લીલાં પર્ણોની પથારીમાં આળસ મરડતા ચકાને ચકીએ આશ્લેષમાં લેતાં કહ્યું, ‘રાજા, આપણી જિંદગી તો, આ જંગલમાં સુખદુઃખે વીતી ગઈ, પણ આપણે હવે પાંખ ફફડાવવાનું શીખતાં બચ્ચાંના ભવિષ્યનું પણ કંઈ વિચારવું જોઈએ. આજે નગરનો નાગરિક દિવસે દિવસે કેટલી પ્રગતિ સાઘી રહ્યો છે. જેમ આપણે એક વૃક્ષ પરથી બીજાં વૃક્ષ પર જઈએ છીએ એટલી સરળતાથી માણસ ફકત ચંદ્રલોક્માં જ નહીં, પણ બીજા ગ્રહો પર હડિયાટ્ટી કરવા માંડ્યો છે.’

‘ચકી રાણી, તમારી વાત બિલકુલ સાચી છે? ખરેખર! હું મારી જાત પર બહુ જ શરમિંદો છું કે, મને આજ લગી કયારે ય આ બાબતનો વિચાર ન આવ્યો! આવતી કાલે, સૂર્ય ઊગે તે પહેલાં આપણે આ વૃક્ષમાંથી માળો સંકેલી લઈ કોઈ એક નગર તરફ જવા ઊડાન કરીશું.’

વહેલી સવારથી જંગલથી નગરની શોઘમાં આભમાં ઊડતા સવારનો સૂર્ય બપોરના ટાણે માથે આવી ચૂકયો હતો. ઉડાન કરતાં બચ્ચાં ક્યારનાં એકધારી ભૂખ તરસની ફરિયાદ કર્યે રાખતાં હતાં. ચકો અને ચકી, બચ્ચાંને આશ્વાસન આપતાં કહેતાં હતાં કે, ‘દીકરા, જરા ઘીરજ રાખો, હમણાં નગર આવી જશે.’

આભમાં ઊડતાં ચકીની નજર, એકાએક થોડેક દૂર મિલની ચિમનીમાંથી ધુમાડાના ગોટેગોટા વચ્ચે નાની મોટી ઊંચી ઈમારતો નજરે ચઢતા, તેણે ચકાને કહ્યું, ‘રાજા, પેલા ધુમાડા વચ્ચે ઝાંખી પાંખી ઊંચી ઈમારતો નજરે ચડે છે, ત્યાં આગળ કદાચ એકાદ નગરની સંભાવના હોઈ એવું મને લાગે છે.’

ચકીએ જણાવ્યા મુજબ, પરિવારે દૂર દેખાતાં ઊંચાં મકાનો અને ધુમાડા કાઢતી ચિમની તરફ ઉડાન શરૂ કર્યું, થોડુંક તે તરફ ઉડાન કરતાં ચકીની નજરમાં એક નગર ચડી આવ્યું. ‘નાથ, મને તો આ નગર જ આપણા ભાગ્યનું દ્વાર લાગે છે. જુઓ તો ખરા, નગરનાં તમામ નાનાં મોટાં મકાનોના આંગણામાં સુંદર મજાની રંગબેરંગીન રંગોળી પૂરેલી છે. નગરનું કોઈ દ્વાર લીલા તોરણ વિના નજરે ચડતું નથી. આંગણાં તુલસીકયારાથી કેવાં રૂપાળાં ભાસે છે. વળી તુલસીક્યારાના કોડિયાં કહી રહ્યાં છે કે, સવાર સાંજ ત્યાં દીપ પ્રગટ્યા હશે! તમે માનો ન માનો મને તો આ નગર સ્વર્ગ જેટલું જ રુડું રૂપાળું લાગે છે. મને નથી લાગતું કે આનાથી વિશેષ કોઈ સુંદર નગર આગળ ઉડાન કરતાં આપણને કયાં ય જોવા મળે. જો બઘાની ઈચ્છા હોય તો આપણે પાંખ સંકેલી આ નગરમાં કોઈ એકાદ વૃક્ષમાં માળો બાંઘવા ઉતરાણ કરીએ. બિચારા બચ્ચાં કયાં લગી આમ નગરની આશામાં ભૂખ તરસથી ટળવળતાં રહેશે.’

