અમારા ઘરના દિવાનખંડના સોફા ઉપર હું બાજુના ટેકાને અઢેલીને બેઠો છું; અને સોફાની પાછળ આવેલી બારીમાંથી બહારની દુનિયાનું અવલોકન કરું છું. બારીને અડીને એક નાનો છોડ છે. પાંચ છ ફૂટ દૂર એક ઠીક ઠીક મોટો છોડ છે. પછી રસ્તો છે અને રસ્તાની સામેની બાજુએ મકાનો છે. સામેના બે મકાનોની વચ્ચે એક મોટું વૃક્ષ છે. આ ત્રણેનાં પાન અને ડાળીઓ સતત હાલી રહ્યાં છે. રસ્તા ઉપર કો’ક રડ્યું ખડ્યું સૂકું સટ પાંદડું આમતેમ ભટકી રહ્યું છે.

આ બધી સતત ચાલતી રહેલી ગતિ, પવનની હયાતિની સાક્ષી પૂરે છે. આ સઘળાં ન હોત તો? મનને એમ જ થાત કે હવા પડેલી છે. પવન છે જ નહીં. બધું સ્થિર હોવાને કારણે હવાની જીવંતતા અનુભવાત નહીં.

સામેનાં બધાં ઘરોની બધી બારીઓ બંધ છે. માત્ર જડ મકાનો જ દેખાય છે. કોઈ ગતિ, કોઈ ધબકતું જીવન હું જોઈ શકતો નથી. પણ મકાનની અંદર? કેટકેટલાં જીવન ધબકતાં હશે?

અરે! આ સ્થિર હવા જ જુઓને? એ પોતે જ દેખાતી નથી તો તેમાં તરતાં, ઊડતાં બેક્ટેરિયા કે વાઈરસ તો ક્યાંથી જ દેખાય? પણ ક્યાંથી ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં શરદી આપણા નાકમાં પેંસી જાય છે?

આપણે કોઈ વસ્તુને જોઈએ, સાંભળીએ, સ્પર્શીએ, ચાખીએ, ત્યારે એના હોવાપણાની આપણને અનુભૂતિ થતી હોય છે. પણ, કોક ચીજની કશી ય અનુભૂતિ ન થતી હોય, તેથી એમ થોડું જ કહેવાય કે, તેનુ હોવાપણું છે જ નહીં?

એવા કયા કાલ્પનિક અસ્તિત્વના હોવાપણા વિશે આમ વિચારતાં થઈ ગયાં ખરું ને ? !  

અને આમ જ બીજા એક દિવસે …..

સવારનો પહોર છે. બારીમાંથી સ્કૂલ બસ આવવાની રાહ હું જોઈ રહ્યો છું. દીકરીના દીકરાને ચઢાવવાનો છે. થોડીક વારમાં બસ આવી જશે; અને હું મારા કામે લાગીશ. આ નવરાશની પળે આદતવશ અવલોકન શરૂ થયું છે.

સામે એ જ બંધ મકાનો, એ જ ટપાલપેટીઓ, એ જ નિર્ધૂમ ચિમનીઓ છે. એમાં રહેનારાં એનાં એ જ માણસો છે. એ જ વૃક્ષો, એ જ ઘાસ, એ જ નિર્જન રસ્તો છે. કદીક રડી ખડી કો’ક કાર કે વાન આવીને જતી રહે છે. પણ એ ય રોજની જેમ જ. પવનમાં આમતેમ અફળાતાં પાંદડાં છે. કાલે પણ એમ જ થતું હતું. કશું જ બદલાયું નથી. બધું જેમનું તેમ છે. કે ખરેખર એમ છે?

