આજે સફરજન નામનું ફળ ખરીદવા જેટલી આર્થિક શક્તિ હોય કે ન હોય, એ ખાવાની રુચિ ધરાવતા હોય કે ન હોય પણ એવા લોકો પાસે એપલ કંપનીની બનાવટના iphon, ipad કે વધુ નસીબદાર હશે તો એપલ માક બુક નામનું કમ્પ્યુટર હોવાની સંભાવના વધુ હશે. આજે આ અખાદ્ય એપલની વાત કરવા મંડાણ કર્યું છે.
તારીખ 18 ડિસેમ્બરના બી.બી.સી. દ્વારા, ‘પેનોરામા’ કાર્યક્રમ પ્રસારિત થયો, જેણે વિચાર વમળો સર્જ્યાં તે વાચકો સમક્ષ મૂકું છું. એપલના ઉપર કહ્યાં તે સાધનોની ઉચ્ચ ગુણવત્તા, તેની વિશ્વસનીયતા, ટકાઉપણું, એનો રૂપકડો દેખાવ અને અદ્દભુત કરામતોથી એ સહુને માટે કામના કરવા યોગ્ય વસ્તુ બની ગઈ છે. સખેદ જણાવવાનું કે આ લેખ પણ એપલ માક બુક પર જ લખાય છે. નાતાલના તહેવાર નિમિત્તે પોતાને માટે અથવા પોતાના પ્રિય સ્વજન માટે એપલની એકાદ ચીજ ખરીદવા લોકો રાત્રે સ્ટોરની બહાર તંબુ નાખીને સૂએ કે દિવસ આખી લાંબી લચક લાઈનમાં ઊભા રહેતા જોયા છે. ગયે વર્ષે એપલ કંપનીના લગભગ 169 મીલિયન iphone અને એટલા જ ipad વેંચાયા. 39 બીલિયન ડોલરનો નફો કરનાર આ કંપની અર્ધા ટ્રીલિયન ડોલરની અસ્કયામતતની ધણી છે. (આટલી રકમ એટલે કેટલું નાણું એ મારા જેવાની સમજ બહારની વાત છે, પણ એટલું જાણું કે ઘણું વધારે છે). આવી સફળ અને પ્રખ્યાત કંપનીનાં વખાણ સાંભળવાં ગમશે એમ ધારીને જે જોયું-સાંભળ્યું તે લખું છું.
‘એપલ હાર્ટલેસ ફેક્ટરી ચલાવે છે’ એવા વાવડ મળ્યા તેથી બી.બી.સી.ના સંવાદદાતા રિચર્ડ બિલ્ટન ખભે થેલો નાખીને એપલની સપ્લાય ચેઇનનું પગેરું કાઢવા નીકળી પડ્યા. સીધા પહોંચ્યા iphone 6નું ઉત્પાદન કરતી ચીનની ફેક્ટરી અને ફોન માટે ટિન પૂરું પાડતી ઈન્ડોનેશિયાની ખાણો જોવા. એપલની પ્રોડક્ટ્સ માટેનો કાચો માલ ક્યાંથી આવે છે, એની ફેકટરીઓ કેવી રીતે ચાલે છે અને કામદારોની સંભાળ કેવી રખાય છે એ જોવાનો હેતુ હતો.
