છેવટે ડોંગરીનો કિલ્લો થયો જમીનદોસ્ત અને બંધાયો ફોર્ટ જ્યોર્જ  

કોઈ એક ગુનેગારને ફાંસીને માચડે ન ચડાવવો એવું અદાલત નક્કી કરે અને પછી બીજે જ વરસે અદાલતને કહેવામાં આવે કે એ ગુનેગારને ફાંસી આપવા માટેને બધી તૈયારી થઈ ચૂકી છે. તમે હુકમ કરો એટલે ફાંસીનો ફંદો એના ગળામાં નાખી દઈએ. માણસની બાબતમાં આવું કદાચ ન બને. પણ આવું જ કૈંક બન્યું બિચારા ડોંગરીના કિલ્લાની બાબતમાં. સર આર્કિબાલ્ડ કેમ્પબેલ જે સલાહ આપશે તે પ્રમાણે અમે નિર્ણય લેશું એવું લંડનમાં બેઠેલા માંધાતાઓએ કહ્યું હતું. અને તેમની સલાહ ડોંગરીનો કિલ્લો તોડી પાડવાને બદલે તેને વધુ મજબૂત બનાવવાની હતી. તે લંડનવાળાઓએ સ્વીકારી હતી. આ બન્યું ૧૭૬૮માં. અને લંડનથી મુંબઈને હુકમ છૂટ્યો : ડોંગરીનાં કિલ્લાને વધુ મજબૂત બનાવો. અને બીજે જ વરસે, ૧૭૬૯ની ૮મી માર્ચે મુંબઈના પ્રિન્સિપલ એન્જિનીયર લંડન સંદેશો મોકલે છે કે ડોંગરીના કિલ્લાને તોડી પાડવાની બધી જ તૈયારી થઈ ગઈ છે. આપ હુકમ કરો એ ભેગો આ કિલ્લો જમીનદોસ્ત થઈ જશે.

આ એક વરસ દરમ્યાન મુંબઈ-લંડન વચ્ચે લખાપટ્ટી થઈ હશે જ. પણ કોણ જાણે કેમ સરકારી દફતરમાં તે વિષે એક હરફ પણ નોંધાયો નથી! હા, એક શક્યતા છે : નવો કિલ્લો બાંધવાનો કુલ ખર્ચ ૧,૧૮,૫૦૦ પાઉન્ડ જેટલો આવશે એમ મુંબઈએ લંડનમાં બેઠેલા સાહેબોને જણાવ્યું હતું. આટલો ખરચ કરવા કરતાં કિલ્લાને અને ડુંગરીને ફૂંકી મારવાં એ વધુ સારું એમ કદાચ બડેખાંઓને લાગ્યું હોય! અલબત્ત, આ કેવળ અનુમાન છે. હા, ડિરેક્ટરોએ એટલું જરૂર કહ્યું કે ડોંગરી પરના જે લોકોનાં ઘરબાર પણ જમીનદોસ્ત થશે તેમને તે ખાલી કરવા માટે દસ દિવસની નોટિસ આપવી. કર્નલ કેમ્પબેલની સલાહ પ્રમાણે આ કામ માટે ડાઈનેમાઈટનો ઉપયોગ કરવો. જો કે આમ કરવાથી ઘણાં વધુ ઘરોને અસર થશે. જેમનાં ઘર જમીનદોસ્ત થશે તેમને કેટલું વળતર આપવું એ નક્કી કરવા માટે ત્રણ જણાની સમિતિની નિમણૂક પણ લંડનના સાહેબોએ કરી : ફોર્ટીફિકેશન પેમાસ્ટર મિસ્ટર જર્વિસ, મુંબઈના કલેકટર મિસ્ટર ફ્લેચર, અને મુંબઈના પ્રિન્સિપલ એન્જિનિયર. છ મહિનામાં રિપોર્ટ મળ્યો કે મકાનો અને ઝાડ માટે આપવાની બદલાની કુલ રકમ ૯,૫૫૬ રૂપિયા જેટલી થશે. આ ઉપરાંત તેમને નવું ઘર બાંધવા જરૂરી જમીન આપવાનું પણ ઠરાવાયું. ડોંગરીના કિલ્લાને તોડી પાડવાનું કામ ૧૭૬૮ના ઓક્ટોબરની ૨૩મી તારીખે શરૂ થયું. ૧૭૬૯ના માર્ચની ૧૮મી તારીખે ડોંગરીના કિલ્લાને ડાઇનેમાઇટ વડે જમીનદોસ્ત કરવામાં આવ્યો. એ કામ પૂરું થયા પછી કુલ ૨,૦૫,૦૦૦ સોલિડ ફૂટ જેટલો કાટમાળ એકઠો થયો.