મકાનો એક દિવસ જૂનાં થયાં છે. એમ જ એમાં રહેનાર પણ. ક્યાંક મને ખબર ન હોય છતાં કોઈક નવજાત બાળક મીઠી નિંદર માણી રહ્યું છે – જે થોડાક દિવસ પહેલાં, એની માના પેટમાં ઊંધા મસ્તકે અવતરવા માટે તૈયાર લટકી રહેલું હતું. મકાનોની ઉપર એક નજીવું, ન દેખાય તેવું આવરણ ઉમેરાયું છે; જે દસ પંદર વર્ષે મકાનો દસ વર્ષ જૂનાં થયાંની ચાડી પોકારવાનું છે.

એનાં એ જ લાગતાં ઝાડ પર અનેક નવાં પાંદડાં ઉમેરાયાં છે; કોઈક સૂકાયેલી ડાળી જમીન દોસ્ત થઈ નીચે પડી ગઈ છે. ઘાસનો વિસ્તાર અને ઊંચાઈ ચપટીક વધ્યાં છે. રસ્તો કાલ કરતાં સહેજ વધુ ઘસાઈને લીસ્સો થયો છે; અથવા સૂર્યના તાપે, એક ન દેખાય તેવી તરડ કોરાઈને થોડીક વધારે ઊંડી બની છે.

પસાર થઈ ગયેલી કાર કાલવાળી કાર ન હતી. બીજા કો’કની હતી! કાલે અફળાતાં હતાં, તે પાંદડાં અલબત્ત કચરાપેટીમાં કે દૂરની ઝાડીઓમાં ક્યાંના ક્યાં ય ફેંકાઈ ગયાં છે. આજે દેખાય છે; તે ગઈકાલે વૃક્ષો પર વિલસતાં હતાં.

અરે! આ અવલોકનકાર પણ ક્યાં એનો એ છે? એના શરીરના અનેક કોષો મરણ પામ્યાં છે, અને નવાં જન્મી ચૂક્યાં છે. એના વિચાર, અભિગમ, મિજાજ કાલનાં જેવાં નથી.

એણે અવલોકન, અનાવલોકન, હાલોકન, પ્રતિભાવ, અપ્રતિભાવના ભાવો વચ્ચે કેટકેટલાં ઝોલાં ખાધાં છે ; અને હજુ ન જાણે કેટલાં ખાશે?

પરિવર્તન … પરિવર્તન … પરિવર્તન … ન દેખાય તેવું પણ અચૂક પરિવર્તન … હર ઘડી, હર સ્થળ.

e.mail : surpad2017@gmail.com

1971માં ઇંદિરાજીએ ‘નઈ રોશની’ અને ‘ગરીબી હટાવો’ના નારા સાથે લોકસભાની મધ્યસત્ર ચૂંટણીનો પાસો ફેંકી ફતેહ હાંસલ કરી હતી

પ્રકાશ ન. શાહ

1937માં નેહરુ ત્રીજી વાર કૉંગ્રેસ પ્રમુખ ચૂંટાયા, ત્યારે રામાનંદ ચેટર્જીના ‘મૉડર્ન રિવ્યૂ’માં ‘ચાણક્ય’ ઉપનામથી એક લેખ છપાયો હતો કે પરિસ્થિતિમાં જરી વળાંક આવ્યો કે નેહરુ એમની લોકપ્રિયતા, પ્રભાવ, જનવિરાટ સાથેનું તાદાત્મ્ય જોતાં સરમુખત્યાર બની પણ શકે. પછીથી ખબર પડી કે આ બેબાક પ્રસ્તુતિ લોકશાહીને વરેલા નેહરુની ખુદની મૂલ્યસભાનતામાંથી આવેલી હતી.

લોકસભાની ચૂંટણીના માહોલમાં આ લખી રહ્યો છું, ત્યારે જોઉં છું કે અક્ષરશ: એક અસમાન સ્પર્ધાનો દોર છે. રાજીવ ગાંધીએ 1984માં એક પ્રતિમાન સર્જ્યું હતું એનેય લાંઘી જઈ શકાય એવો મિજાજ મોદી-અમિતનો વરતાય છે. પણ રાજીવ ગાંધીની ફતેહ અને મોદીની આગામી ફતેહ વચ્ચે એક પાયાનો ફેર છે. 

