તાજેતરમાં અમદાવાદ આંતરરાષ્ટ્રીય પુસ્તક મહોત્સવ ૨૦૨૪ની મુલાકાત દરમ્યાન રાજકમલ પ્રકાશનનાં સ્ટોલ પર અનાયાસે એક પુસ્તક મારા હાથે ચડ્યું. એ પુસ્તકનું કવરપેજ બહુરંગી અને ઘણું આકર્ષક હતું. એ પુસ્તકનું નામ હતું : પ્રોફેસર કી ડાયરી. લેખક પૂછો તો डॉ. लक्ष्मण यादव (લેખકનું નામે ય સાવ અજાણ્યું. કવરપેજ ઉપર અત્યારની પુસ્તકવેચાણની માર્કેટિંગ શૈલી મુજબ ૧૫ દિવસમાં ૧૬,૦૦૦+ આવૃત્તિઓની ખપત થઇ ગઈ છે, એનું બેનર ફરકાવ્યું હતું. એ તો જાણે સમજ્યા, પણ હું પણ શિક્ષણ સાથે જોડાયેલો હોવાને લીધે મને આ ટાઈટલ તરત સ્પર્શી ગયું. પ્રોફેસર-કી-ડાયરી. એકેક શબ્દ મેં જોખી જોયો. આમ તો ટેકનીકલી હું ‘લેકચરર’ છું પણ લલિત ખંભાયતા અને હર્ષ મેસ્વાણીયા જેવા મિત્રો ‘પ્રોફેસર’ તરીકે જ સંબોધે છે. અંગત જીવનમાં કે સમાજમાં ઘટેલી કોઈ મહત્ત્વની ઘટના કે પ્રવાસયાત્રા દરમ્યાન થોડુંઘણું ડાયરીલેખન પણ કરી જાણું. એટલે આ પુસ્તક જાણે કોઈક પ્રકારે મારી જ વાત કરતું હશે કે મને સ્પર્શતું હશે એવું પાનાં ફેરવ્યા વગર જ માની લીધું. (દિલ કો બહેલાને કે લિયે ખ્યાલ અચ્છા હે!) પછી એને પલટીને બેકકવર જોયું તો ત્યાં એ પુસ્તકની પ્રશસ્તિઓ બાંધી હતી. પણ એની નીચે બોલ્ડ જેટ-બ્લેક અક્ષરોમાં લખેલું વાક્ય મને જાણે સણસણતી બુલેટ આવીને છાતીમાં ચોંટી જાય, એમ ચોંટી ગયું : 

एक डरा हुआ शिक्षक अपनी कक्षाओं में रीढ़-विहीन विद्यार्थी तैयार करता है, जो समाज में जाकर मुर्दा नागरिक में तब्दील हो जाता है।

આ એક જ વાક્ય વાંચીને મેં પુસ્તક ખરીદવાનું મન બનાવી લીધું. ડૉ. લક્ષ્મણ યાદવ એક ઈન્ટરવ્યુમાં કહે છે કે મૂળ તો પુસ્તકનું શીર્ષક ‘ઠેકે પર પ્રોફેસર’ એવું રાખવું હતું પણ પ્રકાશકોએ એ ભડકાઉ શીર્ષક જોઇને જ વિવાદ થવાની બીકે છાપવાનો ઇન્કાર કરતા એની પ્રત પાછી મોકલી આપી હતી, અને છેવટે, શીર્ષકમાં બાંધછોડ કરીને પુસ્તકની રચનારીતિ ડાયરીનોંધોનાં સ્વરૂપની હોઈ એને અનુલક્ષીને ‘પ્રોફેસર કી ડાયરી’ એવું નામ પસંદ કર્યું હતું. પુસ્તકની અંદર આપેલો લેખકનો પરિચય આ મુજબ છે :

‘ડૉ લક્ષ્મણ યાદવ અધ્યાપક, જન બુદ્ધિજીવી, અને સામાજિક કાર્યકર છે. તેઓ ભારતીય સમાજની સંઘર્ષધર્મી જનપક્ષધર ધારાઓને એક મંચ પર લાવવાની કોશિશ કરતા રહે છે. એમનાં માટે સમાજવાદ, આંબેડકરવાદ, સ્ત્રીવાદ અને આદિવાસીઓના સંઘર્ષ સામાજિક ન્યાયની એક બૃહદ્દ લડાઈના અલગ-અલગ રંગ છે. એ અલાહાબાદ વિશ્વવિદ્યાલયમાંથી ગોલ્ડ મેડાલિસ્ટ છે. દિલ્હી વિશ્વવિદ્યાલયમાંથી તુલસીદાસ વિષયક વિવેચન પર એમણે એમનું શોધકાર્ય કર્યું છે. દોઢ દાયકા જેટલા સમય સુધી તેમણે દિલ્હી યુનિવર્સિટીની ઝાકીર હુસેન કોલેજમાં અધ્યાપનકાર્ય કર્યું છે. તુલસીદાસ પર એમનું એક પુસ્તક પણ પ્રકાશિત થઇ ચુક્યું છે.’

આપણે ત્યાં એક પુસ્તકની એવરેજ ૫૦૦ નકલો છપાય અને બીજી નકલ છપાતાં પાંચ-દસ વર્ષ નીકળી જાય ત્યારે ‘પ્રોફેસર કી ડાયરી’ ફેબ્રુઆરી, ૨૦૨૪માં પ્રકાશિત થાય છે અને ફેબ્રુઆરી મહિનામાં જ પુસ્તકની ત્રીજી નકલ છાપવી પડે છે, એટલી તો ચપોચપ એની નકલો ખપી જાય છે. પુસ્તકનું અર્પણ ‘રોહિત વેમુલા અને એના જેવી અધૂરી રહી ગયેલી અગણિત સંભાવનાઓને નામ’ કરવામાં આવ્યું છે. ૧૬૦-પાનાના પુસ્તકમાં ચાર પાનાંની ભૂમિકા પછી પહેલી નોંધની શરૂઆત ઓગસ્ટ ૨૦૧૦થી થાય છે અને છ ડિસેમ્બર, ૨૦૨૩ના છેલ્લી ડાયરી નોંધ છે એ જોતા પુસ્તકમાં નિરુપિત ઘટનાઓનો સમયફલક ચૌદ વર્ષનો છે. 

‘પ્રોફેસર કી ડાયરી’ લખવાનો ઉદ્દેશ્ય સાફ છે. વિશ્વગુરુ બનવાના દાવાઓ વચ્ચે દેશની ઉચ્ચ શિક્ષણની સંસ્થાઓની પડતીનું અહીં ચિત્રણ છે. આ ચિત્રણની પાછળ લેખકનો દોઢ દાયકાનો દેશની રાજધાનીના દિલ્હી વિશ્વવિદ્યાલયમાં એડહોક અધ્યાપક તરીકે નોકરી કરવાનો સ્વાનુભવ રહેલો છે. તેમણે પોતાના અધ્યાપકીય જીવનકાળ દરમ્યાન ઘટતા નાના-મોટા પ્રસંગોને તારીખવાર નોંધી રાખ્યા હતા. લેખક એક દલિત બહુજન વર્ગનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે અને ઉચ્ચ શિક્ષણ પામનારા અને એવી સંસ્થામાં અધ્યાપન કરાવનારા પોતાના કુટુંબમાંથી પહેલાં છે. આમ તો લેખક અલાહાબાદ યુનિવર્સિટીમાંથી ભણીને અહીં દિલ્હી I.A.S. બનવા માટે આવેલા હતા કે સમાજમાં ‘આમૂલચૂલ પરિવર્તન’ કરીશું. પણ દિલ્હી વિશ્વવિદ્યાલયમાંથી પીએચ.ડી કર્યું અને પ્રોફેસરની લાઈન પકડી જે એમના પિતાજીના કહેવા મુજબ આમૂલચૂલ પરિવર્તન માટે ‘કલેટ્ટર’ કરતા કંઈ ઓછી નહોતી કારણ કે પ્રોફેસર તો પેઢીઓને બદલે છે. પણ હિંદી સાહિત્યમાં JRF (Junior Research Fellowship) મેળવી ચુકેલા ડૉ. લક્ષ્મણને આંટીઘૂંટી ભરી સિસ્ટમને કારણે કાયમી પ્રોફેસર થવાની જગ્યાએ એડહોક (હંગામી) પ્રોફેસર બનવું પડે છે. 

આવો, તો પુસ્તકના કેટલાક અંશો જોઈએ :

1. આ એક એવો વ્યવસાય છે જેમાં શિક્ષકને છોડીને બધું જ કાયમી હોય છે. સિલેબસ, સ્ટૂડન્ટ, નોટ્સ, ચોક, ડસ્ટર, માર્કર, બિલ્ડીંગ, એક્ઝામ, ઈવેન્ટ્સ, ડ્યૂટીઝ આ બધું જ કાયમી; પણ એના પાયામાં ઊભેલો એક શિક્ષક ખુદ કાયમી નથી હોતો.

2. ઓછાવત્તા અંશે દેશની દરેક શૈક્ષણિક સંસ્થામાં અડધાથી વધારે શિક્ષકોના પદ ખાલી પડેલા છે. આમાંથી આરક્ષિત ક્વોટાના ૯૦%થી વધુ પદો પર કાયમી નિમણૂકો જ કરવામાં આવી નથી. તમે તમારા ગામની આસપાસની સરકારી સ્કૂલોની બદહાલી જોઈ શકો છો. વિશ્વવિદ્યાલયો અને ડિગ્રી કોલેજોની હાલત પણ આનાથી બહેતર નથી. કેટલાક કેન્દ્રિય વિશ્વવિદ્યાલયો અને ડિગ્રી કોલેજોને છોડીને ભારતની સરકારી શિક્ષણ સંસ્થાઓ પોતાના સૌથી ખરાબ સમયમાં છે. ઘણીખરી સંસ્થાઓ પાસે ન તો ઈમારત છે કે ન શિક્ષક. બધું સારું છે પણ માત્ર કાગળ પર કાગળ પર ઇમારતો, કાગળ પર શિક્ષક, કાગળ પર શિક્ષણ અને એ જ કાગળ પર વહેંચવામાં આવતી ડિગ્રીઓ. બી.એડ. અને ઈજનેરી કોલેજો ખુલવાની અને પછી પાટિયા પડી જવાની ત્રાસદીથી તો તમે પરિચિત હશો. આ વાંચતી વેળા તમારી આસપાસની સરકારી સ્કૂલ, ડિગ્રી કોલેજ, અને વિશ્વવિદ્યાલયોને યાદ કરજો.

3. મોટા ભાગના ઈન્ટરવ્યુમાં એની તારીખની પહેલા તો પરિણામ નક્કી કરી લેવામાં આવતું હોય છે. પ્રિન્સિપલ, ટીચર ઇન્ચાર્જ તો ક્યારેક સિનિયર મોસ્ટ એ નિર્ણય લઇ ચુક્યા હોય છે જે ફક્ત ઘોષિત કરવાનો બાકી છે. આ નિર્ણયમાં બાહ્ય તાકાતોની બહુ મોટી ભૂમિકા હોય છે. દરેક માસ્ટર પાસે એક દિલ હોય છે; જે પરિવાર, જાતિ, ભાષા, ક્ષેત્ર, પાર્ટી, કે વિચારધારા જોઇને ધડકે છે. મુશ્કેલીથી પાંચ-દસ ટકા કિસ્સાઓમાં જ ઈન્ટરવ્યુના આધારે ઉમેદવારનું ચયન થતું હોય છે. આપણે ત્યાં જાતિ પેરાસીટામોલ છે. પ્રધાનથી લઈને પ્રધાન મંત્રી સુધી રાજનીતિની આ દવાનો બહુ કુશળતાથી ઉપયોગ કરે છે.

