રૂસો અને કાન્ટ જેવા મહાન ચિંતકો પણ માનતા કે સમાજમાં સ્ત્રીઓનું સ્થાન ઊતરતું છે અને એ બિલકુલ રિઝનેબલ અને લૉજિકલ છે. સ્ત્રી સુંદર છે, મધુર છે; પણ ગંભીર અને બૌદ્ધિક બાબતોમાં નકામી છે. આ માન્યતા કેટલી ખોટી છે તે તો સાબિત થઈ જ ચૂક્યું છે, પણ 1973થી – 40 વર્ષથી ઊજવાય છે તે વિમેન્સ ઈક્વાલિટી ડે નજીક છે ત્યારે આ ‘સમાનતા’ શબ્દના વાસ્તવને જરા ખોલવાનું મન થાય છે, ખાસ કરીને ભારતના સંદર્ભે …
સોનલ પરીખ
અમેરિકાની સ્ત્રીઓને મતાધિકાર મેળવવા 72 વર્ષ લડવું પડ્યું હતું. 1920ની 26 ઑગસ્ટે અમેરિકાના બંધારણમાં મહિલાઓના મતાધિકારનો સમાવેશ થયો. બહુ મોટું આંદોલન થયું હતું. પશ્ચિમ આધુનિક ગણાય છે, પણ રૂસો અને કાન્ટ જેવા ત્યાંના મહાન ચિંતકો પણ માનતા કે સમાજમાં સ્ત્રીઓનું સ્થાન ઊતરતું છે અને એ બિલકુલ રિઝનેબલ અને લૉજિકલ છે. સ્ત્રી સુંદર છે, મધુર છે; પણ ગંભીર અને બૌદ્ધિક બાબતોમાં નકામી છે.
આ માન્યતા કેટલી ખોટી છે તે તો સાબિત થઈ જ ચૂક્યું છે, પણ 1973થી – 40 વર્ષથી ઊજવાય છે તે વિમેન્સ ઈક્વાલિટી ડે નજીક છે, ત્યારે આ ‘સમાનતા’ શબ્દના વાસ્તવને જરા ખોલવાનું મન થાય છે, ખાસ કરીને ભારતના સંદર્ભે. પશ્ચિમની સ્ત્રીઓને મતાધિકાર માટે બહુ મોટું આંદોલન કરવું પડ્યું હતું. ભારતે સ્ત્રીઓને રાહ જોવડાવી નથી. સ્ત્રીને સમાનતાનો અને મત આપવાનો અધિકાર બંધારણે દેશ સ્વતંત્ર થયો એ સાથે આપી દીધો છે. આ વાત, વાત નીકળે ત્યારે આપણે બહુ ગૌરવથી કહીએ છીએ અને પછી ગાર્ગી-મૈત્રેયીના સમય સુધી ઊડી આવીએ છીએ.
‘હવે તો સ્ત્રી-સમાનતાનો જમાનો આવ્યો છે’ વાક્ય ચલણી છે, પણ જમાનો બદલાયો છે? જમાનો બદલાવો એટલે શું? સમયની ગતિ અને સમાજની ગતિ વચ્ચે સમતુલા જળવાઈ છે? થોડી સ્ત્રીઓ ભણતી થઈ, થોડી કારકિર્દી બનાવી શકી, થોડી પોતપોતાના ક્ષેત્રમાં ખૂબ આગળ આવી તેથી સમાજમાં સ્ત્રીઓના દરજ્જામાં, તેની ભૂમિકામાં તેના ભવિષ્યમાં પરિવર્તન આવ્યું છે?
વાસ્તવ ચોંકાવનારું છે. સ્ત્રીભ્રૂણહત્યા ચાલુ છે. જન્મેલી બાળકીઓને મારી નાખવાનું ચાલુ છે. દીકરીદીકરા વચ્ચે ભેદભાવ ચાલુ છે. દહેજ ચાલુ છે. સતીનો કિસ્સો એકલદોકલ થાય છે, પણ તેને ધર્મના નામે ટેકો મળે છે એ સૂચક છે. બળાત્કાર અને ઘરેલુ હિંસા પૂરજોશમાં ચાલુ છે. દેવદાસીપ્રથાને રાજ્યોના કાયદા કે 2015ના અનુસુચિત જાતિ-જનજાતિ અત્યાચાર પ્રતિબંધક કાયદામાં ગુનો ગણી હોવા છતાં દક્ષિણનાં રાજ્યોમાં હજુ ય તે ચાલુ છે. તાજેતરમાં જ સુપ્રિમ કૉર્ટે દેવદાસીપ્રથા હયાત હોવાનો સ્વીકાર કર્યો છે. આઝાદીના એકાદ દાયકા પૂર્વે ગરીબ દલિતોને નાણાં ધીરનારા તેમની સ્ત્રીઓનું ‘ચોટલાખત’ના નામે ભયાનક શોષણ કરતા હતા.