રાજીવ ગાંધીને ઇંદિરાજીની નિર્ઘૃણ હત્યાને પગલે ગજબનાક સહાનુભૂતિ મત મળ્યો હતો. બાકી, હત્યાના થોડા વખત પહેલાં, ધીરેન અવાસિયાને યાદ હશે, ઈ.એમ.આર.સી.માં અમે કુલદીપ નાયર સાથે વાત કરતા બેઠા હતા અને કુલદીપે રાજ્યવાર બેઠકો ગણાવી ઇંદિરાજી બસોનો આંકડો નહીં લાંઘી શકે એવું પાકે પાયે કહ્યું હતું. પણ હાથી મરેલો સવા લાખનો એ કહેવત જે રીતે સદ્દગત ઇંદિરા ગાંધી રાજીવને અને કાઁગ્રેસને ફળ્યાં તે પછી સમજાવવાની રહેતી નથી.

સ્વરાજ લડતની વડી પાર્ટી તરીકે ઉત્તરોત્તર વિકસતી કાઁગ્રેસની ભૂમિકા યશસ્વી રહી છે અને પ્રજાએ પણ સ્વરાજના પહેલા દોઢ દાયકા એને ખાસી વધાવી છે. નેહરુ-શાસ્ત્રી કાળ પછી ઇંદિરા ગાંધીની શરૂઆત જેને હાંફતી કહી શકાય એ રીતની હતી. 1967ની ચૂંટણીએ તો બિનકાઁગ્રેસવાદનો એક નાનો શો દોર પણ જોયો. પણ 1971માં ઇંદિરાજીએ ‘નઈ રોશની’ અને ‘ગરીબી હટાવો’ના નારા સાથે લોકસભાની મધ્યસત્ર ચૂંટણીનો પાસો ફેંકી અચ્છી ફતેહ હાંસલ કરી અને બાંગ્લાદેશના સર્જન સાથે એમના શાસકીય નેતૃત્વ ફરતે અજબનું આભામંડળ પણ રચાઈ ગયું હતું.

જો કે, તે પછી તરતનાં વરસોમાં લોકો સામે એક વિલક્ષણ વિરોધાભાસ પણ આવ્યો : ઇંદિરાજીની વધતી કીર્તિ અને કાઁગ્રેસની પૂર્વવત્ વિસ્તરતી સત્તાની જોડાજોડ મૂલ્યધોવાણ પણ વધતું જતું હતું. આખરે તો, રાજાના કુંવરની શું કે ઉકરડાની શું, નિયતિ દિવસે નહીં એટલી રાતે ને રાતે નહીં એટલી દિવસે વધતા રહેવાની જ હોય છે ને. બીજું, નેહરુની લોકપ્રિયતા અને સત્તાવ્યાપ તેમ જ ઇંદિરાજીની લોકપ્રિયતા અને સત્તાવ્યાપ વચ્ચે એક મૂલ્યાત્મક ફરક હતો. ઇંદિરાજી મહદઅંશે રાજકારણી હતાં અને નેહરુ મહદઅંશે એક સ્વરાજકારણી હતા.

ઇંદિરાજીના ઉદયકાળે ઉમાશંકર જોશીએ શિવકુમાર જોશી સાથે વાત વાતમાં કહેલું કે આપણે ઝાંસીની રાણી તો ક્યાં જોઈ’તી, પણ … આગળ ચાલતાં ઉમાશંકરે એમની રીતે નેહરુ ને ઈંદિરાજી વચ્ચે વિવેક કર્યો કે પંડિતજીની આંતરડી ગરીબો ને ગરીબી માટે કકળતી. (મતલબ, ઇંદિરાઈ રાજકારણમાં ગરીબો ક્રયવસ્તુ હતા.) નવનિર્માણ આંદોલનના અરસામાં ઉમાશંકરે ઇંદિરા કાઁગ્રેસના સૌને અંગે મડાં, મીંડા ને મેઢાં એ યાદગાર પ્રયોગ કર્યો હતો.