4. હું મારી અંદર આમૂલચૂલ પરિવર્તન લાવવાવાળા પ્રોફેસર સાથે સમાધાન કરી ચૂક્યો હતો. નોકરીને લઈને આ સમજૂતી બહુ કારગર રણનીતિ સાબિત થતી હતી પણ કરોડરજ્જુને લઈને તો ઘણી ખતરનાક. કરોડરજ્જુનું હાડકું જો તંગ રહે તો ઝૂકતી વેળાએ દર્દ ઊઠે છે. કરોડરજ્જુ સખ્ત થઇ તો પોતાને અને લચીલી થઇ તો સિસ્ટમને ફાયદો થાય છે. કરોડરજ્જુ બહુ ખરાબ ચીજ છે, સફળ થવાની શરતો એને ઝુકાવી દે છે. પણ એ જ્યાં સુધી બચેલી રહે છે ત્યાં સુધી ધનુષની પ્રત્યંચાની માફક તંગ હાલતમાં રહે છે. લચકદાર થતા જ તમે ક્યાંય પણ ‘સેટ’ થઇ જાઓ છો.

5. વાસ્તવમાં કોઈ પણ કોલેજમાં કે યુનિવર્સિટીના સ્ટાફરૂમમાં ઘુસતા જ તમે ચપટી વગાડતાં જ  કહી શકશો કે આમાંથી કોણ-કોણ અસ્થાયી એડહોક છે અને કોણ-કોણ કાયમી પ્રોફેસર. હસાહસ, ખાણીપીણીની સુગંધ, રેસીપીની ગોસિપ, પહેરવેશની ચર્ચાઓથી લઈને ફ્લેટની ખરીદી, સરકાર બનાવવા કે ગબડાવવાની, મોબાઈલ અને ગાડીઓના નવા-નવા મોડલોના તુલનાત્મક અભ્યાસ કરવાના સંવાદો જે દિશામાંથી આવે તે સૌ કાયમી લોકો હશે.

‘પ્રોફેસર કી ડાયરી’માં કાયમી અને હંગામી (એડહોક) એમ બે પ્રકારના પ્રોફેસરોની પેચીદી સિસ્ટમ, દરેક એડહોક પ્રોફેસરે દર ચાર મહિનાને અંતે ફરીથી લેવા પડતા જોઈનીંગ લેટરના ‘રીચાર્જ’ની સિસ્ટમ, મહિલા એડહોકનાં ફેમિલી પ્લાનિંગ અને મેટરનીટીને લઈને પ્રશ્નો,  શોધાર્થીએ વગર પગારના વેઠિયાની જેમ કરવા પડતા ગાઈડના અનેક અંગત કામો, પ્રોફેસરોની નિયુક્તિઓ માટે થતા ઈન્ટરવ્યુના ‘ખેલ’, અને એ ખેલમાં વારંવારની હારથી હતાશ થઈને શિક્ષણ ક્ષેત્રે કારકિર્દી બનાવી શકવાના ચૂરચૂર થઇ ગયેલા સપનાંઓ લઈને ‘ખોવાઈ’ જતા અનેક આશાસ્પદ અને ‘મેરીટ’ ધરાવતા નવયુવાનો, ફેલોશીપ મેળવવાની પળોજણ, પરિવારની મજબૂરીને કારણે નોકરી અને ભણતર વચ્ચે સંતુલન સાધવાનો પ્રયત્ન કરતા વિદ્યાર્થી, અધ્યાપક મંડળો દ્વારા શિક્ષણક્ષેત્રે સરકારી નીતિઓ વિરુદ્ધ પ્રદર્શનો, પ્રાઈવેટ કોલેજોનાં ગોરખધંધાઓ, ચોક્કસ રાજકીય રંગ અને એજન્ડા સાથે વિશ્વવિદ્યાલયોમાં યોજાનારી ઇવેન્ટો, કાયમી પ્રોફેસરોના ખુદના બાળકોનો વિદેશમાં અભ્યાસ, રોસ્ટરનો પ્રશ્ન અને એના પગલે થયેલા વિરોધ પ્રદર્શનો, વગેરે પર પ્રકાશ પાડે છે. 

લેખકે પુસ્તકમાં મોટા ભાગની સંસ્થાઓ અને વ્યક્તિઓનાં નામ બદલી નાખ્યાં છે, જેથી વિવાદ કે સનસનાટીની જગ્યાએ મૂળ મુદ્દાઓ પર લોકોનું ધ્યાન જાય. આમ છતાં પુસ્તકમાં ગર્મજોશી પણ છે અને ગમગીનીયત પણ. કારણ કે ડૉ. લક્ષ્મણ યાદવને અંતે તો એમની ગર્મજોશી ભારે પડે છે. અધ્યાપકમંડળોના જાહેર વિરોધપ્રદર્શનોમાં એડહોક અધ્યાપક તરીકે નેતૃત્વ લેવાને કારણે અને સત્તાવિરોધી જાહેર ભાષણોને કારણે તેઓ સત્તાધારીઓના ‘બ્લેકલિસ્ટ’માં આવી જાય છે, અને એમને એક દિવસ એડહોક અધ્યાપક તરીકેની નોકરીમાંથી છૂટા કરવામાં આવે છે. ૧૪ વર્ષની અધ્યાપક તરીકેની સેવા પછી આ રીતે કોઈ અધ્યાપકને આ રીતે નોકરીમાંથી રુખસદ મળે – અને એ પણ જ્યારે એ અધ્યાપક ‘પરમેનન્ટ’ (કાયમી) થવાની આશમાં હોય –  ત્યારે એના પર આભ ન તૂટી પડે તો જ નવાઈ કારણ કે આપણા દેશમાં હજુ ય ઘણાં ઘરોમાં એક ‘પુરુષમાણસ’ કમાનાર હોય છે અને એની આવક પર પરિવારનાં બીજા સભ્યો નિર્ભર હોય છે. છતાં આ અણધારી આપદામાં પણ લડાયક મિજાજના ડૉ. યાદવ તૂટી ગયા નથી. એક ઈન્ટરવ્યુમાં એ કહે છે કે એક દિવસ મને ન્યાય મળશે, અને ફરીથી હું મારા વિદ્યાર્થીઓ વચ્ચે જઈને ભણાવી શકીશ કારણ કે ભણાવવું મારું ‘પેશન’ છે. એમના કહેવા પ્રમાણે આ પુસ્તક લખ્યા પછી તો એવું થવાના ચાન્સ એથી પણ ઓછા થઇ ગયા છે કારણ કે કોઇ પણ કોલેજ બળતું ઝાલવા તૈયાર નથી. હાલ તેઓ યુટ્યૂબ પર Dr.Laxman Yadav કરીને ચેનલ ચલાવે છે જેના આજની તારીખે 1.09M સબસ્ક્રાઇબર છે. આ ચેનલ પર તેઓ હિંદી બેલ્ટનાં સાંપ્રત રાજકારણની ઘટનાઓનું આંબેડકરવાદી દૃષ્ટિકોણથી વિશ્લેષણ રજૂ કરતા હોય છે. આશા કરીએ કે ડૉ. યાદવ ફરીથી સસન્માન વિદ્યાર્થીઓ સાથે રૂ-બ-રૂ થઇને એમને હિંદી સાહિત્ય ભણાવી શકે. 

આ પુસ્તકનો પરિચય કરાવવા સાથે વિદાય લેતા વર્ષના રામ-રામ અને સૌને ૨૦૨૫ના નવા વર્ષની શુભેચ્છાઓ !

01 જાન્યુઆરી 2025

સૌજન્ય : ઈશાનભાઈ ભાવસારની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

(ભાગ – ૧)

૦૯-૦૬-૨૦૧૮, શનિવાર. વેકેશન હોવાથી હું ઘરે હતો. પાંચેક વર્ષમાં પહેલી વાર નોકરી દરમ્યાન વેકેશન માણવા મળ્યું. વેકેશનનાં અલગ અલગ અર્થ આટલાં વર્ષમાં જોયા છે – મુલાકાતી અધ્યાપક તરીકે કામ કરતો હતો, ત્યારે વેકેશન એટલે મહેનતાણાંમાં સીધો ફટકો. ફિક્સ પગારમાં હતો ત્યારે વેકેશન પડવાનું હોય આગલે દિવસે નોકરીનો કોન્ટ્રેકટ પૂર્ણ (એટલે કે બેરોજગારી!). નિરમામાં પણ વેકેશનનાં આગલે દિવસે રાજીનામું (વળી, હંગામી બેરોજગારી!), અને અહીં નવી નોકરીમાં બે વર્ષ પ્રોબેશનમાં વેકેશન દરમ્યાન વર્કપ્લેસ પર હાજરી – જેને અંગ્રેજીમાં detention કહે છે – ફરજિયાત હતી.

હા, તો આટલાં વર્ષોમાં પહેલી વાર હું વેકેશન મનગમતાં પુસ્તકોનાં વાચન અને રસરોટલીનાં જમણ દ્વારા ‘ભોગવી’ રહ્યો હતો, ત્યાં બપોરે બારેક વાગ્યાની આસપાસ યતીનભાઈનો ફોન આવ્યો: “ઇશાન …”

યતીનભાઈનો ફોન આવે એટલે હૃદયના ધબકારા વધી જાય! એમણે કહ્યું, “આપણે પોળોનાં જંગલોમાં ગીધની વસ્તી ગણતરી માટે જવાનું છે. આજે બપોરે સાડા ચારે મારે ત્યાં આવી જા. રાત્રે જંગલમાં જ રોકાવાનું છે. કાલે સાંજે પાછા … આવવું છે ને?”

યતીનભાઈ જોડે પ્રવાસ એટલે અનુભવનો ઉત્તમ લ્હાવો. મારો જી.પી.એસ.સીનો ઈન્ટરવ્યૂ થઇ ગયો હતો, અને વળી વેકેશન હતું એટલે મેં એમને થોડા દિવસ પહેલાં સામે ચાલીને જ કહી રાખ્યું હતું કે ક્યાં ય પ્રવાસ જવું હોય તો હું તો તૈયાર જ છું. મેં કહ્યું, “હા, ચલો.” એટલે યતીનભાઈએ મને રાજેન્દ્રભાઈનો સંપર્ક કરી લેવાનું કહ્યું, કારણ કે અમારે એમની ગાડીમાં પોળો જવાનું હતું. રાજેન્દ્રભાઈ ગોસ્વામીનો પરિચય અમને ગયે વર્ષે YHAI દ્વારા યોજાયેલા પાંચાળ નેચર કેમ્પમાં થયો હતો. રાજેન્દ્રભાઈને ફોન જોડ્યો અને એમણે મને સાડા ત્રણ વાગે તૈયાર રહેવા કહ્યું.

