુગાવો વધતો ગયો.

ચૂંટણીના રાજકારણે એક વધુ હાનિ સર્જી છે. રાષ્ટ્રીય એકતા માટે જરૂરી બૃહદીકરણ(સેક્યુલરાઈઝેશન)ની પ્રક્રિયાને અવગણીને, મતબેંકો ઊભી કરવાના આશયથી, ટૂંકી દ્રષ્ટિ ધરાવતા બેજવાબદાર, સત્તાલાલસુ નેતાઓએ ધર્મ, કોમ, જ્ઞાતિ, ભાષા, પ્રાદેશિકતા જેવી સંકુચિત વફાદારીઓને ઉત્તેજી. પરિણામે, સમાજમાં સહોદરભાવ કે બંધુત્વ સર્જાવાને બદલે ભાગલાવાદી અને વિવિધ જૂથો વચ્ચે અવિશ્વાસ અને ધિક્કારનાં વલણોને ઉત્તેજન મળ્યું છે.

વધુમાં, અર્ધસમવાયી વ્યવસ્થામાં કેન્દ્ર સરકારને ફાળવાયેલી વિશેષ સત્તાઓનો લાભ લઈને કેન્દ્રીય સરકારમાં બહોળા પ્રમાણમાં સત્તાનું કેન્દ્રીકરણ થવા લાગ્યું. વાસ્તવમાં, લોકશાહીમાં શાસનમાં જનતાની ભાગીદારી વધે તે હેતુથી સત્તાનું મહત્તમ વિકેન્દ્રીકરણ થવું જોઈએ તેના બદલે અહીં તો ઊલટી ગંગા વહેવા લાગી. રાજ્યોની સરકારો તથા સ્થાનિક સ્વશાસનની સંસ્થાઓની સ્વાયત્તતા ઉપર કાપ મુકાતો ગયો. રાજ્ય સરકારો તથા સ્થાનિક સ્વશાસનની સંસ્થાઓ કેન્દ્રની મોહતાજ અને પ્યાદા બની રહી. કોઈ રાજ્યમાં તથા સ્થાનિક સ્વશાસનની સંસ્થાઓમાં વિરોધપક્ષની સરકાર હોય તો તેને ગુંગળાવી, નાકામયાબ બનાવી, કેન્દ્રમાં સત્તા ઉપર હોય તે પક્ષનું એકચક્રી શાસન સ્થાપવાની પેરવીઓ થવા લાગી.

કૉન્ગ્રેસમાં ભાગલા પાડી વિરોધપક્ષોના મતની સહાયથી ઈન્દિરા નહેરુ-ગાંધી સત્તાધીશ બન્યાં. તેમણે અપનાવેલી બેંકો વગેરેનાં રાષ્ટ્રીયકરણ તથા પરમીટ રાજના જોરે અર્થતંત્ર ઉપર સરકારનો કાબૂ વધતો ગયો. તે સાથે સરકારી તંત્રમાં લાંચ-રુશ્વતખોરીનું પ્રમાણ વધતું ગયું. આમ પણ નોકરશાહી સંસ્થાનવાદી માનસનો વારસો ધરાવતી હતી અને તે જનતાના સહાયક હોવાને બદલે તેમના ઉપર શાસન કરવા નિમાયા હોવાનું વલણ તો ધરાવતા હતા. હવે, તેમનું વલણ વધુ તુમાખી બનતું ગયું. રાજગોપાલાચારીના નેતૃત્વ નીચેના સ્વતંત્ર પક્ષે અર્થતંત્રનાં સરકારીકરણ સામે વિરોધ જગાવ્યો પણ તેની કોઈ અસર થઈ નહીં. આ ઘટના સૂચવે છે કે વિરોધપક્ષો બિનઅસરકારક બની હાંસિયામાં ધકેલાઈ રહ્યા હતા. વાસ્તવમાં, આ પગલાંઓથી આપણી વ્યવસ્થા સમગ્રતાવાદી તંત્રની દિશામાં પગરણ માંડવા લાગી હતી તેમ કહી શકાય.

હજી પ્રજામાં જોમ હતું. ભ્રષ્ટાચારી નેતાઓની સામે ગુજરાતમાં પ્રગટેલા નવનિર્માણ આંદોલને સ્વાધીનતા આંદોલનના સમયની હવા તાજી કરી. જયપ્રકાશ જેવા નેતાઓ દ્વારા દેશભરમાં તેનો વ્યાપ ફેલાવવાની કોશિશ થઈ. યુવાશશક્તિ દ્વારા આ દેશમાં ફરી પ્રામાણિક, નિષ્ઠાવાન, લોકાભિમુખ નેતાગીરી સર્જાશે તેવી આશા બંધાઈ.