લોકપ્રિયતાના શિખરે પણ નેહરુ સત્તાના કેન્દ્રીકરણ પરત્વે સભાન હતા. છેક 1937માં, નેહરુ જ્યારે કાઁગ્રેસના પ્રમુખ પદે ત્રીજી વાર ચૂંટાયા ત્યારે ‘મોડર્ન રિવ્યૂ’માં રામાનંદ ચેટર્જીએ પક્ષમાં ને રાષ્ટ્રીય રાજકારણમાં એમની વધતી વગ ને વર્ચસ્વ વિશે ટીકા અને શંકાની ભાષામાં વાત કરી હતી. એક રીતે એને અનુમોદન આપતો એવો લેખ ‘મોડર્ન રિવ્યૂ’માં જ ત્યારે ‘ચાણક્ય’ની કલમે પ્રગટ થયો હતો: પરિસ્થિતિમાં જરી જુદો વળાંક આવ્યો ન આવ્યો અને નેહરુ એમની લોકપ્રિયતા, પ્રભાવ, વિરાટ જનસમૂહ સાથેની તદાકારતાને જોરે સરમુખત્યાર થઈ શકે છે. એમનો ભાવનાત્મક ઉછેર જોતાં એ ફાસીવાદ ભણી જરૂર નહીં વળે પણ સરમુખત્યાર તો બની શકે. પછીથી ખબર પડી કે નેહરુનું આવું બેબાક વિશ્લેષણ કરનાર ચાણક્ય બીજું કોઈ નહીં પણ પંડિતજી પોતે હતા.

વાત ખાસી લંબાઈ ગઈ, પણ અત્યારે 2024ના ચૂંટણી મહિનાઓમાં આ બધું સાભિપ્રાય સંભાર્યું છે. ઇંદિરાજી સામે અખિલ હિંદ પડકારની સચોટ શરૂઆત ગુજરાતમાં નવનિર્માણ આંદોલનથી થઈ. માર્ચ 1974માં વિધાનસભાના વિસર્જન પછી એંશી દિવસનું આ આંદોલન દેખીતું શમી ગયું. પણ તે દરમ્યાન પરિવર્તનની રાજનીતિને બિહારની પ્રયોગશાળા અને જયપ્રકાશ સરખી વિરલ શખ્સિયત મળી ચૂકી હતી.

અમદાવાદમાં મનીષી જાની, ઉમાકાન્ત માંકડ, મુકેશ પટેલ, રાજકુમાર ગુપ્તા, સોનલ દેસાઈ આદિ ફરતે નવનિર્માણનો તખ્તો ચાલ્યો ત્યારે એની સાથે પણ અંતરિયાળ અમદાવાદમાં ગાંધી શાંતિ પ્રતિષ્ઠાનમાં એક છાત્રયુવા જમાવડો સક્રિય હતો. જ્યારે જયપ્રકાશ નવનિર્માણના છાત્રોને મળવા આવ્યા એ જ દિવસોમાં ગુજરાતના સર્વોદય સાથીઓ સાથે મળીને શાંતિ પ્રતિષ્ઠાને લોકસ્વરાજ સંમેલનનું આયોજન કર્યું હતું. 