સ્રીપુરુષ વસ્તીપ્રમાણ કન્યાભ્રૂણહત્યાને કારણે ઘટતું રહ્યું છે. તે માટે પુરુષપ્રધાન માનસિકતા જવાબદાર છે, પરંતુ ઓછા સ્ત્રી-પુરુષ પ્રમાણે પણ સ્ત્રીશોષણના નવાં દ્વાર ખોલ્યાં છે. સમગ્ર દેશમાં સ્ત્રીઓનું સહુથી ઓછું પ્રમાણ જાટ બહુમતી ધરાવતા હરિયાણામાં છે. ત્યાં 1,000 પુરુષે માંડ 879 સ્ત્રીઓ જ છે. એટલે પુરુષો પોતાની શારીરિક જરૂરિયાત અને વંશવૃદ્ધિ માટે દેશના અન્ય રાજ્યોની ગરીબ કન્યાઓને 5 હજારથી 40 હજાર રૂપિયે ખરીદી લાવે છે. આવી સ્ત્રીઓને હરિયાણામાં ‘મોલકી’ (ખરીદેલી) કહેવામાં આવે છે. આ સ્ત્રીઓને માંડ એક ટંક રોટલો મળે છે અને જરૂરિયાત પૂરી થઈ જતાં પુરુષ એને બીજાને વેચી દે છે.
આજથી પોણા બસો વરસ પહેલાં દેશનાં પ્રથમ મહિલા શિક્ષિકા એવાં સાવિત્રીબાઈ ફુલેએ પોતાના પતિ જોતીબા ફુલે સાથે મળીને સમાજ સુધારણાનાં અનેક મહત્ત્વનાં કામો કર્યાં. ડો. બાબાસાહેબ આંબેડકર સમાજની પ્રગતિનો માપદંડ તે સમાજની સ્ત્રીઓની પ્રગતિને માનતા હતા. એ દૃષ્ટિએ આપણે હજુ પ્રગતિની લાંબી મજલ કાપવાની છે. ભારતમાં સ્ત્રીઓ અનેક બંધનો, શોષણ અને અત્યાચારમાં જકડાયેલી છે.
જૂના જમાનાનાં રાજાઓ હારેલા રાજાની દીકરીને પોતાના જનાનખાનામાં લઈ આવતા. આધુનિક અને સભ્ય કહેવાતા સમયનાં યુદ્ધોમાં પણ વેઠવાનું સ્ત્રીઓને જ આવે છે. બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં જીતેલા દેશોના સૈનિકોએ હારેલા દેશોની સ્ત્રીઓ પર પુષ્કળ અત્યાચાર કર્યા હતા. જાપાને પોતાના લશ્કર માટે આફ્રિકા, ચીન, સાઉથ કોરિયા અને ફિલિપાઈન્સમાંથી ‘કમ્ફર્ટ વિમેન’ આણી હતી. આજે પણ તોફાનો રાજકીય હોય કે કોમી, સ્ત્રીઓ ભયાનકતાથી તેનો ભોગ બને છે.
ભારતમાં સ્ત્રીમુક્તિ ચળવળ સમાજસુધારા અને ગાધીપ્રેરિત રાષ્ટ્રીય આંદોલનની આડપેદાશ છે. 19મી સદીના ઉત્તરાર્ધ અને વીસમી સદીના પૂર્વાર્ધમાં સ્ત્રીઓ બહાર આવી, સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં પુરુષો સાથે ખભેખભા મિલાવીને લડી, બંધારણે સ્ત્રીસમાનતાને માન્ય રાખી, સ્ત્રીસિક્ષણ અને સ્ત્રીસશક્તીકરણના સરકારી-બિનસરકારી કાર્યક્રમો ચાલ્યા, તેને લીધે સ્ત્રીનો દરજ્જો ઊંચો આવ્યો છે એવી હવા બંધાઈ છે, પણ એ આભાસ છે. પરિવર્તનનું ચિત્ર સમગ્ર મહિલા જગતનું નથી. સ્ત્રીશિક્ષણે સ્ત્રીઓને સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ ખીલવતાં શીખવ્યું નથી. નવી ટૅક્નૉલૉજીના પ્રવેશથી સ્ત્રીઓની ગધ્ધામજૂરી ઓછી થઈ નથી. સ્ત્રી હજી ગૃહિણી અને માતાના ચોકઠામાં કેદ છે.
સ્ત્રીસમાનતાના પ્રશ્ને સૌ વામણા પડ્યા છે – કાયદો, સમાજ, કુટુંબ, શિક્ષણ, ટૅક્નૉલૉજી, પુરુષ અને સ્ત્રી પોતે પણ. ઊલટા નવા પડકારો ઊભા થાય છે. સ્ત્રીને ન્યાય આપવામાં, રક્ષણ આપવામાં બધું જ અધૂરું પુરવાર થયું છે એ હકીકત છે.