પણ હવે સવાલ એ ઊભો થયો કે આ કાટમાળને ખસેડવો કઈ રીતે?

એ વખતે મુંબઈના સાહેબોને માથે ફક્ત લંડનના સાહેબો જ નહોતા. બેની વચમાં સુરતની કોઠી(ઓફિસ)ના સાહેબો પણ ખરા. એ વખતે સુરત બાજુથી ઘણા લોકો કામની શોધમાં મુંબઈ આવતા. આવા ૬૫ લોકોને સુરતના સાહેબોએ ડોંગરીનો કાટમાળ ખસેડવા માટે રોકી લીધા, મજૂરી રોજના સાડા સાત રૂપિયા. અને મુકાદમને રૂપિયા દસ. એટલે મુંબઈના ચીફ એન્જિનિયરે લંડન ધા નાખી : સાહેબ, હવે તો હદ થાય છે. અમે મુંબઈમાં કોઈ મજૂરને ક્યારે ય આટલું બધું મહેનતાણું આપ્યું નથી. આટલા ઊંચા દરે મહેનતાણું આપવાથી એક તો ખરચ ઘણો વધી જશે. બીજું, અહીંના સ્થાનિક મજૂરો આના કરતાં ઓછા દરે કામ કરવા તૈયાર નહિ થાય. અને હવે ભવિષ્ય માટે પણ મજૂરીના આ દર જ નક્કી થઈ જશે. એટલે મારી આપને આગ્રહભરી વિનંતી છે કે સુરતથી જે મજૂરો આવ્યા છે તેમને તાત્કાલિક છૂટા કરવાની મને મંજૂરી આપવામાં આવે. અને આ દરે મજૂરો ન જ રોકવાનું સુરતની કોઠીને જણાવવામાં આવે.

પોતે કઈ રીતે અને કયા દરે મજૂરો રોકી શકશે એની વિગતો પણ મુંબઈના ચીફ એન્જિનિયરે લંડનના સાહેબોને મોકલી. એની વિગતોમાં આપણે નહિ જઈએ. પણ પોતે જે મજૂરોને રોકશે તેની સાથે કેવી કેવી શરતો કરશે તે પણ જણાવેલું. તેમાંની કેટલીક શરતો જોઈએ. મજૂરોની ભરતી મુકાદમો દ્વારા કરવામાં આવશે. ઓછામાં ઓછા ૨૫ મજૂરો લાવે તેની નિમણૂક મુકાદમ તરીકે કરવામાં આવશે. મુકાદમને મજૂર દીઠ રોજના ત્રણ આના સાત પાઈ ચૂકવવામાં આવશે. કોઈ પણ મજૂરને કામ દરમ્યાન ઈજા થાય અને તે કામ પર ન આવી શકે તો તેને પૂરો પગાર આપવામાં આવશે. જો મજૂર બહારગામથી મુંબઈ આવ્યો હશે તો તેને બે દિવસનો પગાર મુસાફરીના ખરચ પેટે આપવામાં આવશે. દરેક મજૂરે પોતે ત્રણ વરસ સુધી આ કામ કરશે, અને બીજું કોઈ કામ કરશે નહિ એવી બાંહેધરી આપવી પડશે. આ ત્રણ વરસ દરમ્યાન, અંગ્રેજ ઉપરીની લેખિત મંજૂરી વગર તે મુંબઈ બહાર જઈ શકાશે નહિ. કામ પૂરું કરીને રોજ મજૂર ઘરે જાય ત્યારે તેની તલાશી લેવામાં આવશે.