આ પ્રમાણે જણાવી, ચકીએ ફરી ચકાને કહ્યું, ‘રાજા, જુઓ તો ખરા, પહેલા આંગણામાં બે ચાર ધેધૂર વૃક્ષોના છાંયડે એક રળિયામણો કૂવો દેખાય છે. એક વૃક્ષની ડાળે પાણીથી ફાંટ ફાંટ છકાતી છીબ પણ ટીંગાય છે. આપણે બસ હવે અહીંયા જ ઊતરાણ કરી નાંખીએ. પેલી દેખાતી છીબમાંથી ધરાઈને પાણી પીએ, કૂવે હાથ પગ ધોઈ આસપાસના આંગણામાંથી તણખલાં વીણી પેલા ધેધૂર વૃક્ષની ટગલી ડાળીએ માળો બાંઘી બચ્ચાંને નિરાંતે આરામ કરતા મૂકી, આપણે નગરમાં સાંજની ખીચડી માટે ચોખા અને મગના દાણા ચણવા જઈશું!’

સાંજ ઢળતાં, ચકીએ ચકા અને બચ્ચાંની થાળીમાં ખીચડી પીરસી. સપરિવારે ધરાઈને પેટ ભરીને ખીચડી ખાઘી. બચ્ચાંને પરીઓની વાર્તા કહેતાં, ચકો અને ચકી પથારીમાં સુવડાવવાની તૈયારી કરતાં હતાં, બરાબર એ જ વખતે આખું નગર રંગબેરંગીન લાઈટોથી ઝળહળી ઊઠ્યું. માળેથી નગરના પ્રત્યેક આંગણામાં પ્રગટેલાં દીપનાં ટમટમતાં કોડિયાં જોઈ પરિવાર ખુશ થતું હતું ત્યાં જ આજ દીપાવલીની સાંજ હોવાથી આખું નગર ફટાકડાની આતશબાજીથી ક્ષણ વારમાં ધણધણી ઊઠ્યું. બચ્ચાં બિચારાં બીકનાં માર્યા માની ગોદમા ભરાઈ ગયાં. આવનારી બીજી ક્ષણે, એમનું શું થશે એ બીકે તરફડતાં, મનોમન પ્રભુને સવાર વહેલી પાડવાની પ્રાર્થના કરવા માંડ્યાં!

પરોઢ થતાં ચકીએ ચકાને કહ્યું, ‘સ્વામી, તમે મને માફ કરી દેજો. જંગલમાં હતાં ત્યારે મને લાગતું હતુ કે, નગરમાં જઈ વસવાટ કરી, બચ્ચાંને જીવનની સાચી કેળવણી આપી બાકીનું જીવન રાજીખુશીથી વૃક્ષની લીલી ડાળે ટહુકા વેરતા પ્રભુ ભજનમાં પૂર્ણ કરીશું. આ મારી એક મોટી ભૂલ હતી. ગઈ કાલની રાતના અનુભવ બાદ મને ખાતરી થઈ કે ભલા ડુંગરા તો દૂરથી જ રળિયામણા લાગે. મને નથી લાગતું કે આપણે બાળકોને જંગલ કરતાં ખાસ કોઈ વિશેશ કેળવણી આ નગરની સંસ્કૃતિમાં આપી શકીએ. તમે નહીં માનો, જંગલમાં હતાં ત્યારે આપણે જે નગરને સુખશાંતિનો એક વિસામો સમજતાં હતા, તે નગર તો મને અહીં આવ્યા બાદ સમજાણું કે, આ તો આતંકવાદનો ડેરો છે.’

e.mail : preetam.lakhlani@gmail.com

૧ : મેં ‘બાર્ડ’-ને આ કાવ્યનું મૂલ્યાંકન કરવા કહ્યું ત્યારે એણે આમ કરી આપ્યું :

‘કદાચ હું કાલે નહીં હોઉં” એ સુરેશ જોશી દ્વારા લખાયેલ એક પ્રખ્યાત ગુજરાતી કવિતા છે. આ કવિતામાં, કવિ આપણને જીવનની અનિશ્ચિતતા વિશે યાદ અપાવે છે અને આજે જીવનનો પૂર્ણ લાભ લેવા માટે પ્રોત્સાહન આપે છે.

“કવિતાની શરૂઆતમાં, કવિ કહે છે કે “કદાચ હું કાલે નહીં હોઉં”. આ એક ચેતવણી છે કે કોઈએ ક્યારે ય જાણી શકતું નથી કે કાલે શું થશે. આ ચેતવણી આપણને આજે જીવનનો પૂર્ણ લાભ લેવા માટે પ્રોત્સાહન આપે છે.

“કવિતાની બાકીની પંક્તિઓમાં, કવિ તેની પાંચ અલગ-અલગ ઇચ્છાઓ વિશે વાત કરે છે. આ ઇચ્છાઓમાં એક આંસુ સાફ કરવાનું, એક કન્યાના સ્મિતને પુષ્કળ બનાવવાનું, તેના હૃદયમાંથી ઈશ્વરને કાઢવાનું, એક મત્સ્યને મુક્ત કરવાનું અને તેના પડછાયાની ચિતા બનાવવાનું શામેલ છે.