આ પછીની ચૂંટણીમાં ઈન્દિરાની ચૂંટણીને અદાલતે ગેરરીતિ માટે રદ કરતાં ઈન્દિરાએ કટોકટી લાદી. ભારતની પાંગરતી લોકશાહી માટે આ પગલું મોટા ફટકારૂપ હતું. કટોકટી સામે તમામ વિરોધપક્ષો, લોકશાહીના સમર્થક નાગરિકો દ્વારા આંદોલન જગાવવામાં આવ્યું. સરકારે જયપ્રકાશ સહિત અનેકને જેલભેગા કર્યા, અખબારો અને સંવહનનાં માધ્યમો ઉપર સેન્સરશીપ લાદવામાં આવી. અભિવ્યક્તિનું સ્વાતંત્ર્ય છીનવી લેવામાં આવ્યું, અદાલતના દ્વાર બંધ થયાં, ડર અને ભયનું સામ્રાજ્ય પ્રવર્તવા લાગ્યું. આમ છતાં, વિરોધનું આંદોલન ચાલતું રહ્યું. આ આંદોલનમાં એક દૂષણ પણ પ્રવેશ્યું. હમણાં સુધી હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલા સંઘ પરિવાર અને જનસંઘ(ભા.જ.પ.)ને રાજકીય-સામાજિક સ્વીકૃતિ સાંપડી અને ભારતીય રાજકારણમાં કોમવાદી-ફાસીવાદી પરિબળોને સ્થાન સાંપડ્યું.

કટોકટી દરમિયાન કૉન્ગ્રેસ(ઈ)ના નેતાઓ દ્વારા ઈન્દિરા પ્રત્યે જે ભક્તિભાવ અને ચાપલૂસી દર્શાવાયાં તેનાં પરિણામે અનેક લોકશાહી ચાહકોનો કૉન્ગ્રેસમાંથી વિશ્વાસ ઊઠી ગયો. વધુમાં, ઈન્દિરાએ કૉન્ગ્રેસના ભાગલા પાડતાં તેની સંગઠન પાંખ વેરવિખેર થઈ ગઈ હતી. તદુપરાંત, વિવિધ રાજ્યોમાં પ્રાદેશિક પક્ષો તથા પ્રદેશવાદના ઉદયને કારણે કૉન્ગ્રેસ નબળી પડતી ગઈ. કટોકટી પછીની ચૂંટણીઓમાં કૉન્ગ્રેસ(ઈ)નો પરાજય થયો પણ સત્તા પર આવેલા જનતા પક્ષમાં ભાગીદાર પક્ષો તથા નેતાઓ વચ્ચે સત્તા માટેની આંતરિક ખેંચતાણમાં તેનું પતન થયું અને ફરી કૉન્ગ્રેસ(ઈ) સત્તા પર આવી. પરંતુ, એ દુખદ હકીકત છે કે તેના વિકલ્પે લોકશાહીને સમર્થક વિરોધ પક્ષનો ઉદય થવાને બદલે કોમવાદી અને ફાસીવાદી પરિબળોને મોકળું મેદાન મળ્યું.

આંતરરાષ્ટ્રીય પરિબળો

આ સમયગાળામાં આંતરરાષ્ટ્રીય પરિવેશમાં પણ પરિવર્તન આવી રહ્યું હતું. ભારતની સરહદો પર ચીનનો પગપેસારો, સ્વતંત્ર બાંગ્લાદેશનું સર્જન, ઈન્દિરા અને તેમના અનુગામી રાજીવની હત્યા, પશ્ચિમ એશિયાનાં ઈસ્લામિક રાષ્ટ્રોમાં (ઈઝરાયલ તથા પશ્ચિમી સત્તાઓની દરમિયાનગીરી પણ એક કારણ) ઊથલપાથલના પગલે અલ કાયદા, તાલિબોનો જેવાં આક્રમક ઈસ્લામી સંગઠનોનો ઉદય તથા તેમના નેજા નીચે ભારત સહિત વિવિધ દેશોમાં આતંકવાદી હુમલા, ભારતમાં નક્ષલવાદી અને ખાલિસ્તાની તથા પૂર્વોત્તર વિસ્તારો અને કાશ્મીરમાં વિવિધ પરિબળો દ્વારા સશસ્ત્ર પ્રતિકારને કારણે આતંકનો માહોલ પેદાથયો હતો જે કોમવાદી (ભારતમાં મુસ્લિમ વિરોધી) જમણેરી કટ્ટરવાદી પરિબળોને પોષક હતો.