આ બધી વિગતો લંડન પહોંચી ત્યારે ત્યાંના સાહેબો સુરત અને મુંબઈ, બંને પર ભડક્યા. મુંબઈના ચીફ એન્જિનિયરે આ દરખાસ્ત પહેલાં મોકલી હોત તો અમે મજૂરોની બાબતમાં મદદ કરવા સુરતને કહેત જ નહિ. (એટલે કે સુરતે જે કાંઈ કર્યું તે લંડનનાં કહેવાથી કરેલું.) ચીફ એન્જિનિયરની દરખાસ્તથી ઘણી મોટી બચત થાય તેમ છે એટલે તેમને અમારો આદેશ છે કે સુરતથી લાવવામાં આવેલા મજૂરોને તાબડતોબ કામ પરથી છૂટા કરીને પાછા મોકલી દેવા. સિવાય કે, ચીફ એન્જિનિયરે જે શરતો જણાવી છે તે શરતે સુરતના મજૂરો મુંબઈમાં કામ કરવા તૈયાર થાય. જે મજૂરો પાછા જવાનું નક્કી કરે તેમનો મુસાફરીનો ખરચ મુંબઈ સરકારે ભોગવવાનો રહેશે.

ફોર્ટ જ્યોર્જની બચી ગયેલી દિવાલનો એક ભાગ

ડોંગરીનો કિલ્લો અને ડુંગર તોડતાં જે પથરા નીકળે તેનું કરવું શું? અગાઉ એ વેચવાની વાત હતી તે તો પડતી મૂકાઈ હતી. મુંબઈમાં જ્યાં જ્યાં સરકારી બાંધકામ ચાલતું હોય ત્યાં ત્યાં આ પથરા વાપરવા એવું તો ઠરાવ્યું. પણ એમ કરતાં વપરાઈ વપરાઈને કેટલા પથરા વપરાય? એટલે સરકારે નક્કી કર્યું કે જે કોઈ વહાણ મુંબઈના બંદરે નાંગરે તેણે પાછા જતી વખતે ફરજિયાતપણે ડોંગરીના પથરા બેલસ્ટ કહેતાં નીરમ તરીકે વહાણમાં ભરવા. (મુસાફરી દરમ્યાન વહાણ વધુ પડતું હાલકડોલક ન થાય તે માટે તેના પેટમાં ભારે પથરા, લાકડાં, રેતી કે બીજું જે કંઈ ભરાતું તેને બેલસ્ટ કહેતા.) પણ આ માટે ડોંગરીના પથરાને ગોદી સુધી તો લઈ જવા પડે ને!

સાચવી રખાયેલી ફોર્ટ જ્યોર્જની એક તોપ

આ કામ માટે શરૂઆતમાં બળદ ગાડાંનો ઉપયોગ સરકારે કર્યો. પણ પછી લંડનને જણાવ્યું કે ગાડા દ્વારા આ કામ બહુ ધીમે થાય છે અને બહુ મોંઘુ પડે છે. એટલે અમે તેને બદલે હોડી વાપરવાનું શરૂ કર્યું છે. એ માટેની ખાસ પ્રકારની બે હોડી અમે તૈયાર કરાવી છે. એક હોડી બનાવવાનો ખરચ ૧,૨૦૦ રૂપિયા જેટલો આવે છે. છેલ્લાં સાતેક અઠવાડિયાંથી એક હોડીએ તો કામ પણ શરૂ કરી દીધું છે. આ હોડીઓ સરકારી માલિકીની છે. પણ તે ચલાવવા માટે એક ટંડેલને મહિને સાત રૂપિયા અને ૧૪ ખારવાઓને ખારવા દીઠ મહિને છ રૂપિયા પગાર તરીકે અપાય છે. બીજા પરચૂરણ ખરચ સાથે એક હોડી પાછળ મહિને ૧૨૦ રૂપિયાનો ખરચ થાય છે. દરેક હોડી ૨૪ કલાકમાં બે ખેપ કરે છે. અને દરેક ખેપમાં સો ગાડાંમાં સમાય એટલા પથરાની હેરફેર કરે છે. અગાઉ ગાડાવાળાને એક ફેરી માટે આઠ પાઈ અપાતી હતી. પણ મોટા ભાગના તેમને મળતા પૈસાથી નાખુશ હતા. આ બચતને પરિણામે એક હોડી બાંધવાનો ખરચ ૭૫ દિવસમાં સરભર થઈ જાય છે. તે પછી દરેક હોડી કંપની સરકારને મહિને ૪૮૦ રૂપિયાની બચત કરાવી આપે છે. આ રીતે વાપરવા માટે ચાર હોડી તૈયાર છે. જેથી કરીને કંપની સરકારને વરસે ૨,૮૮૦ પાઉન્ડની બચત થશે.