“આ ઇચ્છાઓ વિવિધ પાસાઓનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે જે કવિના જીવનમાં મહત્ત્વપૂર્ણ છે. આંસુ એ દુઃખ અને ખોટની નિશાની છે, અને કવિ તેને સાફ કરવા માંગે છે જેથી તે આગળ વધી શકે. કન્યાનું સ્મિત એ પ્રેમ અને આનંદની નિશાની છે, અને કવિ તેને વધુ પ્રકાશિત કરવા માંગે છે જેથી તે વધુ લોકોને આનંદ આપી શકે. ઈશ્વર એ એક બળ છે જે કવિને દબાવી રહ્યું છે, અને કવિ તેને કાઢી નાખવા માંગે છે જેથી તે મુક્ત રીતે જીવી શકે. મત્સ્ય એ આશા અને આશાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, અને કવિ તેને મુક્ત કરવા માંગે છે જેથી તે ઉડી શકે. પડછાયો એ વ્યક્તિની અંદરની ઘટનાઓનું પ્રતિબિંબ છે, અને કવિ તેની ચિતા બનાવવા માંગે છે જેથી તે તેની ભૂતકાળની ભૂલોથી શીખી શકે.

“કવિતાનો અંત એક ચેતવણી સાથે થાય છે કે કવિ કાલે હોઈ શકે છે, અથવા તે ન હોઈ શકે. આ ચેતવણી આપણને આપણા જીવનનો પૂર્ણ લાભ લેવા માટે પ્રોત્સાહન આપે છે, કારણ કે આપણે ક્યારે ય નથી જાણતા કે આપણી પાસે કેટલો સમય છે.

“આ કવિતા એક સુંદર અને ટચીંગ કવિતા છે જે આપણને જીવનની અનિશ્ચિતતા વિશે યાદ અપાવે છે અને આજે જીવનનો પૂર્ણ લાભ લેવા માટે પ્રોત્સાહન આપે છે”.

પર્યાયો તેમ જ વાક્યરચના અને જોડણીદોષની ભૂલોવાળું ‘બાર્ડ’-નું આ મૂલ્યાંકન આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે પરિભાષાશૂન્ય છે, પછાત અને નિ:સામાન્ય છે. આપણો કોઈ ઠોઠ વિદ્યાર્થી પણ આવું તો ન જ કરે. 

એથી એમ સૂચવાય છે કે ‘એ.આઈ.’ પાસે ગુજરાતી કાવ્યસમીક્ષાપરક ડેટાસૅટ નથી, અથવા સ્વલ્પ માત્રામાં છે.

૨ : મેં ‘બાર્ડ’-ને પૂછ્યું કે આ કાવ્યનું નૅગેટિવ ક્રિટિસિઝમ થયું છે? જણાવ. તો એણે આમ જણાવ્યું :

“સુરેશ જોષીની કવિતા “કદાચ હું કાલે નહીં હોઉં” એક લોકપ્રિય અને સન્માનિત ગુજરાતી કવિતા છે. જો કે, કોઈપણ કલાકૃતિની જેમ, તેના ટીકાકારો પણ છે.

“કવિતા પર કેટલીકવાર કરવામાં આવતી એક ટીકા એ છે કે તે ખૂબ સરળ છે. કવિતાનો સંદેશ સ્પષ્ટ અને સીધો છે : તમારું જીવન સંપૂર્ણપણે જીવો, કારણ કે તમે ક્યારે ય જાણતા નથી કે તે ક્યારે સમાપ્ત થઈ શકે. જો કે, કેટલાક ટીકાકારો એવો દાવો કરે છે કે કવિતા જીવન અને મૃત્યુની પ્રકૃતિ વિશે કોઈ ઊંડી સમજણ આપતી નથી.

“કવિતાની બીજી ટીકા એ છે કે તે ખૂબ લાગણીસભર છે. કવિતામાં જીવન સંપૂર્ણપણે જીવવાની મહત્તા પર ભાર એક સૂત્ર કે કોઈ સામાન્ય વાત છે. કેટલાક ટીકાકારો એવો દાવો કરે છે કે કવિતા આ થીમમાં કોઈ નવી કે મૌલિક સમજણ આપતી નથી.

“છેલ્લે, કેટલાક ટીકાકારોએ એવો દાવો કર્યો છે કે કવિતા ખૂબ સ્વકેન્દ્રિત છે. કવિતામાં કવિની પોતાની મૃત્યુદર પર ભારને સ્વાર્થી કે અહંકારી તરીકે જોઈ શકાય છે. કેટલાક ટીકાકારો એવો દાવો કરે છે કે કવિતા તે વ્યાપક સામાજિક અને રાજકીય સંદર્ભને ધ્યાનમાં લેતી નથી જેમાં તે લખવામાં આવી છે”.