એપલનું સૌથી વધુ ઉત્પાદન ચીનમાં થાય છે જેના વિના એપલનો વેપાર આજે છે તેવો ન ચાલતો હોય. તેમાંની એક ફેક્ટરી ફોક્સ્કોનમાં 2010માં 14 કામદારોએ આત્મહત્યા કર્યાના સમાચાર હતા. એપલ કંપનીના અધિકારીઓએ કહેલું કે આ ઘટના પાછળ લાંબા કલાકો કામ કરવું કે કામની ખરાબ સ્થિતિ કારણભૂત નહોતી. માત્ર કંપનીના માલિકોએ વધુ આત્મહત્યા થતી રોકવા કામદારો માટેની ડોરમેટરીમાં નેટ નખાવી દીધી. ચીનની બીજી એક કંપની પેગાટ્રોન પોતાની કંપનીનું ધોરણ વધુ સારું છે એવો દાવો કરે છે એટલે રિચર્ડ એ જોવા ગયા. એપલ કંપનીના નિયમો છે કે કર્મચારીઓના ઓળખપત્રો તેમની પાસે જ રહેવાદેવામાં આવશે, તેમની પાસે ઓવર ટાઈમ કામ સ્વેચ્છાએ જ કરાવવામાં આવશે, ડોરમેટરીમાં એક રૂમમાં આઠ કર્મચારીઓને સુવાડવાની વ્યવસ્થા હશે અને તમામ નવી નિમણુકવાળા કર્મચારીઓને 24 કલાક તાલીમ આપવામાં આવશે. હકીકતમાં કેટલાક કર્મચારીઓના ઓળખપત્રો લઈ લેવામાં આવ્યા, જેનો અર્થ એ કે તેમણે ફેકટરીમાં કામ કરવા જવું ફરજિયાત બન્યું અને ઓળખકાર્ડ વિના તેઓ મુસાફરી ન શકે. રિક્રુટમેન્ટ સેન્ટરથી ફેક્ટરી સુધીની 28 કલાકની મુસાફરી કર્યા પછી 12 કર્મચારીઓ એક રૂમમાં સૂએ તેવી સગવડ અપાઈ. આવા તો 80 હજાર કર્મચારીઓ ત્યાં રહે છે! વળી માત્ર બે કલાકની તાલીમ પછી એક કસોટી લેવામાં આવે છે જેમાં સુપરવાઈઝર જવાબો કહી દે જેથી બધા ઉમેદવારો પાસ થઈ જાય. ઓવર ટાઈમ કામ કરવા માટે કર્મચારીઓને કોઈ અધિકાર નથી હોતો અને અધૂરામાં પૂરું પે સ્લીપમાં એ આવક બોનસ તરીકે બતાવવામાં આવે છે. ચીની ફેકટરીમાં ચાલતી ગેરરીતિઓ પ્રત્યે એપલનું ધ્યાન દોરવામાં આવ્યું અને ‘અમે આ પ્રશ્નો પર ધ્યાન આપીશું અને બનતું બધું કરીશું’ એવા એમના વચન છતાં એ પરિસ્થિતિમાં જરા પણ ફેર નથી થયો. આ કાર્યક્રમની સહુથી વધુ ધ્યાન ખેંચે એવી ફલશ્રુતિ એ હતી કે એ ફેકટરીના કર્મચારીઓ સખત થાકનો અનુભવ કરતા હતા અને કામ કરતાં મશીન ચાલુ હોય ત્યારે ઊંઘી જતા હતા અને તેમને માટેની કામની સ્થિતિનું ધોરણ સારું નહોતું.
હજુ એક વધુ પડદો રિચર્ડ ખોલી આપે છે. મોબાઈલની અંદર ઈલેક્ટ્રોનિક ભાગને જોડવા સોલ્ડરીંગ કરવા જે ટિન વપરાય છે તે ઈન્ડોનેશિયાના ટિન આઇલેન્ડ તરીકે ઓળખાતા બાન્કા નામના ટાપુ પર દરિયાના પેટાળમાં ડ્રીલ કરીને મેળવવામાં આવે છે. આ પ્રક્રિયાથી દરિયાઈ જીવ અને વનસ્પતિ તથા તેના પાણીને પારાવાર નુકસાન થાય છે. એપલ કમ્પ્યુટરને મોટાં મોટાં ચાલીસ જહાજો દરિયામાંથી ટિન ખોદીને માલ પૂરો પાડે છે. તેમાંના એક જહાજની મુલાકાત દરમ્યાન રિચર્ડે નોંધ્યું કે કાન ફાડી નાખે તેવા મશીનોના અવાજ અને મશીનના પ્રદૂષિત ધુમાડા વચ્ચે મજૂરો માત્ર થોડા પૈસા કમાવા માટે જાનને જોખમમાં નાખે છે. આ ઉપરાંત ટિનની જમીનની ખાણોમાંથી પણ કાચો માલ મેળવવામાં આવે છે, જ્યાં ભેખડો ધસી પડાવથી મજૂરો જાન ગુમાવે છે. દુ:ખદ વાત તો એ છે કે ત્યાં બાર કે ચૌદ વર્ષનાં બાળકો પણ મજૂરી કરે છે. વળી એપલની ટિનની જરૂરિયાતો એટલી જબ્બર છે કે ગેરકાયદેસર ચાલતી કંપનીઓ કાયદેસર ચાલતી કંપનીને માલ પૂરો પાડે, જે એપલને વેંચે.