મુંબઈના કોટને અડીને આવેલો ફોર્ટ જ્યોર્જ

થોડા વખત પછી મુંબઈના ચીફ એન્જિનિયરે લંડનના હાકેમોને જણાવ્યું કે મુંબઈ બહારથી મજૂરો લાવવા માટે મેં મારા કેટલાક અધિકારીઓને બહારગામ મોકલ્યા હતા. પરિણામે ૯૯૨ મજૂરો કામ કરતા થયા છે. અને થોડા વખતમાં આ આંકડો ૨,૦૦૦ પર પહોંચશે એવી અમને ખાતરી છે. અગાઉ અમે જણાવ્યું હતું તેના કરતાં પણ ઓછા દરે આ મજૂરો કામ કરવા તૈયાર થયા છે. આ જોતાં સુરતની ફેક્ટરીની યોજના કરતાં અમારી યોજનાથી કંપની સરકારને વરસે ૩૪,૦૦૦ રૂપિયાની બચત થશે. આ રીતે ગાડાંને બદલે હોડીનો ઉપયોગ કરવા માટે મેં અગાઉથી આપની મંજૂરી લીધી નથી. પણ આપે મારી નિમણૂક કરી છે ત્યારથી મારો સતત એ જ પ્રયત્ન હોય છે કે સરકારનું કામ સારામાં સારી રીતે અને ઓછામાં ઓછા ખર્ચે કરવું. એટલે આપ નામદારને મારી અ યોજનાને મંજૂરી આપવા વિનંતી છે. મંજૂરી મળી. ડોંગરીના પથરા હોડીઓમાં ભરાઈ ભરાઈને બંદર, અને ત્યાંથી દેશ-વિદેશ પહોંચી ગયા. અને મુંબઈમાં રહ્યું ફક્ત એક વિસ્તારનું નામ, ડોંગરી.