ફાસીવાદી વ્યૂહરચનાની સફળતા

આ સંજોગોમાં, ભારતમાં પચાસેક વર્ષથી મૂળિયાં નાખી રહેલા કોમવાદી જમણેરી ફાસીવાદી વિચારધારાના પુરસ્કર્તા હિંદુત્વવાદી રાષ્ટૃીય સ્વયંસેવક સંઘ, તેની રાજકીય પાંખ જેવા ભારતીય જનતા પક્ષ તથા તેના પરિવારના સંગઠનોને જનતાનો ટેકો મેળવી વ્યાપ વધારવાની તથા સત્તા માટેની સ્પર્ધામાં આગળ આવવાની તક સાંપડી. રામમંદિર માટે બાબરી મસ્જિદના ધ્વંસ તથા તે પછીનાં રમખાણો, ગોધરા કાંડ અને તેના અનુસંધાનમાં ગુજરાતમાં આચરાયેલા વ્યાપક હત્યાકાંડ, મુંબઈમાંના આતંકવાદી હુમલા જેવી પરિસ્થિતિઓનો લાભ લઈને જનતામાં કોમવાદી ઉશ્કેરાટ ફેલાવી  લોકમતને અંકે કરી સત્તાધીશ બનવાનો કારસો રચવામાં સફળતા સાંપડી.

સત્તાસ્થાને આવતાં જ તેમણે પોતાના ફાસીવાદી કાર્યસૂચિનું અમલીકરણ આરંભ્યું. સંવહનના માધ્યમો (મીડિયા) ઉપર કાબૂ જમાવ્યો, અગાઉના સ્વાધીનતા લડતના સેક્યુલર, ઉદારવાદી નેતાઓને બદનામ કરવાની તથા તેમાંના અમુક પોતાના સમર્થક હોવાનો પ્રચાર શરૂ કર્યો (કારણ કે, વાસ્તવમાં, તેઓ સ્વાધીનતા લડતમાં બ્રિટિશ શાસકોના સમર્થક હોવાથી પોતાના કોઈ નેતાને આગળ ધરી શકે તેમ ન હતા.), બિનહિંદુઓ (પોતાની આગવી ખાનપાન, પહેરવેશ વગેરેની જીવનશૈલી ધરાવતા લોકો), દલિતો, સેક્યુલરિસ્ટો, રેશનાલિસ્ટો, ફાસીવાદી પદ્ધતિઓના ટીકાકારો ઉપર હુમલા, તેમને ધાકધમકી તથા સરકારી એજન્સીઓ દ્વારા કનડગત કરી,  ડરાવી,  ભય ફેલાવી ગુંગળાવી દેવાની ઝુંબેશ હાથ ધરાઈ. આ હેતુથી સંઘ પરિવારનાં સમર્થક ટોળાંઓ દ્વારા હત્યા, મારઝૂડને પણ ઉત્તેજન અપાયું. આમ, અભિવ્યક્તિનાં સ્વાતંત્ર્ય, વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય, વૈચારિક સહિષ્ણુતા જેવાં લોકશાહી મૂલ્યોનો ખાતમો કરવાની શૈલી શરૂ થઈ.

સત્તા મળતાં તેનો ઉપયોગ કરી વિરોધપક્ષો, વિરોધી મત ધરાવતા નાગરિક સંગઠનોને પાંગળા બનાવી નાબૂદ કરીને પોતાના શાસનના દ્રઢિકરણ માટે સત્તાપક્ષ દ્વારા હાથ ધરાયેલી કાર્યશૈલી પણ ફાસીવાદી શૈલીની સૂચક છે. ચૂંટણી ઉપરાંત, ગોબલ્સ ઢબના બહોળા ભ્રામક પ્રચાર તથા તે માટેના કર્મચારીઓની ફોજને પોષવા, વિરોધપક્ષના સભ્યોને ફોડી વિરોધપક્ષની સરકારોને ઉથલાવવા વગેરે માટે અઢળક નાણાંની જરૂર પડે છે. આ હેતુની પરિપૂર્તિ માટે ધનીનિકો અને ઉદ્યોગગૃહોનો લાભો આપીને (જનતાના હિતોનો ભોગ આપીને) તથા વ્યાપારિક સોદાઓમાં કટકી વગેરે દ્વારા અબજો રૂપિયા એકત્ર કરવામાં આવતા હોય છે. આ રીતે કોર્પોરેટ સેકટર સાથેની સાંઠગાંઠ તથા રુશ્વતખોરી અને કૌભાંડોનો વ્યાપક સિલસિલો પ્રવર્તે છે.