આ સપ્લાય ચેઈન કેવી રીતે નીતિમત્તાને ઉઘાડે છોગ ઉવેખે છે એ નજરો નજર જોયા પછી રિચર્ડ બિલ્ટન એપલની હેડ ઓફિસની મુલાકાતે કેલીફોર્નિયા ગયા. એપલના ઉચ્ચ અધિકારીઓને ખુલાસો પૂછવા. તેઓમાંથી કોઈએ મુલાકાત ન આપી, અનુમાન કરો શું કારણ હશે? તેઓનો દાવો છે કે એપલ માટે 70,000 જેટલા કારીગરો-મજૂરો કામ કરે છે અને તે બધાનું હિત સચવાય તેના માટે નિયમો કર્યા છે અને જો કોઈ ફરિયાદ આવે તો તેના પર ધ્યાન અપાય છે, પરંતુ આ ટ્રૈઇલમાંથી એવી કોઈ સાબિતી ન મળી તેનું શું? શાંઘહાઈથી એક હજાર માઈલના વિસ્તારમાંથી રોજગારીની શોધમાં ખેડૂતોના સંતાનો આ ફેકટરીઓમાં કામ કરવા જતા રહ્યા જેથી એ ગામોમાં હવે કોઈ યુવાન બચ્ચો નથી રહ્યો. એક પિતાનો માત્ર 15 વર્ષનો કિશોર પોતાના કુટુંબની ગરીબીને ટાળવા એપલ માટે કામ કરવા ગયો, થયું શું એનું? બે અઠવાડિયામાં 280 કલાક કામ કર્યું અને મહિના બાદ તેનું મૃત્યુ થયું! અને છતાં એપલ કંપનીએ આ ઘટના માટે કામની ખરાબ અને અસલામત પરિસ્થિતિ જવાબદાર નથી એમ કહ્યું એટલું જ નહીં પણ નુકસાનીના પૈસાના બદલામાં તેના માતા – પિતા પાસેથી આ વિષે મૌન રાખવાનું વચન લીધું.
સમગ્ર વિગતો જાણ્યા પછી વિચાર આવ્યો કે આ તમામ ગેરરીતિઓ માટે કોણ જવાબદાર? એપલ કમ્પનીએ તો iphone 6 બનાવા માટે ચીનની કંપનીઓને ઓર્ડર આપ્યો, તેને માટે ટિન પૂરું પાડવા બીજી કંપનીઓને ઓર્ડર આપ્યો; પછી તેમાં કામ કરતા કર્મચારીઓ અને મજૂરોને કેવી વ્યવસ્થા અને સગવડ તથા સલામતીના સાધનો પૂરા પાડવા, કેટલું વળતર આપવું એ બધું જોવાનું કામ તો એ કંપનીનું હોય એ સમજાય તેવું છે. આ કારણસર એ કંપનીઓને ગેરરીતિ અને શોષણ કરવા બદલ સખત સજા થવી ઘટે. પણ સાથે સાથે એપલ જેવી મોટી અને પ્રતિષ્ઠિત કંપની કે જે પોતે ન્યાયી અને નૈતિક રીતે પોતાની તમામ પ્રોડક્ટ્સ બનાવે છે એવો દાવો કરે છે તેથી એનો પણ આ દમનકારી ધંધામાં પૂરેપૂરો હિસ્સો ગણી શકાય.