સેન્ટ જ્યોર્જ હોસ્પિટલમાં ભોંયરું મળી આવ્યું તે દિવસે

ડોંગરીના કિલ્લાની આવરદા ખાસ્સી લાંબી. ૧૫૯૬માં પોર્ટુગીઝોએ બાંધ્યો. ૧૭૬૯માં અંગ્રેજોએ તેને ધરાશાયી કર્યો. તો બીજી બાજુ ખુદ અંગ્રેજોએ જ બાંધેલા એક કિલ્લાનું આયુષ્ય પૂરાં સો વરસનું પણ નહિ! ડોંગરીનો કિલ્લો જમીનદોસ્ત થયો તેને બીજે વરસે, ૧૭૭૦માં એક નવો કિલ્લો બંધાયો અને ૧૮૬૨માં તો તે નેસ્તનાબૂદ થઈ ગયો! એનું નામ ફોર્ટ જ્યોર્જ. એ બંધાયો કઈ જગ્યાએ એ અંગે થોડી ગૂંચવણ છે. કેટલાક કહે છે કે ડોંગરીનો કિલ્લો અને ટેકરી, બંને તૂટ્યા પછી એ જ જગ્યાએ ફોર્ટ જ્યોર્જ બંધાયો. જ્યારે કેટલાક કહે છે કે મુંબઈનો ફોર્ટ કહેતાં કોટ ઉત્તર દિશામાં જ્યાં પૂરો થતો હતો તે જગ્યાની નજીક આ નવો કિલ્લો બંધાયો હતો. એ હતો મજબૂત, પણ પ્રમાણમાં નાનો. લંબાઈ લગભગ દોઢ કિલો મીટર, પહોળાઈ ફક્ત ૫૦૦ મીટર. તે વખતના એક નકશામાં તો બોમ્બેના ફોર્ટને લગભગ અડીને ફોર્ટ જ્યોર્જ આવ્યો હતો એમ બતાવ્યું છે. ફ્રેરે રોડ પર આવેલા તેના જે અવશેષો બચ્યા છે તે પણ મુંબઈના ફોર્ટની નજીકમાં જ આવેલા છે. મહારાષ્ટ્ર રાજ્યના ડિરેક્ટરેટ ઓફ આર્કિયોલોજી એન્ડ મ્યુઝિયમ્સના તાબા હેઠળ તે છે. કિલ્લાના આ અવશેષો આવેલા છે સેન્ટ જ્યોર્જ હોસ્પિટલના કમ્પાઉન્ડમાં. ૨૦૧૦માં આ હોસ્પિટલમાં એક ભોંયરું મળી આવ્યું હતું. આ ઉપરાંત જે.જે. હોસ્પિટલ, જી.પી..ઓ.નું મકાન અને ખુદ રાજભવનમાં પણ ભોંયરાં મળી આવ્યાં છે. બીજો કોઈ ઉપાય કારગત નીવડે એમ નથી એવું જણાય ત્યારે ભાગવા માટે આ ભોંયરાં અંગ્રેજોએ બનાવ્યાં હશે તેમ મનાય છે.

પણ પછી જે ઝડપે યુદ્ધવિદ્યાનો ‘વિકાસ’ થયો તે જોતાં કિલ્લા નિરુપયોગી જણાવા લાગ્યા. ડોંગરીનો કિલ્લો દુ:શ્મનના હાથમાં જાય તો તો આખા મુંબઈનું આવી બને એ વિચારે એ કિલ્લાને અને ટેકરીને તો ઉડાવી દીધાં. ડોંગરી પછી હવે ધરાશાયી થવામાં કોનો વારો આવે છે એ જોવાનું રહ્યું. એની વાત હવે પછી.

ઇતિ ડોંગરી દુર્ગ પુરાણે અંતિમ અધ્યાયઃ સમાપ્ત:

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

XXX XXX XXX

(પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 25 મે 2024)

राम पुनियानी

चुनावी मौसम (अप्रैल-मई 2024) के आगे बढ़ने के साथ ही कुछ लोग कह रहे हैं कि इस बार भाजपा को वोट पाने में मदद करने के लिए आरएसएस के स्वयंसेवक मैदान में नहीं हैं. सिक्ख-विरोधी दंगों के बाद हुए 1984 के आम चुनाव के अलावा, अब तक हुए सभी चुनावों में आरएसएस ने भाजपा की मदद की है. इस चुनाव में आरएसएस की भूमिका चर्चा का विषय है. भाजपा के अध्यक्ष जे.पी. नड्डा ने द इंडियन एक्सप्रेस (19 मई 2024) में प्रकाशित अपने एक साक्षात्कार में दावा किया है कि आरएसएस एक सांस्कृतिक-सामाजिक संगठन है जबकि भाजपा एक राजनैतिक दल है. नड्डा ने कहा कि….”भाजपा अब आत्मानिर्भर है और अपने मामलों में निर्णय लेने में पूरी तरह सक्षम है. पिछले सालों में पार्टी परिपक्व हुई है और अटलबिहारी वाजपेयी के दौर – जब वह पूरी तरह आरएसएस पर निर्भर थी – जैसे स्थिति अब नहीं है.”

यह दावा नरेन्द्र मोदी के भारतीय राजनीति के क्षितिज पर तेजी से उदय, उनके द्वारा सभी निर्णय स्वयं लेने और उनके आसपास आभामंडल के निर्माण की पृष्ठभूमि में किया गया. यह आभामंडल कई तरीकों से निर्मित किया गया है और इसमें गोदी मीडिया की भूमिका कम नहीं है. मीडिया का एक बड़ा हिस्सा मोदी के चमचे कॉर्पोरेट शहंशाहों के नियंत्रण में है. कुछ लोग शायद यह मान सकते हैं कि किसी भी अन्य पार्टी की तरह भाजपा भी एक स्वायत्त पार्टी है या बन गयी है. पर क्या यह सच है? क्या यह सच हो सकता है?