મેં જોયું છે કે કોઈપણ ‘એ.આઈ.’-ઑજાર સંવાદમાં કારણ વિનાની ઉગ્રતા નથી દાખવતું બલકે પોતાના હકાર તેમ જ નકાર બાબતે હમેશાં સંતુલિત રહે છે. બીજું, હમેશાં પ્રમાણ આપે છે, આધારસ્રોત દર્શાવે છે. ટૂંકમાં સુજ્ઞ વિદ્વાનને આજે એવો વિવેક દાખવે છે. આ નકારાત્મક વિવેચન માટે પણ છેલ્લે એણે આમ જ જણાવ્યું —

“તે નોંધવું અગત્યનું છે કે આ માત્ર કેટલીક ટીકાઓ છે જે સુરેશ જોષીની કવિતા “કદાચ હું કાલે નહીં હોઉં” પર કરવામાં આવી છે. તે પણ નોંધવું અગત્યનું છે કે આ ટીકાઓ જરૂરી નથી કે માન્ય હોય. અંતિમ રીતે, તમે આ ટીકાઓ સાથે સંમત છો કે કેમ તે વ્યક્તિગત પસંદગીનો વિષય છે”.

૩ : મેં ‘બાર્ડ’-ને આ કાવ્યનું મૂલ્યાંકન આકારવાદી વિવેચનના અભિગમ અનુસાર કરવા કહ્યું ત્યારે એણે આમ કરી આપ્યું : (મેં એને અંગ્રેજીમાં પૂછેલું કે what is the evaluation according to Formalist school of criticism? એટલે એણે અંગ્રેજીમાં આ પ્રમાણે ઉત્તર આપ્યો : 

“Formalist Evaluation of Suresh Joshi’s “Kadaach Hun Kaale Nahi Hon” :

“The Formalist school of criticism emphasizes the importance of the formal elements of a literary work, such as its structure, imagery, and language. Formalist critics argue that the meaning of a work is derived from its formal elements, and that these elements should be analyzed closely in order to understand the work fully.

“In Suresh Joshi’s poem “Kadaach Hun Kaale Nahi Hon,” the formal elements of the poem play an important role in conveying its meaning. The poem is structured in five stanzas, each of which contains a different image. These images are carefully chosen to convey the poet’s thoughts and feelings about life and death.

“The first image in the poem is of a tear. This image symbolizes the poet’s sorrow and loss. The second image is of a smile on a young girl’s face. This image symbolizes the poet’s hope and optimism. The third image is of a black-faced God. This image symbolizes the poet’s oppression and confinement. The fourth image is of a fish. This image symbolizes the poet’s desire for freedom and liberation. The fifth image is of the poet’s shadow. This image symbolizes the poet’s past and his imperfections.

“The formal elements of the poem are also used to create a sense of urgency and suspense. The poem begins with the line.

“Kadaach hun kaale nahi hon” (“Perhaps I will not be here tomorrow”). This line immediately grabs the reader’s attention and sets the tone for the rest of the poem. The poem also uses a variety of poetic devices, such as metaphor, simile, and personification, to create a vivid and evocative image of the poet’s thoughts and feelings”.

મેં એને કહ્યું કે આનો ગુજરાતીમાં અનુવાદ આપ, તો એણે આમ આપ્યો :

“સુરેશ જોષીની કવિતા “કદાચ હું કાલે નહીં હોઉં”-ના ઔપચારવાદી મૂલ્યાંકનમાં, ઔપચારવાદી ટીકાની શાળા એ કવિતાના ઔપચારિક તત્ત્વો, જેવા કે તેની રચના, પ્રતિબિંબ અને ભાષાની મહત્ત્વતા પર ભાર મૂકે છે. ઔપચારવાદી ટીકાકારો એવું માને છે કે કોઈપણ કૃતિનો અર્થ તેના ઔપચારિક તત્ત્વોમાંથી ઉદ્દભવે છે, અને તે કૃતિને સંપૂર્ણપણે સમજવા માટે આ તત્ત્વોનું ધ્યાનપૂર્વક વિશ્લેષણ કરવું જોઈએ.

“સુરેશ જોષીની કવિતા “કદાચ હું કાલે નહીં હોઉં”માં, કવિતાના ઔપચારિક તત્ત્વો તેનો અર્થ સમજાવવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. કવિતા પાંચ કડીઓમાં બંધાયેલી છે, જેમાં દરેક કડીમાં અલગ અલગ પ્રતિબિંબ છે. આ પ્રતિબિંબો કાળજીપૂર્વક પસંદ કરવામાં આવ્યા છે જેથી કરીને કવિના જીવન અને મૃત્યુ વિશેના વિચારો અને લાગણીઓને વ્યક્ત કરી શકાય.