એક દિવસનો જ પ્રવાસ હોઈ ખાસ સામાન કંઈ લેવાનો હતો નહિ – એક જોડી કપડાં, ઓઢવાની ચાદર, ટોપી, પાણીની બોટલ અને બિસ્કીટનું પેકેટ. એ સિવાય ટોર્ચ અને પાવરબેંક પણ ખરી. મારા રોજીંદા વપરાશનાં ત્રણ વર્ષ જૂનાં સ્પોર્ટ્સ શૂઝનું તળિયું ગુંદર ઉખડી જવાથી મગરની મોંફાડ બનાવીને બેઠું હતું. એટલે પછી મનાલી ટ્રેકિંગ માટે મોટે ઉપાડે હિરેનભાઈ સાથે ‘ડેકાથ્લોન’માંથી ક્વેચુઆનાં હાઈકિંગ શૂઝ લઇ આવેલો, એની પરથી ધૂળ સાફ કરવી પડી!

શાર્પ ૩:૩૦એ રાજેન્દ્રભાઈની ‘એસ્ટીમ’ અમે નક્કી કરેલા પીક-અપ પોઈન્ટ પર આવી ગઈ અને અમે ગેસ પૂરાવીને ૪:૩૦એ પહોંચી ગયા યતીનભાઈને ઘરે. પપ્પા એકલા પ્રવાસે જાય એમ કેમ ચાલે? એટલે નાની યશસ્વિની રડવા માંડી. કોઇ પણ પિતા માટે આ કેવી કટોકટીની પળ હોય છે! પણ યતીનભાઈની સમજાવટથી તરત છાની પણ રહી ગઈ. ને અમે હિંમતનગરનાં રસ્તે ગાડી લીધી.

૫:૪૫એ ક્ષિતિજે અરવલ્લીની ગિરિમાળાઓ દેખાવાની શરૂ થઇ. યતીનભાઈ કહે, “અરવલ્લીની ગિરિમાળા ક્યાં પૂરી થાય છે, ખબર છે?” મેં નકારમાં ડોકું ધુણાવ્યું એટલે એમણે કહ્યું, “અમદાવાદમાં થલતેજ ટેકરો છે ને ત્યાં!”

આ જવાબથી મને અને રાજેન્દ્રભાઈને સુખદ આશ્ચર્ય થયું. સાંજે ૬:૦૦ વાગે રસ્તામાં ઇડરની પહેલાં લાલોડા ગામ આવ્યું. યતીનભાઈએ ક્યાંક વાંચ્યું હતું કે લાલોડા પાસે ક્યાંક હજારો વર્ષ જૂનાં ગુફાચિત્રો મળી આવ્યાં છે. એટલે અમારી ગાડી લાલોડા તરફ વળી. પીલવાઇની કોલેજમાં યતીનભાઈ સાથે કિરીટ કરીને એક ભાઈ ભણતો. ગામમાં પ્રવેશતા જ એના પપ્પાનું નામ યતીનભાઈને યાદ આવી ગયું. પૂછતાં પૂછતાં બાપુજીની ભાળ મળી. ગામના તળાવને કિનારે એમનું મકાન ચણાવતા હતા. ગુફાચિત્રો વિશે એમને કે પછી બીજા કોઈ બુઝુર્ગને ખ્યાલ હોય એવું લાગ્યું નહિ. એટલે અમે એમની વિદાય લઈને આગળ ગાડી પાછી મુખ્ય રસ્તા પર વાળી. રસ્તામાં ખજૂરીનાં વૃક્ષો પરનાં ફળ જોઇને યતીનભાઈ કહે, “આને ખલેલા કહેવાય. સૌરાષ્ટ્રમાં શબ્દપ્રયોગ છે: ‘ખલેલા ખાવા’, જેનો અર્થ થાય ‘હેરાન થવું’. મારા જેવા મૂળિયાધૂળિયા વગરના શહેરી માણસ માટે તો આ શબ્દપ્રયોગ પહેલી વારનો હતો. એટલે મેં એને નોંધી લીધો.

છૂટાછવાયાં માટીનાં નળિયાવાળાં મકાનો પર ધીરેધીરે અંધારપછેડી છવાઈ રહી છે. પોળો નજીક આવતું ગયું એમ સાઈનબોર્ડ દેખાવા માંડ્યા. રસ્તામાં અમે JCB જોયું. આજે તો JCB એટલે વિકાસ એવું પ્રજા માની બેઠી છે પણ ક્યારેક સમજાશે કે JCB એટલે વિનાશ. બરાબર ૭:૩૦એ અમે પાળિયાઓની છત્રી નજીક આવેલી જંગલખાતાની કેમ્પસાઈટ પર પહોંચ્યા. ઊતરીને મોબાઈલમાં જોયું તો નેટવર્ક ગુલ! સરસ! યંત્રોની યંત્રણાઓથી દૂર હવે એક દિવસ સંપૂર્ણપણે પ્રકૃતિના સાન્નિધ્યમાં વીતાવવા મળશે …

લ્યો, આ આવી રહ્યા છે અહીંના ફોરેસ્ટર … અમને શું ખબર કે તેઓ બહુ રસપ્રદ પાત્ર સાબિત થશે અને મને તો મારા પ્રવાસવર્ણન માટે એક મજાનું ‘કેરીકેચર’ આટલું સહેલાઈથી મળી જશે …!

વાચકમિત્રો, તમે પ્રતીક્ષા કરો બીજા ભાગની, ત્યાં સુધી અમે જરા ‘ફ્રેશ’ થઈને આવીએ છે…

•••••

(ભાગ – ૨)

વાચકમિત્રો, તમને પ્રતીક્ષા કરવાનું કહીને અમે ‘ફ્રેશ’ થવા ગયા, પણ માનશો અમારા ભાગે ય ઘણી પ્રતીક્ષા કરવાની આવી હતી. પશુ-પક્ષીની વસ્તીગણતરીમાં ‘વોલન્ટીઅર’ તરીકે જોડાઈ શકાય પણ એ માટે ફોરેસ્ટ ઓફિસર કે સંરક્ષકની મંજૂરી લેવી પડે. યતીનભાઈ તો અગાઉ સિંહની તેમ જ નળ સરોવરમાં પક્ષીઓની વસ્તીગણતરીમાં જઈ આવ્યા હતા. એટલે એમણે અહીંના વન સંરક્ષક અધિકારીની મંજૂરી મેળવી હતી. અમે પોળોમાં આવ્યા ત્યારે તેઓ તો કોઈ કામસર બહાર હતા એટલે અમારે એમની પ્રતીક્ષા કરવાની હતી. પણ અમારી પ્રતીક્ષાને પ્રશ્નોત્તરીમાં ફેરવવા માટે આવી ગયા અહીંનાં એક ફોરેસ્ટ – બીટ ઓફિસર. અત્યંત ઉત્સાહથી છલકાતા યુવાન ફોરેસ્ટ ઓફિસરના ચહેરા પર સહજપણે સ્મિત રમતું હતું, પણ અમને ખબર નહોતી કે one may smile, and smile, and be a villain! – એમની સાથેના એનકાઉન્ટરમાં કંઇક આવી વાતો થઇ –

ફોરેસ્ટ ઓફિસર: “ક્યાંથી આવો છો?”

યતીનભાઈ: “ગાંધીનગરથી.”

ફો.ઓ. : (મારી સામું ગનબેરલ જેવો ચહેરો ફેરવતા) “તમે પણ?”

હું : ના, હું અમદાવાદ રહું છું.

ફો.ઓ. : (યતીનભાઈને) તમારો પરિચય?

ય: “મારું નામ યતીન કંસારા. સચિવાલયમાં ડેપ્યુટી સેક્શન ઓફિસર છું.”

ફો.ઓ. : ડેપ્યુટી — સેક્શન — ઓફિસર… હમ્મ… એનું ગુજરાતી શું થાય?

ય: નાયબ સેક્શન અધિકારી.

ફો.ઓ. : સેક્શન તો ઈંગ્લિશ શબ્દ છે. એનું ગુજરાતી શું?

ય : એ જ રીતે બોલાય છે.

ફો.ઓ. : અગાઉ ક્યાં હતા?

ય: સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીમાં સમાજશાસ્ત્રનો અધ્યાપક હતો.

ફો.ઓ. : ક્યા વિષયો ભણાવતા હતા?

ય : માનવ સંસાધન, વ્યક્તિત્વ નિર્માણ, સંશોધન પદ્ધતિઓ …

ફો.ઓ. : માનવ સંસાધનમાં શું આવે?

ય : કમ્યુિનકેશન સ્કીલ્સ, ઈમેઈલ એટીકેટસ, ઓફિસ મેનેજમેન્ટ, અને એમ્પ્લોયી રિક્રુટમેન્ટ વગેરે.

ફો. ઓ. : હમ્મ … તમે કોમર્સ ગ્રેજ્યુએટ હશો ને?

ય : મેં બી.એસ.સી. વિથ કેમેસ્ટ્રી કરેલું છે.

ફો.ઓ. : ઓ … કેમેસ્ટ્રી ને? it’s the branch of science concerned with the substances of which matter is composed, the investigation of their properties and reactions, and the use of such reactions to form new substances. Antoine-Laurent de Lavoisier is called the father of chemistry. કેમ, બરાબર છે ને?

અમે ત્રણેય : !!!

અત્યાર સુધી અમે ઊભા ઊભા જ વાતો કરતા હતા. અંધારું ઢળી ચૂક્યું હતું. અને આ પ્રશ્નોનો ગોળીબાર ક્યારે બંધ થશે, એની ખબર નહોતી પણ હવે પગ દુખવા આવતા મેં યતીનભાઈનું ધ્યાન દોર્યું કે નજીક પડેલી ખુરશીઓમાં બેસી જઈએ. એટલે અમે ખુરશીમાં જઈને ગોઠવાયા. પણ ફોરેસ્ટ ઓફિસરે બેસવાની જગ્યાએ બદમાશ માખીની જેમ માથે મંડરાવા માંડ્યું …

ફો.ઓ. : અહીંયા ક્યાંથી?

ય: અમે ત્રણેય પ્રકૃતિપ્રેમી છીએ અને …

ફો. ઓ. : એમ? (અમે એની નીચે બેઠા હતા એ ઝાડ તરફ આંગળી કરતા) આ કયું ઝાડ છે ઓળખી બતાવો!

ય : (જરા કંટાળાથી જોઇને) અત્યારે અંધારામાં કંઈ ખ્યાલ નથી આવતો …

ફો.ઓ. : અહીં પોળોનાં જંગલોમાં વિશેષ કંઈ વનસ્પતિ જોવા મળે છે? (વિશેષ શબ્દ પર બરોબર ભાર સૂચવવા તેમણે હાથની મુદ્રા પણ કરી)

ય : બીજી બધી વનસ્પતિ તો જાણે બરાબર પણ એક ખરણી કરીને વનસ્પતિ થાય છે જેનો ઉપયોગ દૂધમાંથી દહીં જમાવવા માટે કરી શકાય છે.

ફો.ઓ. : (અમારી તરફ જોઈને પ્રશ્ન ફેંકતા) આ કયું પક્ષી બોલ્યું?

રાજેન્દ્રભાઈ: ખેરખટ્ટો.

મને હજુ ‘બર્ડ કોલ’માં કંઈ ખાસ ખબર પડતી નહોતી, એટલે મારે માટે તો ‘નરો વા કુંજરો વા’ જેવી સ્થિતિ હતી. મેં ઉત્તર આપવાની જગ્યાએ ડિપ્લોમેટિક મુદ્રામાં ડોકું એ રીતે ધુણાવ્યું જેના બેય અર્થ થાય – જો રાજેન્દ્રભાઈનો જવાબ સાચો નીકળે તો હું પણ એમની સાથે સંમત છું અને જો ખોટો નીકળે તો મેં ક્યાં કીધું કે ખેરખટ્ટો જ હશે! છું ને હું પાક્કો અમદાવાદી?