એક આડ વાત કરવાનું મન થાય છે. ચીન તેના માનવાધિકારોની રક્ષા કરવાની અશક્તિ માટે એટલું ચર્ચાયું નથી જેટલું એ તેની આર્થિક પ્રગતિ માટે જાણીતું છે અને જે દેશો એ વિષે જાણે છે તે પોતાને ચીનના આર્થિક વિકાસથી મળતા લાભને કારણે તેની દમનકારી નીતિ માટે આંખ આડા કાન કરે છે અને ભારત તેમાંનું એક છે. હવે એ ધ્યાનમાં રાખવું ઘટે કે અમદાવાદમાં ચીનના સહકારથી જે વિશ્વની સહુથી મોટી હોલસેલ માર્કેટ બનવાની છે તેમાં ચીનના આવા શોષણયુક્ત નિયમો લાગુ પડે તો જ ભારતસ્થિત એ કંપનીને નાણાકીય ફાયદો થશે એ સંભવ છે.
જરા ઊંડાણથી વિચારતાં ખ્યાલ આવશે કે માનવીની જીવન જરૂરિયાતને લગતા ઉત્પાદક વ્યવસાય, વ્યાપાર-ધંધા કે સેવા ક્ષેત્રોમાં આટલા લાંબા કલાકો કામ કરવાની ફરજ નથી પડતી, કામ કરવાની પરિસ્થિતિ માનવ અધિકારોનો ભંગ કરે તેવી નથી હોતી અને શોષણ આટલું હદ બહારનું કે સંસ્થાગત નથી હોતું. દાખલા તરીકે કાપડ મિલમાં કામ કરતા વણકરોએ સામૂહિક આત્મહત્યા કર્યાના ખબર સાંભળ્યાનું યાદ નથી કે ખેતરમાં કામ કરતા ખેડૂતોને કોઈ ઓળખપત્રો નથી હોતા કે તેમને પોતાને ઘેર જતા કોઈ નથી રોકતું. એવો પ્રશન પણ થાય કે જોડા બનાવનાર કંપનીના કર્મચારીઓને આવી ડોરમેટરીમાં રાખવામાં આવતા હશે? જેલની એક કોટડીમાં કેલા કેદીને રાખતા હશે? બીજા કયા વ્યવસાયના કર્મચારીઓ આટલી મોટી સંખ્યામાં એક જગ્યાએ રહે એ મારી જાણમાં નથી. જે તે વ્યવસાય માટે પૂરતી તાલીમના અભાવે પાકા માલની ગુણવત્તા સારી હોય એવી અપેક્ષા રાખવી વ્યાજબી નથી.
જરા વિચાર કરો કે ખાદ્ય પદાર્થો બનાવવા માટે આટલી ઓછી તાલીમ આપવામાં આવે તો એ માલ કેવો પેદા થાય? કોઈ કામ તેની સમય મર્યાદામાં પૂરું ન થાય કે તેના વપરાશની માગ ઉત્પાદનની ઝડપ કરતાં વધુ હોય તો જ નિયત સમયના કલાકો કરતાં વધુ સમય કામ કરવું પડે, પણ એ નિર્ણય કરવા કોઈ પણ મઝદૂર કે કર્મચારી સ્વતંત્ર હોવો જોઈએ, નહીં તો તે ગુલામ ગણાય. કોઈ શિક્ષકને ઓવર ટાઈમ કામ કરવાની ફરજ પાડી શકે? એવું જ મઝદૂર કે કર્મચારી ફરજ પર હોય ત્યારે થાકના માર્યા ઊંઘી જાય તે હકીકત જ તેમના મર્યાદા બહારના કાર્ય બોજનું સૂચક છે. જરા કલ્પના કરી જુઓ કે કોઈ કડિયો ઈંટ મુકતાં મુકતાં ઊંઘી જાય કે દરજી મશીન ચલાવતાં ઝોલે ચડી જાય તો શું થાય? વળી કડિયો કે દરજી દિવસ આખો કામ કરીને શરીરથી થાકતો