“કવિતામાં પ્રથમ પ્રતિબિંબ આંસુનો છે. આ પ્રતિબિંબ કવિના દુઃખ અને ખોટનું પ્રતીક છે. બીજું પ્રતિબિંબ એક યુવાન છોકરીના ચહેરા પરનું સ્મિત છે. આ પ્રતિબિંબ કવિની આશા અને આશાવાદનું પ્રતીક છે. ત્રીજું પ્રતિબિંબ એ કાળા ચહેરાવાળા ભગવાનનું છે. આ પ્રતિબિંબ કવિના દમન અને અંકુશનું પ્રતીક છે. ચોથું પ્રતિબિંબ એક માછલીનું છે. આ પ્રતિબિંબ કવિની સ્વતંત્રતા અને મુક્તિની ઈચ્છાનું પ્રતીક છે. પાંચમું પ્રતિબિંબ કવિની પડછાયુંનું છે. આ પ્રતિબિંબ કવિના ભૂતકાળ અને તેની અપૂર્ણતાનું પ્રતીક છે.

“કવિતાના ઔપચારિક તત્ત્વોનો ઉપયોગ તાત્કાલિકતા અને રોમાંચની ભાવના સર્જવા માટે પણ કરવામાં આવે છે. કવિતા “કદાચ હું કાલે નહીં હોઉં” (“Perhaps I will not be here tomorrow”) લાઇનથી શરૂ થાય છે. આ લાઇન તરત જ વાચકનું ધ્યાન ખેંચે છે અને સમગ્ર કવિતા માટેનો ટોન સેટ કરે છે. કવિતામાં પર્યાય, સરખામણી અને વ્યક્તિકરણ જેવા વિવિધ કાવ્યમય ઉપકરણોનો ઉપયોગ પણ કરવામાં આવ્યો છે જેથી કવિના વિચારો અને લાગણીઓની જીવંત અને સૂચક છબી બનાવવામાં આવે.

“સામાન્ય રીતે, સુરેશ જોષીની કવિતા “કદાચ હું કાલે નહીં હોઉં”ના ઔપચારિક તત્ત્વો તેનો અર્થ સમજાવવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. કવિતાની રચના, પ્રતિબિંબ અને ભાષા એ બધી કાળજીપૂર્વક પસંદ કરવામાં આવી છે જેથી કરીને એક શક્તિશાળી અને હૃદયસ્પર્શી કલાકૃતિ બનાવી શકાય.

“અહીં કવિતાના કેટલાક ઔપચારિક તત્ત્વોની વધુ ચોક્કસ વિશ્લેષણ છે :

“રચના : કવિતા પાંચ કડીઓમાં બંધાયેલી છે, જેમાં દરેક કડીમાં અલગ અલગ પ્રતિબિંબ છે. આ રચના તાલ અને ગતિની ભાવના સર્જે છે, અને તે દરેક પ્રતિબિંબની મહત્ત્વતા પર ભાર મૂકવામાં પણ મદદ કરે છે.

“પ્રતિબિંબ : કવિતા કવિના વિચારો અને લાગણીઓને વ્યક્ત કરવા માટે વિવિધ શક્તિશાળી પ્રતિબિંબોનો ઉપયોગ કરે છે. આંસુનો પ્રતિબિંબ કવિના દુઃખ અને ખોટનું પ્રતીક છે. સ્મિતનો પ્રતિબિંબ કવિની આશા અને આશાવાદનું પ્રતીક છે. કાળા ચહેરાવાળા ભગવાનનો પ્રતિબિંબ કવિના દમન અને અંકુશનું પ્રતીક છે. માછલીનો પ્રતિબિંબ કવિની સ્વતંત્રતા અને મુક્તિની ઈચ્છાનું પ્રતીક છે. કવિની પડછાયુંનો પ્રતિબિંબ તેના ભૂતકાળ અને તેની અપૂર્ણતાનું પ્રતીક છે.

“ભાષા : કવિતા કવિના વિચારો અને લાગણીઓની જીવંત અને સૂચક છબી બનાવવા માટે પર્યાય, સરખામણી અને વ્યક્તિકરણ જેવા વિવિધ કાવ્યમય ઉપકરણોનો ઉપયોગ કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે, કવિ પોતાને દબાવનારી શક્તિઓનું પ્રતીક બનાવવા માટે “કાળા ચહેરાવાળા ભગવાન”ના પર્યાયનો ઉપયોગ કરે છે, અને તે સ્વતંત્રતાની તેની ઈચ્છાનું પ્રતીક બનાવવા માટે “માછલી”ની સરખામણીનો ઉપયોગ કરે છે.