ફો.ઓ. : (યતીનભાઈ તરફ જોઇને) કયું પક્ષી બોલ્યું?

યતીનભાઈ : બપૈયો.

ફો.ઓ. : (ટેબલ પર આંગળીઓથી ટકોરો કરીને) હમ્મ … Common hawk-cuckoo … called brainfever bird also. સાચું ને?

અમે : !!!

ય : હા.

ફો.ઓ. : ગીધની વસ્તી કેટલી છે અત્યારે ગુજરાતમાં?

ય : નવસો નવ્વાણું અંદાજીત.

ફો.ઓ. : ગીધની વસ્તી કેમ ઘટી રહી છે?

ય : એનાં ઘણાં કારણો છે…

ફો.ઓ. : (આંખો ઝીણી કરીને) જેમ કે …

ય : (આંખો પહોળી કરીને) પશુઓની સારવારમાં ડાયકલોફિનેકનો ઉપયોગ …

ફો.ઓ. : (આંખો ઝીણી કરીને) ગીધની વસ્તી વધારવા શું ઉપાય સૂચવશો?

ય : (આંખો પહોળી કરીને) ફીડીંગ સાઈટ્સ બનાવો.

ફો.ઓ. : (ટેબલ પર ફરી ટકોરા કરતા) હમ્મ …

હું અને રાજેન્દ્રભાઈ ક્યારના યતીનભાઈ સામું મોં વકાસીને જોઈ રહેલા કે શું આ પ્રશ્નો અનંતકાળ સુધી આમ ચાલ્યા જ કરશે? પેટમાં બિલાડા બોલવા લાગ્યા હતા. અમારો આર્તનાદ છેક ઈશ્વરના દરબારના દરવાજા ખટખટાવવા માંડ્યો હશે કે કેમ પણ ઈશ્વરકૃપાએ ઓફિસર ભાઈને કંઇક બીજું કામ આવી પડ્યું તો એમણે અમને નાછૂટકે પડતા મૂકી જવું પડ્યું. જાણે નાઝી અફસરો દ્વારા યહૂદીઓનું ઇન્ટરોગેશન થાય એવી યાતનામાંથી પસાર થયા પછી અમે મુક્તિનો શ્વાસ લેતા મનગમતી વાતોમાં પરોવાયા.

યતીનભાઈ હમણાં જ બર્મા અને થાઇલેન્ડ જઈ આવ્યા હતા, એટલે એના અનુભવોની વાત ચાલી. ત્યાંથી પછી અમે ગીરમાં પહોંચી ગયા. અહીં અભ્યારણમાં જે ટ્રેન ચાલે છે એમાં બાવા અને ગાંડાઓ જ મુસાફરી કરતા હોઈ એ ટ્રેક બંધ કરી દેવામાં આવે તો પણ વાંધો નથી એવા તારણોની વાત થઇ. સિંહનાં રક્ષણ સારુ આ ટ્રેકનાં ફેન્સીંગ માટે સરકારે ગ્રાન્ટ ફાળવેલી છે એવું પણ જાણ્યું.

ભોજનનો બંદોબસ્ત હજુ થઇ રહ્યો હતો. અમે બહાર વાતો કરીને થાક્યા તો અમને એલોટ કરવામાં આવેલી ‘ટ્વીન બંગલો -૧’ લખેલી રૂમમાં ગયા. લ્યો, અહીં તો એ.સી. પણ છે! થોડીવારમાં જમવા માટે બારણે ટકોરા પડ્યા. કેમ્પસાઈટના ખુલ્લા ચોગાનમાં અમે જ્યાં હમણાં બેઠા હતા ત્યાં જ ટેબલ પર વ્યંજનો મુક્યા હતા – દાલબાટી, ટીંડોળાનું શાક, અને કઢી-ભાખરી. દાલબાટી હોય એટલે લસણની ચટણી અને ચૂરમું પણ હોય.

અહીંના વન સંરક્ષક યોગેશભાઈ દેસાઈનો યતીનભાઈએ પરિચય કરાવ્યો. અને ઓત્તારી, યોગેશભાઈ તો મને ‘ફેસબુક’ પરનાં લખાણને કારણે ઓળખતા હતા! વધુ નવાઈની વાત તો હવે બની. યોગેશભાઈ કહે, “કેશોદથી બીજા પણ એક ભાઈ આવ્યા છે. આલાપ ભાઈ. ગીર ફાઉન્ડેશનમાં નેચર ઇન્સ્ટ્રકટર છે.”

યતીનભાઈ : “કોણ? આલાપ પંડિત?” યોગેશભાઈ, “હા, એ જ. લો, આ આવે …” … અને ૨૫ વર્ષે યતીનભાઈ અને આલાપભાઈનું મિલન થયું આમ અચાનક! ભોજન દરમ્યાન એમની અલકમલકની વાતો અને સંસ્મરણો સાંભળ્યાં.

ભોજન પછી યોગેશભાઈએ માહિતી આપી કે ગીધની વસ્તીગણતરી માટે બે ટુકડીઓ થશે. આવતી કાલે સવારે ૪ વાગે ઊઠીને ગીધની વસ્તીગણતરી માટે જવાનું છે. એમણે રૂમ મળી ગઈ છે અને કોઈ તકલીફ તો નથી ને એવી પૃચ્છા પણ કરી. અમે કહ્યું, રૂમ મળી ગઈ છે પણ પાણી આવતું નથી. નજીક ઊભેલા છોકરાને એમણે સૂચના આપી અને પાણી ચાલુ કરાવી દેવામાં આવ્યું. અમે રૂમમાં પાછા આવ્યા. મોંસૂઝણું થાય એ પહેલાં નીકળવાનું હોવાથી બેગમાંથી ટોર્ચ કાઢીને હાથવગી મૂકી. પછી એલાર્મ ગોઠવીને સૂતા. આંખ મીંચાઈ અને મારું મન તો જટાયુ ગતિએ સ્વપ્નપ્રદેશમાં ઉડાન ભરી ગયું!

•••••••

(ભાગ – ૩)

૧૦/૦૬/૨૦૧૮. સવારે ૩:૪૫એ એલાર્મ વાગ્યું એટલે અમે ઊઠી ગયા. ફ્રેશ થઈને જરા કેમ્પસાઈટના પ્રવેશદ્વારે આવેલા પાર્કિંગ એરિયામાં આવ્યા. બે ટીમ તૈયાર થઇ – આલાપભાઈની અને ઈર્શાદભાઈની. અહીંથી અમને સૂચના મળી કે ગિર ફાઉન્ડેશનના નેચર એજ્યુકેટર આલાપ પંડિતની ટીમમાં તમે છો. ટીમમાં છ જણા થયા – આલાપભાઈ, મોનલ, દલસુખભાઈ, યતીનભાઈ, રાજેન્દ્રભાઈ અને હું. અમે ટવેરામાં ગોઠવાયા. દરગાહ સુધી ટવેરામાં આવ્યા પછી અમે ટપોટપ હરણાવ નદીના પટમાં ઊતરી પડ્યા. અંધારામાં ટોર્ચને અજવાળે પટ પાર કરીને જંગલમાં એ અને આલાપભાઈ આગળ ચાલી રહ્યા હતા. મારી પાસે પણ ટોર્ચ હતી પણ મેં અંધારામાં રસ્તો જોવા આંખો કેળવાય એટલે એ ચાલુ ન કરી. રસ્તામાં એક જગ્યાએ કેડી પર રીંછની હગાર જોઈ. ખાસ્સું ચાલ્યા પછી ડુંગર પર ચઢાણનો તબક્કો આવ્યો, ત્યારે મારો શ્વાસ ફૂલવા માંડ્યો. વીસેક મિનિટ જેટલું ચાલ્યા પછી અમે ડુંગર વચ્ચેની એવી ખુલ્લી જગ્યાએ પહોંચ્યા જ્યાંથી સામેનો મોટો ડુંગર અને એની ખડકાળ કરાડ જોઈ શકાતી હતી. બસ અહીં જ હતી ગીધની વસાહતો. અમે અહીં જ ડેરો તાણ્યો.

આલાપભાઈએ ખડકાળ કરાડ તરફ દ્રષ્ટિ માંડતા સ્પોટસ્કોપ ગોઠવ્યું. આજુબાજુથી પથ્થર ઊંચકી લાવ્યા અને એની પર બેસી ગયા. પછી સ્પોટસ્કોપમાં ગીધ લોકેટ કર્યા – ચારેક જેવા હતા. અમે બધાએ વારાફરતી સ્પોટસ્કોપમાં ગીધ જોયા. ગીધની વસાહતવાળા ડુંગરની આ બાજુ અમારી ટુકડી છે અને બીજી બાજુ ઈર્શાદભાઈની ટુકડી. અહીંથી ગીધ ઊડતા જાય એમ એનો ઊડવાનો સમય અને દિશા નોંધતા રહેવાનું છે. સવાર પડતાં જ પક્ષીઓનો કલરવ સંભળાવા લાગ્યો. અમે બેઠા હતા ત્યાં પાછળથી ટરરર … ટરરર અવાજ આવવા લાગ્યો. જોયું તો એક વૃક્ષ પર લક્કડખોદ બેલડી આવીને થડ ટોચવાં લાગી હતી.

અમે આલાપભાઈ અને મોનલની સાથે કરાડો ભણી મીટ માંડીને બેઠા. થોડી વારમાં કેમ્પસાઈટ પરથી ફોરેસ્ટ ગાઈડ એવા કાલિદાસ ભાઈ અને એમના જોડીદાર પણ જોડાયા, અને અમે વાતો શરૂ કરી. પોળોની કેમ્પસાઈટથી ત્રણેક કિલોમીટર દૂર જ રાજસ્થાન છે. અહીં બેઠા છે ત્યાંથી જમણી તરફ ખોખરા ગામથી રાજસ્થાન શરૂ થાય. યતીનભાઈએ મહુડાનાં ફૂલના રોટલા મળે કે એવું જાણવા ઈચ્છ્યું. યોગેન્દ્ર વ્યાસનો મહુડા ભગત એવો પાઠ આવતો હતો એવું પણ યાદ કર્યું. પણ અત્યારે તો એવા રોટલા મળે એમ નહોતા. વાતવાતમાં એવું પણ જાણવા મળ્યું કે મરાઠાઓએ ગુજરાત પર આક્રમણ કર્યું હતું ત્યારે વનવાસી પ્રજા ભૂખે મરે એટલે એમણે વ્યાપક પ્રમાણમાં ગુજરાતમાંથી મહુડાનાં ઝાડ કપાવી નાખેલા. આમે ય ગુજરાતનાં સાંસ્કૃિતક ઇતિહાસમાં મરાઠાઓ લુંટારા અને જુલમખોર તરીકે જ નોંધાયા છે. કાલિદાસભાઈ પાસેથી બીજી એક માહિતી એ મળી કે હલ્દીઘાટીનાં યુદ્ધ વખતે એક વખત રાણા પ્રતાપ અહીં ખોખરા ગામે આવ્યા હતા. ભૂખ્યાતરસ્યા થયેલા રાણાએ નજીકમાં તીરકામઠા લઈને શિકારે જતા એક વનવાસીને રોક્યો અને કહ્યું, “મને ભૂખ લાગી છે. કંઇક ખાવાનું લઇ આવ.” આદિવાસીએ તીરથી હરણનો શિકાર કર્યો અને અજીબોગરીબ ઘટના બની. હરણનાં શબમાંથી લોહી નીગળતું હતું જે આગળ જતા નદીમાં પલટાઈ ગયું ને હરણનું શબ બની ગયું શિલા! એ નદી એટલે પોળોમાંથી પસાર થતી હરણાવ! છે ને રસપ્રદ દંતકથા? એ ખોખરા ગામના હરણાવ મહાદેવનાં મંદિરે પ્રતાપ અને ચેતકનું પ્રતીક મુકેલું છે એવું પણ જાણવા મળ્યું એટલે અમે આ ખોખરાની મુલાકાત લેવાનું નોંધી લીધું.

