માઈન્ડ ટ્રેપ્સ એટલે આપણા જ મન-મગજના પ્રપંચો, જે આપણને વિચારવામાં, નિર્ણય લેવામાં ભૂલો કરાવે છે. આપણને એવું લાગતું હોય છે કે આપણા વિચારો પર આપણું નિયંત્રણ છે અને આપણે મુક્તપણે નિર્ણય લેવા સક્ષમ છીએ. પણ આપણું જ મન આપણને ફસાવતું હોય, ગોટાળે ચડાવતું હોય અને આપણને એની ખબર પણ ન હોય એવું બને છે
સ્કૂલમાં ભણતા ત્યારે હિંદીમાં એક કાવ્ય આવતું જેમાં માણસ ચંદ્રની દયા ખાય છે કે તારું તો કેવું છે, રોજ આકાર બદલવાનો, કોઈ સ્થિરતા જ નહીં. ત્યારે ચંદ્ર કહે છે, ‘તું મારી નહીં, તારી પોતાની ચિંતા કર, કેમ કે તું તો એવો છે કે, ‘ઊલઝને અપની બનાકર આપ હી ફંસતા ઔર ફિર બેચૈન હો હંસતા ન રોતા હૈ’ આ કાવ્યના કવિને ખ્યાલ હોય કે નહીં, પણ એ આજે જેને લઈને ખૂબ સંશોધનો થઈ રહ્યા છે એ ‘માઈન્ડ ટ્રેપ્સ’ની વાત કરી રહ્યો છે.
માઈન્ડ ટ્રેપ્સ એટલે આપણા જ મન-મગજના પ્રપંચો, જે આપણને વિચારવામાં, નિર્ણય લેવામાં ભૂલો કરાવે છે. આપણને એવું લાગતું હોય છે કે આપણા વિચારો પર આપણું નિયંત્રણ છે અને આપણે મુક્તપણે નિર્ણય લેવા સક્ષમ છીએ. પણ આપણું જ મન આપણને ફસાવતું હોય, ગોટાળે ચડાવતું હોય અને આપણને એની ખબર પણ ન હોય એવું બને છે.
જરા નિરીક્ષણ કરો – ‘હું સફળ નહીં થાઉં’ કે ‘એ ગોટાળા જ કરશે’ એવું ભવિષ્યકથન, માણસને સારો કે ખરાબ એવા બે અંતિમો પર જ જોતું બ્લેક એન્ડ વ્હાઈટ થિંકિંગ, ‘એને મારા માટે સમય જ નથી’ જેવું માઈન્ડરિડિંગ, ‘એણે મારા સામું જોયું નહીં, મારી કોઈ ભૂલ થઈ હશે’ જેવું ઝટપટ તારણ, ‘તું હંમેશાં ખોટું જ બોલે છે’ જેવું અતિસામાન્યીકરણ, નકારાત્મકતા તરફ ઢળી જવું, ટાળવું, લેબલિંગ, જજમેન્ટલ થવું, લાગણીઓને તર્ક પર સવાર થવા દેવી, નાની વાતને વધુ મહત્ત્વ આપી દેવું, ‘આમ ન કર્યું હોત તો’ જેવા પસ્તાવા – આ બધામાંથી આપણે રોજ, વારંવાર પસાર નથી થતા?
મનોવિજ્ઞાન આને માઈન્ડ ટ્રેપ્સ, થિંકિંગ એરર્સ, નેગેટિવ ઓટોમેટિક થોટ્સ કે અનહેલ્પફુલ થોટ્સ કહે છે. એને કારણે મન એકાગ્ર થઈ શકતું નથી, થાકે છે, અટવાય છે. એને લીધે વિચારો અસ્પષ્ટ, ધૂંધળા થાય છે, સમય-શક્તિ વેડફાય છે, મન દુ:ખી, આળું, શરમિંદગી અનુભવતું કે ભયભીત થાય છે. સતત આવું ચાલે તો થાક, અનિદ્રા, ભૂખ ચાલી જવી, ટટ્ટારપણું ગુમાવવું, મુશ્કેલી ઊભી થાય એવું કરી બેસવું આવું પણ થાય છે. જિંદગી એની મઝા ગુમાવી બેસે છે. આજની ઝડપી અને સ્પર્ધાત્મક જીવનશૈલીમાં આવા અવરોધ પોસાય નહીં. એનાં મૂળ આપણા જ મનમાં છે એ સમજીએ અને જરા સતર્ક રહીએ તો તેનાથી મુક્ત થઈ જવાનું એટલું અઘરું પણ નથી.