“સામાન્ય રીતે, સુરેશ જોષીની કવિતા “કદાચ હું કાલે નહીં હોઉં”ના ઔપચારિક તત્ત્વો તેનો અર્થ સમજાવવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. કવિતાની રચના, પ્રતિબિંબ અને ભાષા એ બધી કાળજીપૂર્વક પસંદ કરવામાં આવી છે જેથી કરીને એક શક્તિશાળી અને હૃદયસ્પર્શી કલાકૃતિ બનાવી શકાય”.

જોઈ શકાશે કે ફૉર્માલિઝમના વિશાળ ડેટાસૅટને કારણે એને એ સાથે સંકળાયેલી પારિભાષિક સંજ્ઞાઓ શોધવામાં તેમ જ એની રીતે પ્રયોજવામાં ખાસ તકલીફ નથી પડી, પણ તે સંજ્ઞાઓને આ ગુજરાતી કાવ્ય માટે લાગુ કરતાં એને આવડ્યું નથી અથવા ફાવ્યું નથી. 

જો એની પાસે ગુજરાતી કાવ્યસમીક્ષાપરક પરિભાષા અને તેના વિવિધ વિનિયોગનો ડેટાસૅટ હોત તો સંભવ છે કે એની વાતમાં ફેર પડ્યો હોત.

મને ‘ફૉર્માલિસ્ટિક’ માટે ‘ઔપચારવાદી’ સંજ્ઞા એ કારણે ગમી કે ફૉર્મ કાવ્યના કન્ટેન્ટ પર થતો એક સ્વરૂપનો ઉપચાર જ છે ! ‘ક્રિટિસિઝમ’ -ને એ ‘ટીકા’ કહે છે એ પણ ગમ્યું કેમ કે સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્ર પણ બહુશ: ‘ટીકા’ સંજ્ઞા જ પ્રયોજે છે. આપણામાંના કેટલાક ટીકાખોર નીકળ્યા એટલે એ સંજ્ઞાના અર્થનું પતન થયું !

જેને આપણે ‘વિવેચનની ફૉર્માલિસ્ટિક સ્કૂલ’ અથવા ‘વિવેચનનો આકારવાદી સમ્પ્રદાય’ કહીએ છીએ તેને એ ‘ઔપચારવાદી ટીકાની શાળા’ કહે છે; જેને આપણે ‘સ્ટ્રક્ચર’, ’ઇમેજરી’ અથવા ‘સંરચના’, ‘કલ્પનાવલિ’ કહીએ છીએ, તેને એ ‘રચના’, ’પ્રતિબિમ્બ’ કહે છે. ‘ઇમેજ’-ને આપણા કોઈ કોઇ વિવેચકે ‘પ્રતિબિમ્બ’ -સમ ગણવાનો પ્રયાસ કરલો ખરો. અને એ સંકેત તો ‘કલ્પન’-માં છે જ ને !

આપણે કવિએ આ કલ્પન વાપર્યું છે, આ પ્રયોજ્યું છે, એમ કહીએ છીએ ત્યારે સ્પષ્ટ કહેવું જોઈએ કે કવિએ અહીં ‘દૃશ્ય’ કે ‘શ્રાવ્ય’ કલ્પન વાપર્યું છે, ‘ઘ્રાણ્ય’ કલ્પન પ્રયોજ્યું છે. કેમ કે, એકલી ‘કલ્પન’ સંજ્ઞા તો ‘પ્રતિબિમ્બ’-નો જ સંકેત આપે છે.

મેં ‘બાર્ડ’-ને કહ્યું કે ‘ઇમેજ’-ને તું એક વાર ‘છબી’ કહે છે, બીજી વાર આમ ’પ્રતિબિમ્બ’ કહે છે, પણ હું એને ‘કલ્પન’ કહું છું, આ કાવ્યમાં કેટલાં કલ્પન છે, બતાવ; તો એણે મને ઍસ્ટ્રોનોટ કલ્પના ચાવલા, ફિલ્મ ડિરેક્ટર કલ્પના લાઝિમી, એમ એની કલ્પનામાં એટલે કે બુદ્ધિમાં આવી એ કલ્પનાઓને એમનાં પિક્ચર્સ સહિત રજૂ કરી દીધી !