અમે વાત કરતા હતા ત્યાં દલસુખભાઈ નજીકમાંથી ટીમરુ લઈને આવ્યા. લીંબુનાં કદની નારંગી જ જોઈ લો. મેં તો જિંદગીમાં પહેલી વાર ટીમરુ ખાધું. ઉપર પાતળી કડક છાલ અને અંદર ચીકુ જેવા જ બીજ. એ બીજની આસપાસનો ચીકુ જેવો જ ગળ્યો લાગતો ગર ખાઈ જવાનો. મેં ગર ખાધા પછી બીજને સાચવવાનું વિચાર્યું. પણ બીજ મૂકવા શેમાં? એટલે મેં આસપાસ નજર દોડાવી. શહેર હોય તો રસ્તાની કોરે તમને પ્લાસ્ટીકની કોઈ ત્યકત થેલી કે કાગળનો ટુકડો મળી આવે પણ અહીં far from the madding crowd શું મળે? અરે, મળે ભાઈ … ઘણું ય મળે! નજીકમાં પડેલું ટીમરુનું સુકું પાન ઉપાડ્યું અને એમાં બીજ વીંટી લીધાં – હાજર સો હથિયાર! યતીનભાઈએ મેઘાણીને યાદ કર્યા કે મેઘાણી કહેતા કે હું તો જંગલનાં ટેટા-ટીમરાં ખાઈને મોટું થયેલું પહાડનું બાળક છું.

અમને અમે બેઠા હતા ત્યાં જ ઘણાં પક્ષીઓ જોવાં મળી ગયાં – તુઈ, વ્હાઈટ બેલીડ ડ્રોંગો, બાર્બેટ, પહેલવાન ચકલી. પહેલવાન ચકલી જોતાં જ સલીમ અલીને યાદ કર્યા. એમણે નાનપણમાં પિતાએ ભેટમાં આપેલી એરગનથી જે ચકલી મારી હતી એ પહેલવાન ચકલી. ત્યારબાદ જેમ ક્રૌંચયુગલનાં વધથી જેમ વાલ્મીકિ શોકાતુર થયા હતા, એમ સલીમ અલીના હૃદયમાં ક્ષોભ અને શોક જન્મ્યા અને આ ઘટનાએ ભારતને એક ઉત્તમ પક્ષીવિદ્દ આપવાનો માર્ગ પૂરો પાડ્યો.

પણ વાત સલીમ અલીથી અટકી ન જાય એટલે યતીનભાઈ મને અને રાજેન્દ્રભાઈને કહ્યું કે તમે બન્ને એક સારું બાયનોક્યુલર લઇ લો. આપણે પક્ષીદર્શન કરવા નીકળીએ અને બાયનોક્યુલર ન હોય તો પક્ષીદર્શનનો પૂરેપુરો આનંદ ન માણી શકીએ – એના રંગો, ચાંચનો આકાર, પીંછા, એની ગતિવિધિ કઈ રીતે નિહાળવા? અહીં પોળોમાં રીંછ ઉપરાંત જરખ અને દીપડા પણ જોવા મળે છે. ગઈકાલે સાંજે કેમ્પસાઈટ પર આલાપભાઈએ ફ્લાઈંગ સ્ક્વીરલ/ઊડતી ખિસકોલી જોઈ હતી. ઊડતી એટલે કંઈ એ હવામાં ન ઊડતી હોય પણ એક ઝાડ પરથી દૂરનાં બીજા ઝાડ પર ગ્લાઈડર જેવી પાંખો વીંઝતી ઠેકડો મારે.

હવે યતીનભાઈએ કાલિદાસભાઈને કહ્યું કે અહીંની વનસ્પતિનો પરિચય કરાવો એટલે એમણે આસપાસની ખેર, ધાવડો, સીસમ, ટીમરુ, ગુગળ જેવી વનસ્પતિનો પરિચય કરાવ્યો. દસ-સવા દસ સુધીમાં જોવાયા એટલા ગીધ લોકેટ કરીને અમે પાછા કેમ્પસાઈટ પર આવ્યા. રસ્તામાં એક જગ્યાએ કેમેરો ગોઠવીને ગ્રુપ ફોટો લીધો. અહીં નીચે ગુગળનાં બીજ વેરાયેલાં પડ્યાં હતાં. એનું મગફળી જેવું કોચલું તોડીએ એટલે શીંગ નીકળે. સ્વાદ પણ બિલકુલ શીંગ જેવો. ખવાય એટલી ખાધી અને બાકીની વીણી લીધી. કેમ્પસાઈટ પર પરત ફરીને અમે બધાએ પહેલું કામ સ્નાનાદિ ક્રિયાઓ પતાવવાનું કર્યું. સ્નાન પશ્ચાત્‌ અમે ત્રણે ય ફરી નીકળી પડ્યા.

આભાપુરનાં ભગ્ન જૈન મંદિરો જોયાં પછી પક્ષીદર્શન માટે હરણાવને કાંઠે કાંઠે ચાલવા લાગ્યા. સૌથી પહેલું અમે પીળક જોયું. અને અહો આશ્ચર્યમ્‌! શ્યામશિર પીળક પણ જોવા મળ્યું. પણ સૌથી વધુ આનંદ તો એ વાતનો છે કે અમને રિચાર્ડ ગ્રીમિટની ‘બર્ડ્સ ઓફ ધ ઇન્ડિયન સબકોન્ટિનેન્ટ’ પુસ્તકનું મુખપૃષ્ઠ શોભાવતું Indian Pitta જોવા મળ્યું. ગુજરાતીમાં એ પક્ષી ‘નવરંગ’ જેવા સુંદર નામે ઓળખાય છે. આંખ પાસે શ્યામરંગી પટ્ટો, શ્વેતરંગી ગળું, હરિતરંગી પીંછા, આસમાની પૃચ્છ, પેટનો ઉપલો ભાગ પીળો-ભૂખરો તેમ જ પગ તરફનો ભાગ લાલ – જેવું નામ એવો દેખાવ! આમ તો આ પક્ષી ઘણું શરમાળ છે એટલે સોંઘવારીની જેમ ક્યાં ય ઝટ જડતું નથી! હા, આટલી કાળઝાળ મોંઘવારીમાં સોંઘવારીને આપણે જેમ સાંભરીએ તેમ આ પક્ષી પણ દેખાવાની જગ્યાએ સંભળાય ખરું. પણ અમે તો નસીબદાર હઈશું જે વૃક્ષ પર બેઠેલું નવરંગ નીચે જમીન પર કીટક ખાવા આવી ગયું અને ખાસ્સી વાર સુધી અમે દૂરબીનમાંથી એનું નિરીક્ષણ કરતા રહ્યા. પછી નજીકમાં ઘેંટા-બકરાનું ધણ આવ્યું એટલે એ ઊડી ગયું.

અમે આગળ ચાલ્યા. નદીને કિનારે બપૈયો આવીને બેઠો એટલે યતીનભાઈએ મોં પર આંગળી મૂકીને અમને શાંતિથી બેસી જવા કહ્યું જેથી 'ગુડ્ડી' ફિલ્મના ‘બોલે રે પપીહરા’ ગીતમાંના પપીહરાના બોલ સાંભળી શકીએ! ઘણી વાર સુધી બેસી રહ્યા, પણ ખબર નહિ પત્નીથી ઝઘડીને આવ્યો હશે કે કેમ પણ પાજી પપીહરો કંઈ બોલ્યો નહિ. એટલે તશરીફ પરથી ધૂળ ખંખેરી અમે તો હરણાવના કોરા પટમાં ઊતરી પડ્યા અને કાંઠે આવેલી કેમ્પસાઈટ પર પાછલે દરવાજેથી પ્રવેશ કર્યો. હજુ તો કેમ્પસાઈટમાં પગ મૂકીએ ત્યાં તો અરેરે … જનરલ ડાયર જેવા પેલા વનકર્મી સામે જ ઊભેલા મળ્યા! અમે પામી ગયા કે પ્રશ્નોનો ફાયરરાઉન્ડ પાછો નવેસરથી શરૂ થશે! અમને જોતા જ એ અમારી તરફ દોડી આવ્યા. ને રખડપટ્ટી કરીને આવેલા પરસેવે રેબઝેબ અમે ત્રણેય જાણે ‘શોલે’ના ગબ્બરસિંહની સામે ઇન્ટરોગેશનમાં ઊભેલા હોઈએ એવું દ્રશ્ય જાણે સર્જાયું હતું…! …. અમે બેબસ બસ પ્રશ્ન ફાયર થાય એની રાહ જોતા હતા …

•••••••

(ભાગ – ૪)

… અને ગબ્બરસિંહ જેવા વનકર્મીની ઊલટતપાસ શરૂ થઇ.

વનકર્મી : જઈ આવ્યા?

અમે : હા.

વનકર્મી : કઈ બાજુ ગયા હતા?

અમે : અહીંથી આભાપુરનાં મંદિરો તરફ અને પછી ત્યાંથી હરણાવને કિનારે કિનારે … આ સામેની બાજુ …

(આમ બોલતા બોલતા થાકેલાપાકેલા અમે સિફતથી ખુરશીઓમાં ગોઠવાઈ ગયા, કારણ કે આ ઊલટતપાસ ક્યાં સુધી ચાલે એ તો કદાચ જાનકીનાથ પણ નહિ જાણતા હોય!)

હું : તમે બેસો ને … અમે ગઈકાલે આવ્યા ત્યારથી તમને બેઠેલા જોયા જ નથી …

વનકર્મી : ના … બેસવું નથી …. બેસવું તો મને શું છે કે ગમતું જ નથી …

હું : (એમનું નિરીક્ષણ કરતાં મનમાં જ) ઘોડાની જેમ ઊભા ઊભા જ ઊંઘ ખેંચી લેતા હશે કે?

હું મનમાં એમની મશ્કરી કરું છું એ પામી ગયા હશે કે કેમ પણ એમણે મને ઝપેટમાં લીધો.

વનકર્મી : તમે પક્ષીઓ જોયાં?

હું : (ઉત્સાહથી) હા … જોયાં ને … ઘણાં બધાં …

વનકર્મી : (બમણા ઉત્સાહથી) ક્યાં ક્યાં જોયાં?

હું : (જરા થોથવાઈને) અં … વ્હાઈટ બેલીડ ડ્રોંગો, પીળક, બપૈયો, નવરંગ …

વનકર્મી : (ટેબલ પર ટકોરા કરતા) નવરંગ … ઇન્ડિયન પિત્તા … ક્યાં જોયું?

હું : (આંગળી ચીંધીને) આ સામે કાંઠે.

વનકર્મી : બીજાં ક્યાં જોયાં?

હું : અં … બીજાંમાં ખેરખટ્ટો … અને …

યતીનભાઈ : કંસારો. આ જુઓ પાછળ પેલા વડના ઝાડ પર દેખાય …નાનો અને મોટો બન્ને છે.