સાંસ્કૃતિક પરિબળો

મોટાભાગના સત્તાધીશોનું વલણ, સારા કે ખોટા હેતુઓ માટે વધુ અને વધુ સત્તા હાથ કરવાનું હોય છે. પરિણામે લોકશાહીની રક્ષા કરવાની જવાબદારી મુખ્યત્વે જનતા તથા તેના પ્રબુદ્ધ નેતૃત્વના શીરે રહે છે.

બંધારણીય વ્યવસ્થાની અવજ્ઞા તથા વિકૃતિ અને રાજકારણ તથા નેતૃત્વના આ પતન ઉપરાંત આપણી લોકશાહી સામેનો મહત્ત્વનો પડકાર આપણા પ્રજામાનસમાં સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રે પ્રવર્તતાં વલણો અને અભિગમને કારણે પેદા થાય છે. લોકશાહી એક જીવનશૈલી હોવાથી રાષ્ટ્રની જનતામાં તેની રક્ષા, સંગોપન, સંવર્ધન માટે કેટલાંક વૈચારીક મૂલ્યો તથા વ્યાહવારિક વર્તન લોકશાહીનાં મૂળિયાંને દ્રઢ કરવા જરૂરી છે. ભારતની જનતાના માનસમાં રહેલાં લોકશાહી વિરોધી વલણો દૂર કરી તેના સ્થાને લોકશાહીને સમર્થક વલણો વિકસે તેવી સાંસ્કૃતિક ક્રાંતિની આવશ્યક્તા છે.

જનતામાં એવી સમજ જરૂરી છે કે આપણા પ્રશ્નો-સમસ્યાઓ આપણે જ ઉકેલવાની છે કોઈ અલૌકિક કે દિવ્ય શક્તિ ઉપર તે માટે આધાર રાખી શકાય નહીં. આપણી સમસ્યાઓ આપણે જ સર્જેલી છે તે પૂર્વજન્મનાં કર્મો, પ્રારબ્ધ, ગ્રહો કે પાપને કારણે સર્જાયેલી નથી તેથી તેના નિવારણની જવાબદારી પણ આપણા માથે જ છે.

સમસ્યાઓને સમજવા તથા તેના નિવારણ માટે વૈજ્ઞાનિક-તાર્કિક-બૌદ્ધિક (રેશનલ) પદ્ધતિથી વિચારવું અને વર્તવું જોઈએ.

દરેક વ્યક્તિ સમાન છે, તેનું વ્યક્તિ તરીકે ગૌરવ કરવું જોઈએ અને કોઈની સાથે લિંગ, ધર્મ, જાતિ, રંગ, જ્ઞાતિ જેવાં કારણે ભેદભાવ આચરવો જોઈએ નહીં.

માનવી તરીકે આપણને મળેલા સ્વતંત્રતા, સમાનતા વગેરે અધિકારો કોઈની ભેટ કે દાન નથી પણ આપણો જન્મસિદ્ધ હક છે. આપણા તથા અન્યના તેવા જ અધિકારોની જાળવણી અને રક્ષા કરવાની ફરજ અને જવાબદારી આપણા શીરે જ છે.

આપણી તમામ સમસ્યાઓ અને તકલીફો કોઈ તારણહાર નેતા દ્વારા દૂર થશે તેવો ભ્રમ સેવવો અને વ્યક્તિપૂજા કે કરિશ્માવાળા નેતૃત્વને ઉત્તેજન આપવાનું વલણ લોકશાહી સાથે સુસંગત નથી.

ભારતમાં લોકશાહીના વિકાસનું આ ચિત્ર નિરાશાજનક છે. આપણે લોકશાહીનાં વૃક્ષને ઉછેરવાને બદલે તેનાં પુષ્પ મસળી નાંખીએ છીએ, પાંદડાં ચૂંટી કાઢીએ છીએ, ડાળીઓ કાપી રહ્યાં છીએ, થડ છોલતા રહ્યા છીએ અને મૂળિયાંમાં તો સડો છે. આ સ્થિતિમાં પરિવર્તન ના થાય ત્યાં સુધી લોકશાહીનાં ફળની આશા રાખવી સંભવિત નથી.

e.mail : jaykepatel@gmail.com