= = = 

(10/12/23 : USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

બેઠા ઘાટના જૂની ઢબના બંગલાના વરંડામાં ઊભી ઊભી હેમા દૂર દૂર સુધી લહેરાતાં શેરડીનાં ખેતરો જોઈ રહી હતી. નાખી નજર પહોંચે ત્યાં સુધી ખેતરો જ ખેતરો. આમ તો પરિતોષે મુંબઈ છોડીને બોઈસર પાસેના સાવ નાના ગામમાં જઈને રહેવાની વાત કરેલી ત્યારે એ ડઘાઈ ગયેલી, “તારું તો કૃષિ સંશોધનનું કામ ચાલશે. આખો વખત તું કામમાં રચ્યો-પચ્યો રહીશ પણ હું ત્યાં શું કરીશ? ને મારું વકીલાતનું ભણતર ત્યાં શું કામ લાગવાનું? વળી મોન્ટુ માટે સારી શાળાની સગવડ પણ વિચારવી પડેને?”

“જો હેમા, તું ને મોન્ટુ મારી સાથે જ આવો એવો મારો આગ્રહ નથી. અહીંનું ઘર તો છે જ. તમે બંને અહીં રહેજો. પંદર દિવસે, મહિને હું આવતો રહીશ. બાકી તું તો જાણે જ છે કે, કૃષિ કેંદ્રએ શેરડીની જાત અને ઉત્પાદન સુધારણાના જે પ્રયોગો કરવાના છે એ પ્રોજેક્ટ મારી દેખરેખ હેઠળ ચાલી રહ્યો છે. મારે તો ત્યાં રહેવું જ પડશે.”

અહીં આવ્યા પછી થોડા વખતમાં જ હેમાને સમજાઈ ગયું હતું કે અહીં આવવાનો નિર્ણય યોગ્ય જ હતો. અહીંની શાંત, તાણ વિનાની જિંદગી, આખું કુટુંબ એક છત્ર હેઠળ હોવાનો સંતોષ અને ખેતરોની પેલે પાર રહેતા ખેડુ પરિવારોની નાની-મોટી દરેક સમસ્યામાં મદદરૂપ થઈને સૌની માનીતી ‘વહિની’ થઈ ગયેલી પોતે. ભલેને અહીં સાદો લેંડલાઈન ફોન પણ દિવસો સુધી ચાલતો ન હોય પણ હવે એને  કશામાં અગવડ લાગતી નહોતી.

આ બધા વિચારોમાં એ ખોવાયેલી હતી ત્યાં શકુબાઈએ આવીને એક ચિઠ્ઠી આપી, “વયની, સાહેબે આ આપી છે.” ચિઠ્ઠીમાં લખેલાં બે જ વાક્ય વાંચીને એ ખુશ થઈ ગઈ.

“આજે સાંજની બસમાં સુષમા આવવાની છે. નજીકના ગામમાં સરકારી યોજનાઓ સમજાવવા માટેની એની મિટિંગ છે. રાત રોકાઈને કાલે જમ્યા પછી બપોરની બસમાં નીકળી જશે.” “અરે વાહ! સુષમા આવે છે!” બંને નાનપણથી તે વકીલ થયાં ત્યાં સુધી સાથે સાથે ભણ્યાં. ભણ્યા પછી સુષમાએ સરકારી નોકરી લીધી અને પોતે પ્રાઈવેટ ફર્મમાં કામ કરતી. અહીં આવવાના નિર્ણય સાથે નોકરી પણ છૂટી. જો કે, એને આ વાતનો કોઈ અફસોસ નહોતો.

શકુબાઈ સાથે મળીને એ સુષમાના સ્વાગતની તૈયારી કરવા લાગી. પલંગ પર નવી ચાદર પાથરી, બાથરૂમમાં સ્વચ્છ ટુવાલ મૂક્યો, ઝાપટ-ઝૂપટ કરીને ઘર ચોખ્ખું કર્યું ને મસાલા ખીચડી બનાવવા કૂકર તૈયાર કર્યું. એની સ્ફૂર્તિ જોઈને શકુબાઈએ મજાક કરી, “વયની, તમારી મૈત્રીણી આવવાની એટલે તમે તો જાણે ફાસ ટ્રેનની જેમ ભાગવા માંડ્યાં !”