વનકર્મી (પ્રશ્નોનું નાળચું હવે યતીનભાઈ ભણી ઘુમાવતા) : કંસારો … હં … એનાં લક્ષણો શું છે?

યતીનભાઈ : (જરા રોષથી) xxભાઈ, તમે તો અમારી ખરી પરીક્ષા કરો છો!

વનકર્મી : (આ કાઉન્ટર-ફાયરથી ધૂંધવાઈને) ના …ના … પરીક્ષા શેની? આ તો શું છે ઇન્ફરમેશન શેર કરીએ તો નોલેજ વધે!

ત્યાં જ ક્યારનો તાલ જોઈ રહેલા પાછળ બેઠેલા બીજા એક વનકર્મીએ એમની પોલ ખોલતા કહ્યું, ‘એમને બધી ખબર છે. અહીં બાળકોનાં પ્રકૃતિશિક્ષણનાં વર્ગમાં એ જ આ બધું શીખવાડે છે.’

વનકર્મી : (ધૂંઆપૂઆં થતા) પરીક્ષા શેની …? શેની પરીક્ષા …? તમને એવું લાગતું હશે તો હવે એક પણ પ્રશ્ન નહિ પૂછું, જાઓ … અહીં પરીક્ષા થોડી કરીએ છીએ!

… અને વનકર્મી પોતાના ઉત્સાહનું બાળમરણ થતું સાંખી ન શકવાથી મનમાં રોષથી ફાટફાટ થતા અમને છોડીને ચાલ્યા ગયા, અને વાતાવરણમાં નીરવ શાંતિ છવાઈ ગઈ – after every tempest comes such a calm!

પછી યતીનભાઈએ અહીં બેઠેલા બીજા વનકર્મીને ‘સાબરકાંઠાની વનઔષધિ’ પુસ્તકમાં વાંચ્યું હતું એ આડાનાં જંગલો તેમ જ સપ્તધારેશ્વર વિશે પૂછ્યું. આમ તો અહીં બે-ત્રણ જણને આવું પૂછ્યું હતું પણ કોઈની પાસેથી આના વિશે માહિતી ન મળી. બની શકે કે પુસ્તક લખાયાને અર્ધી સદીથી વધુ સમય થયો હોઈ આ જગ્યાઓ હવે એ નામે જાણીતી ન પણ હોય …

લો, ૨:૦૦ વાગ્યા એટલે અહીં ચોગાનમાં જ ભોજન પીરસાયું. બટાકાનું રસાવાળું શાક, ભાખરી અને મગ-ભાત. ભોજન પશ્ચાત્‌ અમે યોગેશભાઈનો આભાર માનીને વિદાય લીધી.

હવે અમારે પોળોમાં સાઈટસીઈંગ કરવાનું છે. ૩:૦૦ વાગે અમે સૌથી પહેલા વણજ ડેમ પહોંચ્યા. એની ઊડતી મુલાકાત લીધા પછી વિજયનગરને જવાને રસ્તે ખોખરા ગામ કઈ રીતે જવાય એવું પૂછતાં ટીંટોદર ગામના પાટિયેથી અંદર વળ્યા. ગાડીમાંથી જોતા રસ્તાની બે ય બાજુએ અસમથળ જમીન પર કાચાં-પાકાં નળિયાવાળાં, ગારો-માટી લીંપેલાં મકાનો નજરે પડતાં હતાં. એક જગ્યાએ ‘ખોખરા-રાજ બોર્ડર’ એવું સાઈનપોસ્ટીંગ જોયું. ખોખરા પહોંચ્યા પછી રાણા પ્રતાપ આવેલા એ જગ્યા અંગે સ્થાનિકને પૂછતાં એમણે કહ્યું, “આગળ પુલિયું છે ત્યાં ગાડી મૂકી દો અને ડાબી બાજુએ દૂર ધજા દેખાશે. બાજુમાં જે પટ છે એમાં ઊતરીને ત્યાં સુધી જવાશે.” પુલિયું શબ્દમાં મને કંઈ સમજાયું નહીં એટલે મેં પછી યતીનભાઈને પૂછ્યું. એ કહે, “આ આગળ જે નાનકડો પુલ દેખાય એને પુલિયું કહેવાય!” ઓ … હવે ચમકારો થયો!

પટમાં ઊતરીને દૂર ફરફરતી ધજાની દિશામાં ખેતરોના પાળે ચાલતા અમે આગળ વધ્યા ત્યાં જ સામે મોટો ઘેઘૂર વડલો દેખાયો. એ વડલા નીચે જ હરણાવ મહાદેવની નાનકડી દેરી છે. દરવાજે દ્વારપાળ તરીકે ઊભેલી બે વાઘની પ્રતિમાઓ જાણે હસીને અમારું સ્વાગત કરી રહી હતી! જમણે હાથે વડલાની આસપાસ ઓટલો ચણ્યો હતો અને એની પર વડલાની વડવાઈઓ વચ્ચે પડતા ગોખ જેવી જગ્યામાં શિવલિંગ અને એને નમન કરતાં પ્રતાપ અને ચેતકની પ્રતીમાઓ મૂકી હતી. અમે પણ રાણા પ્રતાપ સાથે ખભેથી ખભો મિલાવીને ઊભા રહ્યા! ઘેઘૂર વડલાએ કોઈ તપસ્વીની ચેતનાનો પ્રભાવ જેમ ચોમેર ફેલાય એમ ચારેબાજુ પોતાની વડવાઈઓ ફેલાવી છે અને એ દરેક વડવાઈઓ જમીન સોંસરવી એવી તો ઊતરી છે જાણે માએ બાળકમાં સિંચેલા સંસ્કારો! થોડો સમય ઓટલા પર પોરો ખાઈને અમે પાલ-ચિતરિયા જવા નીકળ્યા.

ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં જલિયાંવાલા બાગની ઘટના ઘણું મહત્ત્વ ધરાવે છે, પણ જ્યાં અંગ્રેજોએ વિરોધપ્રદર્શન કરવા એકઠા થયેલા ૧,૨૦૦ વનવાસી લોકોને નિર્દયતાથી મરાવી એમની લાશોને નજીકના કૂવામાં ફેંકાવી દીધી હતી, એ નૃશંસ હત્યાકાંડ તો સાવ ભૂલાઈ ગયો છે. એ ઘટના જે સ્થળે બની એ સ્થળ એટલે સાબરકાંઠાનું પાલ-ચિતરિયા ગામ. એ સમયના સરકારી દસ્તાવેજો તપાસતા જણાય છે કે મેલી મુરાદના અંગ્રેજોએ એ ઘટનાને રેકોર્ડ પર લીધી નહોતી. ઉદય માથુરકર નામના પત્રકારે છેક ઈ.સ. ૧૯૯૭માં આ ઘટના સાથે સંકળાયેલા અને જીવનની આખરે પહોંચેલા લોકોની મુલાકાતનો વિસ્તૃત અહેવાલ તસ્વીરો સહિત ‘ઇન્ડિયા ટુડે’માં ‘ધ અધર જલિયાંવાલા’ જેવા શીર્ષક તળે રજૂ કર્યો હતો.

સાંજના ૬:૩૦ થયા છે. ચિતરિયા ગામ રસ્તાની કોરે દૂરથી જ એક મહાકાય વૃક્ષ જોવાં મળતાં અમે તો ખુશ થઇ ગયા. ગુજરાતમાં દુર્લભ એવું એ વૃક્ષ એટલે ગોરખ આમલી. રૂખડો અથવા ચોર આમલી તરીકે પણ ઓળખાતું મૂળ આફ્રિકન કુળનું આ વૃક્ષ પુર્તગાલીઓ ભારતમાં લાવ્યા હોવાનું કહેવાય છે. અમે મધ્યપ્રદેશનાં માંડુંમાં તો ઠેકઠેકાણે આ વૃક્ષ જોયાં હતાં. આફ્રિકામાં તો આ વૃક્ષનાં થડને કોરીને વનવાસી પ્રજા ઘર બનાવીને રહે એટલો તો એના થડનો જંગી ઘેરાવ હોય છે! અમે પણ અહીં વૃક્ષને બાથ ભરવાની કોશિશ કરી. એક કામ અહીં સારું થયું છે. વિકાસની દોટમાં રોડ પર આવી ગયેલા આ રૂખડાની ફરતે કોટ ચણીને ‘વિરાસત વૃક્ષ’નું પાટિયું લગાવી દેવાયું છે, જેથી કાલ ઊઠીને કોઈને એનું નામોનિશાન મિટાવી દેવાનું મન ન થાય. વળી, એ પાટિયામાં લખ્યા પ્રમાણે આ વૃક્ષ ઈ.સ. ૧૯૨૨માં થયેલા પાલ-ચિતરિયાનાં હત્યાકાંડનું એકમાત્ર જીવંત સાક્ષી છે.

વૃક્ષમિત્રની વિદાય લઈને અમે અંદર વીરાંજલિ વન જોવા ગયા. પણ એના દરવાજે તાળું લટકતું જોઇને અમારે પાછા વળવું પડ્યું. મુખ્ય રોડ પર આગળ જતા એક શહીદવન પણ છે. હવે જે જગ્યાએ હત્યાકાંડ થયો હતો એ સ્થળ અમારે જોવું હતું. અંધારું ઢળવાની તૈયારીમાં હતું એટલે શહીદવન ન જઈ શક્યા. સ્થાનિકોને પૂછ્યું એટલે ભાળ મળી કે અહીં દઢવાવ ગામ પાસે એક પુલિયું છે. ત્યાં પુલિયા પાસે એક દીવાલ ચણેલી છે. બસ, એ જ જગ્યાએ આ હિચકારી ઘટના બનેલી. પુલિયા પાસે ગાડી ઊભી રાખી. પુલિયાની બાજુમાં નાનકડો રસ્તો, રસ્તાને છેડે સફેદ ચૂનાથી ધોળેલી એક આર.સી.સી.ની દીવાલ અને નજીકમાં ઓરડી જેવું નાનકડું સ્ટ્રક્ચર ચણેલુ દેખાયું. અમે દીવાલની નજીક ગયા. અહીં ઊભા રહીને યતીનભાઈએ जगदंबा प्रसाद मिश्र 'हितैषी'ની પંક્તિઓ યાદ કરી:

शहीदों की चिताओं पर जुड़ेंगे हर बरस मेले
वतन पर मरनेवालों का यही बाक़ी निशाँ होगा.

અને મને વિચાર આવ્યો કે જેરુસલેમમાં આવેલી વિશ્વવિખ્યાત ‘વેઈલીંગ વોલ’ની માફક આ વોલને ‘વોલ ઓફ રિમેમ્બરન્સ’ ગણવી જોઈએ, જે નામી-અનામી અનેક વતનપરસ્તોએ દેશ માટે વહોરેલી શહીદીની યાદ અપાવે છે. અમે વોલ પર માથું ટેકવીને મનોમન શ્રદ્ધાસુમન અપર્ણ કર્યા અને નમ્બ થઇ ગયેલી આંખે રસ્તો ઓળંગી વળી ગાડીમાં ગોઠવાયા.