जैसा कि हम सबको पता है, आरएसएस का गठन स्वाधीनता आन्दोलन के दौरान बढ़ते भारतीयता के बोध के मद्देनज़र हुआ था. भारत का औपनिवेशिक-विरोधी स्वतंत्रता आन्दोलन बहुवाद और विविधता के मूल्यों पर आधारित था. दलितों द्वारा सामाजिक समानता हासिल करने के लिए संघर्ष शुरू करने से आरएसएस के गठन की आवश्यकता और शिद्दत से महसूस की जाने लगी. इस हिन्दू राष्ट्रवादी संगठन का गठन मुसोलिनी और हिटलर के राष्ट्रवाद से प्रेरित था. एक अन्य हिन्दू राष्ट्रवादी संगठन हिन्दू महासभा की तरह आरएसएस सीधे राजनैतिक  मैदान में नहीं कूदा. उसने पहले स्वयंसेवकों और प्रचारकों को हिन्दू राष्ट्रवाद का प्रशिक्षण देने का रास्ता चुना.

समय के साथ उसने कई संगठनों का निर्माण किया, जिसके कर्ताधर्ता उसके प्रशिक्षित स्वयंसेवक थे. आरएसएस का पहला अधीनस्थ संगठन था राष्ट्र सेविका समिति, जो महिलाओं के लिए था. महिलाएं आरएसएस की सदस्य नहीं बन सकती थीं अतः प्रथम सरसंघचालक के.बी. हेडगेवार के मार्गदर्शन में आरएसएस प्रचारकों की नजदीकी कुछ महिलाओं ने राष्ट्र सेविका समिति का गठन किया. अन्य प्रचारकों ने अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषद्, वनवासी कल्याण आश्रम, भारतीय मजदूर संघ, विश्व हिन्दू परिषद् और बाद में बजरंग दल का गठन किया. इस समय आरएसएस द्वारा गठित 60 से ज्यादा संगठन देश को हिन्दू राष्ट्र बनाने के संघ के एजेंडा को आगे बढ़ाने के लिए काम कर रहे है.

संघ-प्रशिक्षित नाथूराम गोडसे द्वारा महात्मा गाँधी की हत्या के बाद आरएसएस को अपनी राजनैतिक शाखा की ज़रुरत महसूस हुई. उसे एक ऐसे संगठन की ज़रुरत थी जो राजनीति के मैदान में उसकी बात रख सके. तब तक संघ सीधे राजनीति के क्षेत्र में प्रवेश करने का इच्छुक नहीं था. आर्य समाज की मदद से हिन्दू महासभा के श्यामाप्रसाद मुख़र्जी ने भाजपा के पूर्ववर्ती भारतीय जनसंघ का गठन किया. आरएसएस ने अपने तीन प्रमुख प्रचारकों को डेप्युटेशन पर जनसंघ में भेजा. ये थे अटल बिहारी वाजपेयी, लालकृष्ण अडवाणी और दीनदयाल उपाध्याय. आगे चल कर दीनदयाल उपाध्याय जनसंघ के अध्यक्ष बने और इसके साथ ही, आरएसएस का इस पार्टी पर पूर्ण नियंत्रण स्थापित हो गया. 

इस बीच आरएसएस ने अपनी शाखाओं में स्कूली बच्चों को हिन्दू राष्ट्रवाद की विचारधारा में प्रशिक्षित करना जारी रखा. उन्हें मुसलमानों से नफरत करना सिखाया गया और भारत के अतीत को महिमामंडित करना भी. सरदार वल्लभभाई पटेल के अनुसार आरएसएस द्वारा फैलाई गयी नफरत के कारण ही महात्मा गाँधी की हत्या संभव हो सकी. “सरदार पटेल की यह स्पष्ट राय थी कि आरएसएस द्वारा फैलाया गया सांप्रदायिक ज़हर ही महात्मा गाँधी की हत्या के लिए ज़िम्मेदार था…पटेल का कहना था कि “इसी ज़हर के नतीजे में, देश को गांधीजी के अनमोल जीवन की बलि चढ़ानी पड़ी.”