સુષમા બસમાંથી ઊતરી. લાંબા વખતે સખીને મળવાનો ઉમળકો લઈને હેમા એને ભેટી પડી. સુષમા પણ પ્રેમથી ભેટી તો ખરી પણ હેમાના શરીર પર એની નજર એક્સરેની જેમ ફરી વળી, “તું પતલી થઈ ગઈ છે હેમા, ને થોડી કાળી પણ પડી ગઈ છે. જો કે, ગામડાંનાં હવા-પાણીની અસર તો થાય જ. મારે પહેલાં વોશરૂમ જવું પડશે. ક્યાં છે?” ઘરની બહાર વાડામાં થોડા તૂટેલા બારણાવાળો બાથરૂમ હેમાએ ચીંધ્યો એ ભેગી એ બોલી ઊઠી,

“બાપરે! ઘરની બહાર જવાનું? સો ડિસ્ગસ્ટીંગ! હું તો આવામાં એક દિવસ પણ ન રહી શકું. તને આ જંગલમાં કેવી રીતે ફાવે છે?” આવતાંની સાથે સુષમા તરફથી શરૂ થયેલા આક્રમણે હેમાને નિરાશ કરી દીધી. પરાણે હસતાં એ બોલી, “ચાલ, મસાલાવાળી ચા પીવડાવું.” બંને બહેનપણીઓ ચા-નાસ્તાને ન્યાય આપે ત્યાં પરિતોષ આવી ગયો. આવતાંની સાથે એણે મજાક શરૂ કરી,

“કેમ છો વકીલ સાહેબા? મારી ઘરવાળીની કંઈ ચઢવણી ન કરશો હં!”

“અરે, ચઢવણીની ક્યાં વાત કરો છો? મેં તો અહીં આવીને બધું જોયું ત્યારે મને વિચાર આવ્યો કે તમારા સંશોધન બદલ તમને તો એવોર્ડ મળશે પણ મારી સખીએ કરેલા ત્યાગનું શું? એની તો ક્યાં ય જરા સરખી નોંધ પણ નહીં લેવાય!”

પરિતોષને સમજાયું નહીં કે આનો શું જવાબ આપવો? વાત બદલવાના ઈરાદાથી એણે હેમા તરફ જોતાં કહ્યું, “અરે હા, તને કહેતાં ભૂલી ગયો. તું કહેતી હતીને કે, બંગલાની આસપાસ વાડ તો હોવી જોઈએ. વાડ નથી તો ઘર ખુલ્લું થઈ જાય છે. ઘર ખુલ્લું જોઈને ઢોર પણ ઘૂસી જાય અને આવતાં-જતાં લોકો પણ ડોકિયાં કરે! તે કાંટાળા તારની વાડ બનાવવા માણસને  આવવાનું કહી દીધું છે. એ માપ લેવા આવશે.”

બીજે દિવસે જવાના સમયે સુષમાએ હેમાનો હાથ હાથમાં લઈને કહ્યું, “તને સારું લગાડવા એમ નહીં કહું કે, મને અહીં આવીને આનંદ થયો. ઊલટું તેં તારી આવડત વેડફી નાખી એનું દુ:ખ લઈને જાઉં છું.”

“તું ભલે એમ માને પણ મેં કશું વેડફી નથી નાખ્યું. અહીંના ભલા-ભોળા લોકોને એમની મુશ્કેલીમાંથી બહાર કાઢવા હું મારા ભણતરનો ઉપયોગ કરું છું. એમને કાયદાકીય સલાહ આપું છું. મને આ બધાનો ખૂબ સંતોષ છે. મારે માટે તું નાહક જીવ ન બાળીશ.”

બસનું પગથિયું ચઢતાં સુષમાએ કહ્યું, “મને નથી લાગતું કે તારી અન્નપૂર્ણાની ભૂમિકામાંથી ફુરસદ કાઢીને તું મુંબઈ આવીશ. એના કરતાં હું જ ફરીથી મિટિંગ ગોઠવાશે ત્યારે તને મળવા આવીશ.”

એના ગયા પછી હેમાએ છુટકારાનો દમ લીધો. શી ખબર કેમ, પણ એને થયું, સુષમા પાછી ન આવે તો સારું. ઘરમાં આવીને એણે શકુને કહ્યું, “આજે થોડું વધારે રોકાજે હોં, શકુ? કાંટાના વાયરની વાડ ઘરની ફરતે બનાવવી છે ને, તે માણસ માપ લેવા આવવાનો છે. તું હોય તો મને સારું પડે.” શકુએ કહ્યું “વયની, રોકાવાનો તો મને વાંધો નથી પણ એક વાત કઉં? તારની વાડ કરતાં ભીંતની આડ કરાવી લો ને! ભીંત ટકાઉ પણ ખરી ને બહારનું કોઈ અંદર જોઈ પણ ન શકે!”

હેમાને થયું, શકુની વાત વિચારવા જેવી તો ખરી! એણે પરિતોષને કહેવાનું નક્કી કર્યું કે, કાંટાની વાડને બદલે ભીંતનું ચણતર જ કરાવી લઈએ!

(ભારતી પાંડેની મરાઠી વાર્તાને આધારે)

સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર” : 16 સપ્ટેમ્બર 2023; પૃ. 24