૬:૪૫ થયા હતા. ભિલોડા-ગાંભોઈના રસ્તે ગાડી આગળ વધી રહી હતી, ત્યાં જ રસ્તામાં રાજેન્દ્રભાઈએ જરા દુર્લભ ગણાય એવું હોર્નબિલ (ગુજરાતી નામ: ચિલોત્રો) ઊડીને જતું જોયું. હું પાછલી સીટ પર હોઈ જોઈ ન શક્યો. પણ ત્યાં જ ગાડી સહેજ આગળ જતાં, વળી એક બીજું હોર્નબિલ જોવા મળ્યું. અમે રસ્તાની કોરે ગાડી ઊભી રાખી અને જે વૃક્ષ પર એ બેઠું હતું એની નજીક જઈને જોવા લાગ્યા. લ્યો, આ તો પુખ્ત નહિ પણ નાનકડું બચ્ચું નીકળ્યું! ગયે વર્ષે મંડલેશ્વરમાં અમે શંકરાચાર્યે જ્યાં નર્મદાકિનારે ગુફામાં પોતાનું શરીર મૂકીને અન્ય એક મૃત રાજાના શબમાં પરકાયાપ્રવેશ કર્યો હતો, એ ગુફા જોવા ગયા ત્યારે ત્યાં જયેશ જોશીએ અચાનક બૂમ પાડી હતી: “હોર્નબિલ!” અને અમને ત્રણ હોર્નબિલ જોવા મળ્યા હતા. અંધારું થતાં જ ગ્રે હોર્નબિલનું આ બચ્ચું દૂર ઊડી ગયું એટલે અમે પાછા આવીને ગાડીમાં બેઠા.

વાચકમિત્રો, ગાડીનો પ્રવાસ તો અમે ઘરે સુખરૂપ પહોંચ્યા નહિ ત્યાં સુધી ચાલુ રહ્યો, પણ આ પ્રવાસવર્ણન અહીં જ પૂર્ણ થાય છે!

સૌજન્ય : ઈશાન ભાવસારની ફેઈસબૂક વૉલ પરેથી સાભાર

લોથલ. અમદાવાદથી ૮૫ કિલોમીટર દૂર આવેલું હડપ્પન સંસ્કૃિતનું બંદરગાહ. અમદાવાદ નજીક એક દિવસનાં પ્રવાસ માટેનું સારું સ્થળ. મારા મિત્રો – યતીનભાઈ અને હિરેન વિચારતા હતા ક્યાં જઈશું પ્રવાસમાં અને આ રવિવારે (24 ડિસેમ્બર 2017) અમારે લોથલ જવું એવું નક્કી કર્યું. યતીનભાઈ જોડે એમનો વિદ્યાર્થી હેમેન પણ આ પ્રવાસમાં જોડાયો. યતીનભાઈ અને હિરેનની પાછી આ પહેલી મુલાકાત. સવારના ૮:૩૦ વાગે હિરેનભાઈને ત્યાં ગરમાગરમ ગોટાનો નાસ્તો કરીને અમે એમની ગાડીમાં ઉપડ્યા.

જી.પી.એસ.માં રસ્તો જોતાં સૌથી પહેલાં પહોંચ્યા ધોળકા. અહીં કલીકુંડ નામનું પ્રાચીન દેરાસર પ્રસિદ્ધ છે. આમ તો ધોળકા પોતે જ પ્રાચીન નગરી કહેવાય છે. કહે છે કે મહાભારતમાં જે વિરાટનગરનો ઉલ્લેખ છે એ જ આજનું ધોળકા. દેરાસરની મુલાકાત લીધી. પાર્શ્વનાથનાં મુખ્ય દેરા સિવાય આજુબાજુમાં અનેક ગભારા આવેલા છે, જેમાં અન્ય તીર્થંકરોની નાની નાની પ્રતિમાઓ છે. દેરાસરના વિશાળ પરિસરમાં ઘણી ધર્મશાળાઓ છે – ઝવેરી ધર્મશાળા, દોશી ધર્મશાળા, વગેરે. અહીં દેરાસરની બાજુમાં એક કલ્પવૃક્ષ પણ છે જે અદ્દલ રૂખડાનાં વૃક્ષને મળતું આવે છે. ફોટોગ્રાફી કરીને અમે બહાર નીકળ્યા.

પછી દેરાસરથી રસ્તો પૂછતાં પૂછતાં પહોંચ્યા ધોળકાનાં પ્રસિદ્ધ એવા મલાવ તળાવ. પાર્કિંગમાં જીપડા પડ્યા હતા અને પારાવાર ગંદકીએ અમારું સ્વાગત કર્યું. ઝાંપામાં થઈને તળાવનાં ઘાટે પહોંચ્યા તો અરર … પોલિથીનની કોથળીઓ, દીવાસળીનાં ખાલી ખોખા, પાન-પડીકીઓ, વધેરાયેલા શ્રીફળનાં કાચલાં જેવી ગંદકીઓએ ઘાટ ભરી મૂક્યો હતો. ઘાટ પર ધોબણ સ્ત્રીઓ હાથથી કપડાં ધોઈ રહી હતી અને શબ્દોથી પોતાનાં દુઃખ અને રોષ. અને અહીં મૂકેલા સોલંકીકાળનાં એક ઐતિહાસિક પથ્થર પર કપડાં નીતરવા મૂકી દીધાં હતાં.

ઘાટનાં થાળા પરથી તળાવનો આખો વ્યૂ જોઈ શકાતો હતો. કાંકરિયામાં જેમ તળાવની વચ્ચે નગીનાવાડી છે એમ અહીં પણ તળાવની વચ્ચે ‘ટાપુ’ જેવું બનાવવામાં આવ્યું છે. પણ ત્યાં જવાનો માર્ગ જરા જોખમી. કાજિયા અને ટીટોડી બેઠાં હતાં. અચાનક કિંગફિશર આવીને ઘાટ પર બેઠું. પાણીમાંથી માછલું પકડી લાવ્યું હતું અને એને ગળવાની પ્રક્રિયામાં ગુંથાયેલું હતું. દૂરબીનમાંથી સરસ રીતે જોવાં મળ્યું. પછી તો બીજાં ય એક-બે કિંગફિશર આવીને એવા તો નજીક બેઠાં જાણે અહીં કપડાં ધોતી સ્ત્રીઓની રામકહાણીઓમાં એમને રસ ન પડી ગયો હોય! તળાવનાં ઘાટમાં એક ખાંચો છે. અહીં સિમેન્ટનો તદ્દન સામાન્ય પાળિયો બનાવવામાં આવ્યો છે. એની તકતીમાં લખ્યું છે: ‘મીનળદેવીનો ન્યાય જોવો જોય તો મલાવ તળાવ જુઓ’. તકતીનાં લખાણનો રંગ ક્યારનો ય ઊડી ગયો છે.

ફોટોગ્રાફી કરીને અમે તો ઉપડ્યા દદુસર. ગુજરાતમાં દદુસર બાજુના વેટલેન્ડમાં સૌથી વધુ સારસ જોવાં મળે છે એવું યતીનભાઈ જાણી લાવ્યા હતા. એ અંગે વધુ રસપ્રદ માહિતી આપતાં તેઓ કહે, આ સારસને હિંદુ ધર્મગ્રંથ ‘રામાયણ’ સાથે વિશિષ્ટ સંબંધ છે. સારસ એ જ ક્રૌંચ પક્ષી. વાલ્મીકિ ઋષિ પારધીને ક્રૌંચ પક્ષીયુગલમાંથી એકનો વધ કરતા જુએ છે. એકની પાછળ બીજું ય વિલાપ કરતું તત્ક્ષણ પ્રાણ ત્યજે છે. આ જોઈને વાલ્મીકિ ઋષિને વિષાદ થાય છે અને એ વિષાદમાંથી ફૂટેલું મહાકાવ્ય એટલે રામાયણ. રામાયણની શરૂઆતમાં જ શ્લોક છે ને: ‘મા નિષાદ પ્રતિષ્ઠામ્ …’

તો આવી સરસ માહિતીને મમળાવતા દદુસર જવાનાં રસ્તે જતા હતા ત્યાં જ રસ્તામાં નાળામાં બેઠેલો ફાટીચાંચ જોયો. રોડ પર દિવાળીઘોડો કહેવાતાં ખંજન પક્ષી રમતાં હતાં. ઇઝરાયલનું રાષ્ટ્રીય પક્ષી કહેવાતો ઘંટીટાંકણો ય જોવાં મળ્યો. હવે દદુસરનાં ખેતરો શરુ થયાં. પતરંગા ઊડી રહ્યાં હતાં. એક ખેતરમાં સફેદ ઢોંક જોયું. એનું ગળું જુઓ તો માખણ જેવું મુલાયમ સફેદ. નજીકમાં નીલી મુર્ગાબી/પર્પલ મુરહેન પણ જોવાં મળી.

રસ્તામાં ગાડી ધીમી કરીને ‘સારસ જોવાં હોય તો?’ એવું રસ્તામાં બજાજ CT-100 લઈને જતાં સુરેશભાઈને પૂછ્યું તો એમણે પહેલાં તો માવો થૂંકી નાખ્યો. કોઈ અજાણ્યો માણસ મોંમાંથી માવો થૂંકી નાખે તો એનો અર્થ એ માણસ માટે માવા કરતાં આપણી વાત વધુ અગત્યની છે એ અનુભવજ્ઞાન મેં ઈશાનોપનિષદ માટે નોંધી લીધી! સુરેશભાઈએ લાલજીભાઈનો બોર પહોંચી જવા કહ્યું. બે બોર છે એમાંથી થડવાળો બોર છે, ત્યાં જઈને જગદીશભાઈને મળવાનું કહ્યું. દેશળપગી કરીને પક્ષીવિદ્દ આ વિસ્તારના છે. સુરેશભાઈએ અમને પૂછ્યું કે તમે એમના મિત્રો છો? અમે ના કહી. પણ હા, અહીં સામાન્ય ઢોર ચરાવનાર ચરવૈયા પણ દેશળપગીને ઓળખતા હતા એ અમે જોયું.

સુરેશભાઈને રામરામ કરીને અમે તો પહોંચી ગયાં બોર પર. અહીં આરામ ફરમાવી રહેલાં અલમસ્ત કાળાંડિબાંગ ગલુડિયાં અમને જોઈને કુતૂહલ પામ્યાં. આવાં જાડાંપાડાં ગલુડિયાંને સૌરાષ્ટ્રમાં ‘રાભડા’ કહેવાય છે, એમ કહીને યતીનભાઈએ મને જાણે-અજાણે એક નવા શબ્દ સાથે પરિચય કરાવી દીધો.

અહીં તારોડિયા ખેતરમાં ઊડાઊડ કરી રહ્યાં હતાં. જગદીશભાઈ તો નહિ પણ એમના ભાઈ હતા. એમણે કહ્યું ગાડી પાર્ક કરી આગળ ખેતરોમાં સારસ જોતાં આવો. પાર્ક કરીને ખેતરોમાં ગયા. ૧૧:૩૦ વાગ્યા હતા. સૌથી પહેલું પક્ષી જોવાં મળ્યું એ હતું ચાસ/ ઇન્ડિયન રોલર બર્ડ. યતીનભાઈ કહે કે ચાસ પક્ષી ઊડે તો જાણે ઊડે રંગનો ફૂવારો! અને એવું જ હતું. બેઠું હોય ત્યારે એની રંગભવ્યતાનો અંદાજ ન આવે. નજીક જાઓ એટલે એ ઊડે અને ઊડે એટલે જ એની પાંખોનો ભવ્ય વાદળી રંગ આપણી આંખ આગળ અનાવૃત થાય. દૂરબીનથી બરોબર નિહાળીને આગળ ચાલ્યા.