બિહાર આંદોલન સાથે સીધા સંપર્કમાં રહી લોકસ્વરાજ આંદોલને ગુજરાતમાં કામ જારી રાખ્યું એમાં જેપી આંદોલનની અખિલ હિંદ આબોહવામાં બીજાં પણ બળો જોડાતાં ચાલ્યાં જેણે આગળ ચાલતાં જનતા મોરચાનું રૂપ પકડ્યું. માર્ચ 1974 પછી દેખીતો ઠરી ગયેલો નવનિર્માણ તિખારો માર્ચ 1975માં જેપી રાહે લોકસંઘર્ષ સમિતિના નવરૂપે પ્રગટ્યો : એની બધી મર્યાદાઓ સાથે સંઘર્ષ સમિતિ ને જનતા મોરચો સ્વરાજની કાઁગ્રેસનો સ્વાતંત્ર્યોત્તર ઉન્મેષ હતો. માર્ચ 1977માં કટોકટીરાજ સામે જનતા રાજ્યારોહણ નવસંવતની શરૂઆત શું હતું.

આ બધું સંભારીએ કે તરત બ્રહ્માસ્ત્ર પેઠે એક ટીકાવચન ઝિંકાય છે કે જેપીના આંદોલને જનસંઘને સ્વીકૃતિ અપાવી અને ભા.જ.પ. રૂપે આજે એ સત્તારૂઢ છે, ભલા ભાઈ, કાઁગ્રેસે અસલનેરનું નૂર ગુમાવ્યું અને ઇંદિરાજીના એકાધિકાર સામે પ્રતિકારનો અવાજ ઉઠાવ્યો નહીં. એથી લોકઆંદોલન અને નવી દિલ્હી વચ્ચે સાર્થક સંવાદને બદલે સંઘર્ષ અનિવાર્ય બન્યો અને જે સંઘર્ષની સાથે રહ્યા તે તરી ગયા.

આજે નાગરિકની નિયતિ એવી વસમી ને કપરી છે કે ગલત રસ્તેથી પાછા ફરવામાં કાઁગ્રેસે ખાસો વિલંબ કર્યો છે અને મોડે મોડે રાહુલ ગાંધી કંઈક નવજીવન પ્રેરવા મથી રહ્યા છે, તો ભા.જ.પ.ને જનસંઘ રૂપે જનતા અવતારમાં જે નવદીક્ષા મળવી જોઈતી હતી તે મળી ન મળી અને એણે ભળતો રસ્તો પકડ્યો છે. એ 1975, 1977નો લાભાર્થી હશે, ઉત્તરાધિકારી નથી.

e.mail : prakash.nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘તવારીખની તેજછાયા’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘કળશ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 27 માર્ચ 2024

આજ અમે ઘોળ્યો કેસૂડાંનો રંગ,

સહુ ખેલો ગુલાલ લાલ રંગ !

વન વનનાં, પલાશ કેરાં વૃક્ષોને,

મોર્યાં કેસૂડાં અનંત !

મ્હોરતી વસંત કેરે,

હૈયેથી ઝીલ્યો, કેસૂડાંનો રંગ !

આજ અમે ઘોળ્યો, કેસૂડાંનો રંગ !

ભડકે ભભૂકેલી કાળની, હુતાશનીમાં,

દેખ્યો ‘તો શોણિતનો રંગ !

ભારેલા અગ્નિના, અંતરપટ શોધતાં,

લાધ્યો ગુલાલ લાલ રંગ !

આજ અમે ઘોળ્યો કેસૂડાંનો રંગ !

ધૂળ હટી (ધૂળેટી )આજ હવે રંગનાં હુલામણાં

સંસ્કારે રંગાયેલાં સહુને વધામણાં !

તમે ખેલો ગુલાલ લાલ રંગ,

આજ અમે ઘોળ્યો કેસૂડાંનો રંગ!

(સ્વાતંત્ર સેનાની મારા પિતાશ્રી એક સમયે તારક ઉપનામથી, હસ્ત લિખીત માસિક ચલાવતા. એમની જ લખેલી, આજે, એમની 115 વર્ષની જન્મતિથિ નિમિત્તે)

 —વસુધા ઇનામદાર 

27 માર્ચ 2024

e.mail : mdinamdar@hotmail.com