એક વીડિયો ક્લિપ આ વાતને વાર્તારૂપે સમજાવે છે : એક યુવાન, જેને આપણે આનંદ કહીશું. એ એક દિવસ એક પાર્ટીમાં જાય છે અને મિત્રોના આગ્રહથી વધારેપડતી મીઠાઈ ખાઈ લે છે. આરોગ્ય વિશે સભાન હોવા છતાં એ મનને રોકી શક્તો નથી. આ છે ‘કોગ્નેટિવ ડિસોનન્સ’. માનવું કંઈક ને કરવું કંઈક બે વિરોધી મૂલ્યો વચ્ચે ખેંચતાણ થાય અને તમે તમારાં મૂલ્યો કે વિચારથી વિરુદ્ધ વર્તો ત્યારે એક જાતની અસહાયતાનો અનુભવ થાય છે. આવા વખતે મૂલ્યો અને વર્તનની સંવાદિતા જાળવી લેવી એ જ શ્રેષ્ઠ માર્ગ છે.
એક દિવસ આનંદથી શર્ટ પર ચા ઢોળાઈ. એ ખૂબ હીણપત અનુભવવા લાગ્યો કે લોકોએ જોયું, બધા કેવું માનશે. આને સ્પૉટલાઈટ ઈફેક્ટ કહે છે. આપણા દેખાવ કે કાર્ય પર લોકો જે ધ્યાન આપતા હોય તેને આપણે ઑવર-એસ્ટીમેટ કરતા હોઈએ છીએ. હકીકત એ છે કે મોટા ભાગના માણસો પોતાની દુનિયામાં મસ્ત હોય છે, કોઈ કંઈ જુએ તો ય તરત ભૂલી જતું હોય છે માટે આપણે સહજ રહેવું.
ખરીદી કરવા જઈએ ત્યારે આપણે ‘એન્ક્રોચિંગ બાયસ’નો ભોગ બનતા હોઈએ છીએ. આનંદ પોતાના દીવાનખંડ માટે નવો સૉફા ખરીદવા ગયો. સેલ્સમેને તેને પહેલા 95,000 રૂપિયાનો સૉફા બતાવ્યો. આનંદને એ એટલો ગમી ગયો કે અન્ય સૉફાને તે આ સૉફા સંદર્ભે જ વિચારવા લાગ્યો. તેનું બજેટ 25 હજારનું હતું છતાં તેણે 45,000નો સૉફા ખરીદ્યો અને છતાં તેને લાગ્યું કે મને ફાયદો થયો. મોટા સ્ટોર કે મોલના તાલીમ પામેલા સેલ્સ પર્સન્સ આ ટેકનિક ખૂબ અજમાવે છે અને લોકો બજેટ બહાર ખરીદી કરીને પણ ખુશ થાય છે! મગજ ઠેકાણે રાખો, માહિતીને બરાબર સમજેલા રહો અને પહેલા મળેલી માહિતીને નિર્ણય પર હાવી ન થવા દો.
એક સમારંભમાં આનંદને દિવ્યા મળી અને એ ‘હાલો ઈફેક્ટ’નો શિકાર બન્યો. તે દિવ્યાના સૌંદર્યથી એટલો પ્રભાવિત થઈ ગયો કે એને એની ખામીઓ દેખાઈ જ નહીં. આવું બધા સાથે થાય છે. નોકરી માટેના ઈન્ટરવ્યૂમાં આવું ખૂબ થાય છે. સારા દેખાવનો, સારા બેકગ્રાઉન્ડવાળો કે પ્રતિષ્ઠિત કૉલેજમાંથી આવતો ઉમેદવાર આવે ત્યારે ઈન્ટરવ્યૂ લેનારા પહેલેથી જ ધારી લે છે કે આ યોગ્ય ઉમેદવાર છે. લગ્ન માટે પાત્ર જોતી વખતે પણ આ થાય છે. આઈક્યૂ સારી હોય તેની ઈક્યૂમાં ઠેકાણાં ન હોય, સુંદર કન્યા અભિમાની હોય, સારું કમાતો છોકરો લુચ્ચો હોય. ભણેલી વ્યક્તિ શિથિલ ચારિત્ર્યની હોય, સ્માર્ટ ઉમેદવાર કામચોર હોય એવું બને. આનાથી બચવા માટે દરેક લક્ષણને સ્વતંત્ર રીતે તપાસવાની ટેવ પાડવી. એકના આધારે બીજું કલ્પી ન લેવું અને ઉપરછલ્લી બાબતો પરથી ધારણા ન બાંધવી.