આગળ ડાંગરનાં ખેતરોમાં યોગીની જેમ એક સફેદ પક્ષી એક પગે ઊભેલું હતું. યતીનભાઈ કહે, “જુઓ, એ પક્ષી ગજપાઉં કહેવાય છે. પગ મોટા મોટા. સાંઠીકડા જેવા. એનું આવી જગ્યાઓએ જોવા મળવું બહુ સામાન્ય છે”. હવે શેઢા પર ચાલતા ચાલતા અમે આગળ વધ્યા. અહીં શેઢા પર વોક કરતા સેલ્ફી લીધાં, જેનાં માટે મને નવો શબ્દ સૂઝ્યો – શેઢફી – શેઢા પર ખેંચેલી સેલ્ફી!

ખેતરમાં મેંદિયો પીદ્દો/સ્ટોન ચેટ, લહેરિયો ગંદમ, શ્યામશીર ગંદમ, અને લટોરો/બુચર બર્ડ જોવાં મળ્યાં. સારી એવી વાર સુધી દૂરબીનથી એમનું નિરીક્ષણ કર્યાં કર્યું. સારસ તો અમને ન જોવાં મળ્યાં પણ આટઆટલાં પક્ષીઓ જોવાં મળ્યાં એ કંઈ કમ વાત હતી? વધુ પક્ષીદર્શન કરવું હતું, પણ પછી લોથલ પણ જવાનું હતું. એટલે અમે પાછા વળ્યા. એક જગ્યાએ શેઢા પાસે ભોરિંગનું દર હતું. સૌથી આગળ ચાલતા હિરેનભાઈ ત્યાંથી પસાર થતા ત્યાં ધામણે કોણ આવ્યું એ જોવાં મોં ઊંચું કર્યું! જરા ચમકીને હિરેનભાઈ સાઈડમાં ખસી ગયા. અને અમને બધાને જરીક વાર દર્શન આપીને સાપદાદા પાછા દરમાં સરકી ગયા. યતીનભાઈ કહે, પેલી કહેવત છે ને, “ફૂત્કારો લેકિન કાટો મત”.

દદુસરથી લોથલ જતાં રસ્તામાં આવ્યું ગણેશપુરા. અહીં જમણી સૂંઢવાળા ગણેશજી હોઈ એમનો બહુ મહિમા છે. પાર્કિંગમાં છોકરાની ભારે દાદાગીરી. કહે, પૈસા આપો તો જ પાર્ક કરવાં દઉં! ગણેશજીનાં દર્શન કર્યા, મંદિરની બહાર બનતી લાઈવ વેફરની સોડમથી નાક તરબતર કરી, પાર્કિંગના ‘દાદા’ને ૨૦/- આપી આગળની સફરે વધ્યા.

હવે આવ્યું અરણેજ. હિરેનભાઈ કહે, “લોથલમાં તો કશું ખાવા-પીવાં નહિ મળે. અહીં અરણેજમાં જ એ કામ કરી લેવું પડશે.” અમે એમની વાતમાં હામી ભરી. અહીં અરણેજ આગળ બની રહેલાં એક ફ્લાયઓવરનાં પીલર પર વાંચ્યું: દાલબાટી મળશે. એનો એરો પણ બતાવેલો હતો. અમે એરોથી આગળ નીકળી ગયા. જરા ચિંતિત કે ‘દાલબાટી મળશે.’ કે ‘દાલબાટી મળશે?’ – શું થશે! ને એવું જ થયું. રસ્તા પર સાવ ઝૂંપડી જેવી દુકાન અને જમનારા કોઈ નહિ. અમારા ચાર લોકોની ભૂખ ભાંગી શકે એટલી દાલબાટી એની પાસે હોય એવું લાગ્યું નહિ એટલે અમે આગળ ચાલ્યા. બુટભવાની રેસ્ટોરન્ટ છે ત્યાં મળશે એવું એક પાઉંભાજીવાળાએ બતાવ્યું એટલે ત્યાં પહોંચી ગયા. અહીં ૮૦/- માં ગુજરાતી થાળી મળી. સેવ-ટામેટાંનું શાક અને રીંગણનું શાક. છાશ ખાટી હતી. ના ના, જમવાનું સારું નહોતું એવું નહિ પણ અમને ભોજનમાં પીરસાયેલી છાશ ખાટી હતી. પણ અહીં ખાટી કે મીઠી કરવાનો વિકલ્પ નહોતો. એટલે જે મળ્યા એ મહાદેવ એમ સમજીને ચલાવ્યું.

લોથલ પહોંચ્યા ત્યારે ૩:૦૦ વાગ્યા હતા. પહેલાં મ્યુિઝયમ જોવા ગયા. આંગણામાં પીલુડીનાં ઝાડ. નાનકડું બચાડું મ્યુિઝયમ. વચ્ચે લોથલ આખાનું મિનીએચર મોડલ કાચમાં મૂકેલું પણ ક્યાં શું છે એની કોઈ વિગતો કે માર્કિંગ નહિ – સમજાય તો સમજવાનું નહિ તો આંધળાનાં હાથી જેવું! મ્યુિઝયમમાં લોથલમાંથી ઉત્ખન્ન દરમ્યાન પ્રાપ્ત થયેલ ચીજો મૂકવામાં આવી હતી. ઓજારો, રમકડાં, ઈંટો, માટીનાં વાસણો – જેનાં માટે મૃદભાંડ જેવો વિશિષ્ટ શબ્દ હિંદીમાં વપરાય છે! અહીં ઉત્ખન્ન દરમ્યાન જે અસ્થિકંકાલ મળી આવ્યાં એમાં એક યુગલકંકાલ વિશિષ્ટ હતું – અભ્યાસીઓનાં મતે એ સમયે યુગલ દફનવિધિ/ જોઇન્ટ બરિયલ થતી હોઈ શકે જે લોથલની જ ખાસિયત છે. અને આ હડપ્પીય લિપિ – સ્ત્રીનાં મન જેટલી સંકુલ છે! હજી સુધી કોઈ માઈનો લાલ એને ઉકલી શક્યો નથી! તોલમાપ માટે જાતભાતનાં વજનિયાં પણ અહીં જોવાં મૂકેલાં છે. એ સમયના વેપારીઓ અત્યારના વેપારીઓની જેમ તોલમાપમાં ગોલમાલ કરનારા હશે કે કેમ એ તો હવે કેમ જાણી શકાય?

મ્યુિઝયમની બાજુમાં જ આવેલી ‘સાઈટ’ પર પ્રવેશ કરીએ એટલે સૌથી પહેલું બંદર/ડોકયાર્ડ જોવાં મળે. અહીં ડોકયાર્ડ, એક્રોપોલિસ/મહેલ, લોઅર ટાઉન/સામાન્ય વસાહત, મણકા ગાળવાની ભઠ્ઠીઓ, સિમેન્ટરી/કબ્રસ્તાન જોવાનું છે. ડોકયાર્ડ જોયું તો નવાઈ લાગી. આ બંદર છે કે કેમ એ પણ પ્રશ્ન થાય! ૪૦ મીટર લંબાઈનું આ બંદર નહિ પણ મોટો હોજ વધુ લાગતો હતો. બાજુમાં જ ઊંચા થાળા પર કોઠાર હતું. જેની પર અહીં બંદરમાં વહાણોએ લાવેલ સામાન ઉતારવામાં આવતો. બધું કલ્પનાથી વિચારી લેવાનું. એક્રોપોલિસમાં કૂવો પણ હતો. નગરની ગટરરચના પણ જોઈ શકાતી હતી – આ પ્રજા તનનો મેલ તો ધોઈ કાઢતી હશે પણ મનનાં મેલનું શું કરતી હશે એવું થાય. ભગવાન બુદ્ધ કે મહાવીર સ્વામી, શંકરાચાર્ય કે કાલિદાસ થઇ ગયા, એનાં વર્ષો પૂર્વે અહીં માટીનાં હાલ્લાં પર આંધણ ચડતાં હશે, એ વાત જ કેવો રોમાંચ જગાડનારી છે!

કોઈક વાર ધણી-ધણિયાણી વચ્ચે લોથલની સડક પર હાલ્લાંકુસ્તી પણ થતી હશે ખરું? રાજા બહુપત્નીત્વ ધરાવતો હશે કે એકપત્નીત્વ? એ વખતે અકીકનાં આભૂષણો પહેરેલી સ્ત્રી કેવી દેખાતી હશે? માટીનાં રમકડાંથી ગલીમાં ખેલતાં લોથલનાં પોયરાં કેવાં હશે? મોટા થઈને એન્જિિનયરીંગની કઈ બ્રાન્ચમાં એડમિશન લેવું એની ચિંતા એમને તો નહિ જ હોય ને? અને પોયરાની એન્જિિનયરીંગની ફી કેમની કાઢશુંની ચિંતા કરતા બાપુનું કોઠારને પગથિયે લમણે હાથ દઈને બેઠેલા તો નહિ જ જોવાં મળતા હોય ને? એ વખતનાં આંસુનો સ્વાદ ખારો જ હશે ને? …

અહીં સાઈટ પર ફક્ત સાઈનપોસ્ટિંગ છે – ‘એક્રોપોલિસ’, ‘લોઅર ટાઉન’, ‘વેલ’ એવી. પણ એ અંગેની માહિતી શૂન્ય. કોઈ હોમવર્ક કર્યા વગર અહીં આવે તો ચકરાઈ જાય. યોગેશભાઈ નામના ગાર્ડે અમને એને ખબર હતી એટલી માહિતી આપી. પછી સિમેન્ટ્રી આગળ જઈને અમે બેઠા. કોઈ સ્કૂલપ્રવાસી છોકરાઓ આવ્યા હતા. લોથલ જોઈને કંટાળી ગયા હતા – ‘કુછ દેખને જેસા નહિ’ એવું કાને સંભળાઈ જતું હતું.

અમે અહીં સામે પીલુડીનાં ઝાડ પર બેઠેલું સફેદ નેણ બુલબુલ જોયું. મરેલાનાં ટેકરે યતીનભાઈ અને હિરેન વચ્ચે ભૌતિકશાસ્ત્રની રસપ્રદ ચર્ચા થઇ – સોલીડ સ્ટેટ ફીઝીક્સ એટલે શું? રબરનો દડો દીવાલે અફળાય તો પાછો આવે પણ પથરો કેમ નહિ? હૂકનો નિયમ શું છે? એસી/ડીસી કરંટ કેમ જનરેટ થાય? – હિરેનભાઈએ બડી દક્ષતાથી એનાં ઉત્તર આપ્યા. સાંજના ૫:૧૫ થયા હતા. થોડેક દૂર નીચે ભોંયચકલીનું યુગલ ધૂળસ્નાન કરી રહ્યું હતું. ગાડીમાં ગોઠવાયા. રસ્તામાં ટેલિફોના કહેવાતું કપાસી પક્ષી અને રંગીન ઢોંક/પેઈન્ટેડ સ્ટ્રોક યતીનભાઈએ બતાવ્યા. શિયાળો હોવાથી અંધકારની ચાદર વહેલી પથરાઈ રહી હતી અને અમારી ગાડી અંધકારને ચીરતી અમદાવાદ ભણી પરત આવી રહી હતી …

24 ડિસેમ્બર 2017

છવિ સૌજન્ય : ઈશાન ભાવસાર

https://www.facebook.com/ishan.amdavadi/posts/1578967108818150