આદમે પોતાની પાંસળીમાંથી ઈવને બનાવી એવી કથા છે. પ્લેટો-એરિસ્ટોટલ સ્ત્રીને ‘વિખંડિત પુરુષ’ કહેતા. ભારતમાં વેદકાળ પછી આવી જ માન્યતા હતી. સમાજમાં સ્ત્રીની ભૂમિકા શી છે, એટલે કે સ્ત્રી પાસે કેવી અપેક્ષાઓ હોય છે? બાયૉલૉજિકલ રીતે તે સંતાન-ઉત્પાદનનું સાધન છે, આર્થિક રીતે તે અવેતન મજૂરણ છે. સામાજિક જીવનમાં તેની સામંજસ્ય સાધનારની ભૂમિકા છે. લાગણીના સ્તરે તે ધૈર્યવાન, સહનશીલ, બલિદાન આપનારી જોઈએ. બૌદ્ધિક સ્તરે તેને બાહ્ય ટાપટીપમાંથી ઉપર ન ઊઠી શકનારી ને પૌરાણિક સ્તરે દેવી, માતા કે મોહિની તરીકે વર્ણાવાઈ છે. સ્ત્રી પોતે પણ પોતાને માટે રચાયેલી ઈમેજને અનુકૂળ-અનુરૂપ થવામાં સાર્થકતા જુએ છે. સરવાળે સિમોન-દ-બુઆ કહે છે તેમ સ્ત્રી જન્મતી નથી, બને છે.
શેક્સપિયરનું એક કાવ્ય છે, ‘સેવન એજિસ ઑફ મેન’ સમયનો ક્રમ પુરુષના જીવનમાં કઈ રીતે પાંગરે છે તેનું તેમાં સચોટ ચિત્ર છે. ધ્યાનમાં લેવાની વાત એ છે કે પુરુષના જીવનમાં દરેક તબક્કે શક્તિ, રુચિ, પ્રવૃત્તિ નિર્ણાયક છે. સ્ત્રીના જીવનમાં દરેક તબક્કે તેણે વય મુજબ પુત્રી, પત્ની, માતા – બાલિકા, યુવતી, વૃદ્ધાની સહાયક ભૂમિકા અદા કરવાની હોય છે.
આમ હોવાથી તે પ્રશંસાની ઝંખના, કૃપાદૃષ્ટિની અપેક્ષા, ઓશિયાળાપણું, લાચારી, આત્મછલના, ઈર્ષા, આત્મપીડનવૃત્તિનો શિકાર થાય છે. દરેક સ્થિતિમાં તેણે આજ્ઞાંકિત રહેવાનું છે. પ્રેમ હોય કે લગ્ન, સમર્પણ તેનો આદર્શ છે. પ્રેમ અને સ્વાભિમાનનું મૂલ્ય સરખું જ છે એવું એને સમજાતું નથી, સમજાવાતું નથી. એનું કામ શુદ્ધ હૃદયવાળા, ભલા, પ્રેમાળ બનીને પુરુષના શુભને સક્રિય કરવાનું છે. આત્મનિર્ભરતા વીસરાઈ જાય છે. આધુનિકતાની એની વિભાવના પછી છીછરી થઈ જાય છે. તેની સેક્સ્યુઅલિટીને ઊર્ધ્વીકૃત અથવા વિકૃત રૂપે જ જોવાય છે. એનું પોતાનું શરીર હોય કે સમાજ, દરેક જગ્યાએ બેવડાં ધોરણ. ઘરથી માંડી વ્યવસાય બધે અસમાનતા.
આપણી પરીકથાઓ કેવી છે? નાયિકા સુંદર, નિર્દોષ, ભલી હોય. પોતાના માટે કંઈ ઈચ્છે તે વેમ્પ. પુરાણકથાઓ સ્ત્રીને પુરુષના પડછાયા સમી, સહન કરતી, ત્યાગ કરતી, પતિના ઉત્કર્ષથી ધન્ય થતી, સાગરમાં સરિતાની જેમ પુરુષમાં સમાઈ જતી ચીતરે છે. આગવું સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ એને માટે ઈચ્છનીય નથી. પુરુષ એનો રક્ષક, એનો આશ્રય મનાય છે, પણ વિકટ સંજોગોમાં પોતાની રક્ષા સ્ત્રીએ જ કરવી પડી છે, પછી એ સીતા હોય કે દ્રૌપદી.
સ્ત્રીને હજુ પોતાનું આકાશ મળવું બાકી છે. પાંખ પસારવાનું વાતાવરણ મળવું બાકી છે. સમાનતા અને સશક્તીકરણ સાચા અર્થમાં સમજાયાં નથી. બધે પહોંચ્યાં પણ નથી. ભારત સ્ત્રી માટે ‘અસલામત’ ગણાય છે. એક કાવ્ય કહે છે કે સ્ત્રી બીજું બધું છે, પણ સ્ત્રી નથી, મનુષ્ય નથી. સ્ત્રી મનુષ્ય નથી – નો અર્થ એ છે કે જીવવાનું, જોખમ ખેડવાનું, ભૂલો કરવાનું સ્વાતંત્ર્ય એને નથી. જરા વિચારો; આજના ડિજિટલ યુગમાં પણ, સ્ત્રીનો પોતાના શરીર પર, પોતાના આર્થિક-સામાજિક જીવન પર પૂરો અધિકાર છે?
e.mail : sonalparikh1000@gmail.com
પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 20 ઑગસ્ટ 2023