આનંદ એક વાર એ.ટી.એમ.માંથી પૈસા લેવા ગયો અને ડેબિટકાર્ડ ત્યાં જ ભૂલી આવ્યો. આ છે બ્લુમા ઝિગાર્નિક ઈફેક્ટ. મગજનું એવું છે કે કામ પૂરું થાય એટલે એ ડિલિટ બટન દબાવી દે. આનંદનું મગજ પૈસા લેવા પર એકાગ્ર હતું. એ મળ્યા ત્યાં સુધીનું દરેક સ્ટેપ એણે બરાબર લીધું પણ મળી ગયા પછી કાર્ડ રહી ગયું. આની શોધ એક રશિયન સાયકૉલોજિસ્ટે કરી હતી. એ એક રેસ્ટોરાંમાં જમવા ગયો. એણે નોંધ્યું કે મોટા અને જટિલ ઑર્ડર વેઈટરોને બરાબર યાદ રહેતા હતા, પણ જેવી વાનગીઓ અપાઈ જાય, તેઓ એ ભૂલી જતા હતા. વેઈટરો સર્વ કર્યા પહેલા બધું નોંધી લે છે તેમ એ.ટી.એમ.માં જઈએ ત્યારે પૈસા લેતા પહેલા કાર્ડ લઈ લેવાની ટેવ પાડવી જોઈએ.
રજાના દિવસે આનંદને થયું ફિલ્મ જોઉં. એણે લેપટોપ ખોલ્યું. ફિલ્મ પસંદ કરવા માટે 15 મિનિટ બ્રાઉઝ કર્યું. ફિલ્મ નક્કી કરી, જોઈ. બહુ મઝા ન આવી. આ છે પેરાડોક્સ ઑફ ચોઈસ. દૂરદર્શન પર અઠવાડિયે એક ફિલ્મ બતાવાતી ને આપણે રાજી થઈને જોતા. દુકાનોમાં જતા ત્યારે સીમિત વિકલ્પોમાંથી પસંદ કરી લેતા. હવે ઓનલાઈન શોપિંગ હોય કે ફિલ્મની પસંદગી – ખૂબ વિકલ્પો છે. એને લીધે નિર્ણય લેતા વાર લાગે છે. મગજ થાકે છે ને છેલ્લે અયોગ્ય પસંદગી થઈ જાય છે. ખૂબ વિકલ્પો હોવા તે સારી બાબત છે પણ તેનાથી અનિર્ણયાત્મકતા, એંક્ઝાયટી અને અંતે અસંતોષ પણ આવે છે. આનાથી બચવા વિકલ્પો અને પસંદગીની મૂંઝવણ વચ્ચે બેલેન્સ રાખવું.
આ માહિતી ડેનિયલ કાહનેમનના ‘થિંકિંગ ફાસ્ટ એન્ડ સ્લો’ નામના પુસ્તકમાંથી લીધી છે. તેઓ કહે છે, ‘વિચારવાની બે પદ્ધતિ છે : ફાસ્ટ અને સ્લૉ. ફાસ્ટ સિસ્ટમ સ્ફૂરણા અને લાગણીઓ પર આધાર રાખે છે, સ્લૉ સિસ્ટમ સજાગતા અને તર્કથી કામ લે છે. આ સિસ્ટમો આપણા અભિપ્રાય ને નિર્ણય પર અસર કરે છે ને જો ગાફેલ રહીએ તો પૂર્વગ્રહના શિકાર બનીએ છીએ ને ભૂલ કરીએ છીએ. જો આપણે માઈન્ડ ટ્રેપ્સ વિશે જાણતા હોઈએ તો સ્પષ્ટ, એકાગ્ર અને યોગ્ય પરિપ્રેક્ષ્યવાળા બનીએ. આપણા ઋષિઓએ ભલે બીજા સંદર્ભમાં પણ ક્યારનું કહ્યું જ છે, ‘મન એવં મનુષ્યાણાં કારણ બન્ધમોક્ષયો’.
e.mail : sonalparikh1000@gmail.com
પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 16 ઍપ્રિલ 2023