હશે, પણ કંઇક ઉપયોગી કામ ઈમાનદારીથી કર્યાનો અને પ્રમાણિક રોજી મેળવ્યાનો સંતોષ લઈને સૂતો હશે. ઔદ્યોગિક ક્રાંતિને પરિણામે પ્રદૂષણનો પ્રશ્ન માનવ જાતને સતાવ્યા જ કરે છે જેમ કે ચામડા કમાવતી ફેકટરીઓ પણ આપણાં નદી-નાળાંને ખૂબ પ્રદૂષિત કરે જ છે અને એ બાબતમાં એપલ કંપની કંઈ ઓછી જવાબદાર નથી. બાળ મજૂરીનો ઉપયોગ બીજા શારીરિક શ્રમના ક્ષેત્રોમાં પણ થાય છે એ માનવ જાત માટે કલંક છે અને તેમાં એપલ કંપની અપવાદ નથી તેમ જાણવા મળ્યું. ગેરકાયદે કંપની ટિન પેદા કરી, કાયદેસરની કંપનીને આપે, જે એપલને વેંચે એ તો ગ્રાહકોને દૂધમાં પાણી ભેળવીને આપવા જેવી વાત થઈ. માત્ર ભરવાડો રોટલાનો ટુકડો મેળવવા બેઈમાની કરે છે જ્યારે એપલના માલિકો જેટ પ્લેનમાં ફરવા જવા માટે અનીતિના ધંધા સામે આંખ આડા કાન કરે છે.
ઘડીભર વિચાર આવે કે એપલના તમામ ગેજેટ્સનો બહિષ્કાર કરવો જોઈએ જ્યાં સુધી તેઓ ઉપર ઉલ્લેખ કર્યા તે પ્રશ્નોનો હલ ન લાવે. જો કે આવા ગેજેટ્સ બનાવતી બીજી કંપનીનો પણ આવો ઇતિહાસ ઉખેળીએ તો એમાં ય કીડા ખદબદતા જોવા મળે તો નવાઈ નહીં. આજે જ્યારે દુનિયા આખીની મોબાઈલ ફોન અને કમ્પ્યુટરનાં ઉત્પાદન-વેચાણ ક્ષેત્રે એપલની કંપનીનો એકાધિકાર સ્થાપિત થઈ જ ચુક્યો છે ત્યારે તેઓનો માલ ખરીદી ચુકેલા (મારા જેવા લોકો સહિત) લોકો પોતે ક્યાંક ને ક્યાંક અનીતિમય વેપારમાં ભાગીદાર અજાણપણે પણ થયા હોવાનો ડંખ રાખશે એમાં શંકા નથી, પરંતુ એપલની પ્રોડક્ટ્સ ખરીદવાની મહેચ્છા ધરાવતા ભાવિ ગ્રાહકોનું ધ્યાન દોરવા ઈચ્છું છું કે એપલની $650ની જે ચીજ વેંચાય તેમાં વેપારીને $250નો નફો થાય છે જે બનાવવાનો ખર્ચ ફેક્ટરીને માત્ર $5 આવે છે અને તેમાંથી એ બનાવનારને કેટલા ડોલર મળતા હશે એ તો માત્ર એ ફેકટરીના માલિકો જ જાણે. ટેકનોલોજી પાછળ પાગલ બનેલા અને આધુનિક સમૂહ સંદેશ વ્યવહારનાં સાધનોના માલિક બનવાની ઘેલછા ધરાવનાર તમામને જાણ થાય કે એવા ફોન અને કમ્પ્યુટરની માગ એટલી વધી છે કે કોઈ કોઈ મજૂરો-કર્મચારીઓને દિવસના અઢાર અઢાર કલાક કે અઠવાડિયાના 70 કલાક મજૂરી કરવી પડે છે એ હકીકત ધ્યાનમાં લઈને એપલની વસ્તુઓ ખરીદ કરે એવી વિનંતી છે.
હું અને મારા પરિવારના સભ્યો હવે એ વિષે જાગૃત રહીશું એવી પ્રતિજ્ઞા કરીએ છીએ, વાચકોને તેમાં સહભાગી થવાની વિનંતી.
e.mail : 71abuch@gmail.com