जनसंघ-आरएसएस ने सन 1975 में जयप्रकाश नारायण द्वारा शुरू किये गए आन्दोलन में ख़ुशी-ख़ुशी शिरकत की. उन्होंने जल्दी ही आन्दोलन पर अपना नियंत्रण स्थापित कर लिया. महात्मा गाँधी की हत्या से जुड़ाव के कारण आरएसएस की छवि मिट्टी में मिल चुकी थी. जेपी के आन्दोलन के साथ जुड़ाव से उसे मान्यता और स्वीकार्यता मिली. जेपी की प्रेरणा से स्थापित जनता पार्टी में जनसंघ का विलय हो गया. जनता पार्टी के अन्य घटक दलों ने जनसंघ से नेताओं से कहा कि वे आरएसएस से अपने सम्बन्ध ख़त्म करें और दोहरी सदस्यता (जनता पार्टी व आरएसएस) ए बाज आएं. मगर जनसंघ के नेताओं की मूल वफ़ादारी आरएसएस के प्रति थी और उन्होंने जनता पार्टी को छोड़कर सन 1980 में भारतीय जनता पार्टी (भाजपा) का गठन कर लिया.

हिन्दू राष्ट्रवाद की विचारधारा में यकीन रखने और उसमें प्रशिक्षित होने के बावजूद, चुनावी लाभ के लिए भाजपा ने ‘गांधीवादी समाजवाद’ को अपना आदर्श घोषित किया. मगर उसे चुनावी मैदान में कोई खास सफलता हासिल नहीं हुई. उसके बाद उसने बाबरी मस्जिद–राममंदिर मुद्दे का दामन थामा. राममंदिर आन्दोलन के दौरान हुई मुस्लिम-विरोधी हिंसा से समाज का ध्रुवीकरण हुआ और इसके साथ ही भाजपा की ताकत में दिन दूनी–रात चौगुनी वृद्धि हुई.

संघ परिवार (भाजपा जिसके सदस्यों में शामिल है) की नीतियों का निर्णय उसकी वार्षिक “अखिल भारतीय प्रतिनिधि सभा” की बैठक में होता है, जिसकी अध्यक्षता आरएसएस सरसंघचालक करते हैं. भाजपा के शक्तिशाली होते जाने के साथ ही आरएसएस का कार्यक्षेत्र और विस्तृत होता गया और उसे राज्य तंत्र में घुसपैठ करने का मौका मिल गया. सन 2014 के बाद से आरएसएस शाखाओं की संख्या में बहुत तेजी से वृद्धि हुई है. अखिल भारतीय प्रतिनिधि सभा की 2022-23 की रिपोर्ट के अनुसार, “सन 2022-23 में आरएसएस ने पूरे देश में 8,500 से ज्यादा नयी शाखाएं शुरू की हैं. इसके साथ ही देश में शाखाओं की कुल संख्या 68,651 हो गयी है, जो पिछले साल के 60,117 से 12 प्रतिशत अधिक है.”

इससे पता चलता है कि भाजपा के शासनकाल में आरएसएस की पैठ में कितनी तेजी से वृद्धि हो रही है. आरएसएस अपने अधीन विभिन्न संगठनों में श्रम विभाजन करता है. वहीं इस परिवार का मुखिया है और वही यह तय करता है कि हिन्दू राष्ट्र के निर्माण के उसके लक्ष्य की पूर्ती में किस संगठन की क्या भूमिका होगी.

श्री नड्डा के बयान को भाजपा के आरएसएस के साथ रिश्तों और पार्टी की चुनावी रणनीति की पृष्ठभूमि में समझा जाना चाहिए. यह मानने की भूल किसी को नहीं करनी चाहिए कि आरएसएस और उसकी संतान भाजपा में कोई मतभेद हैं. हिन्दू राष्ट्र के निर्माण में मोदी की छवि सहायक है. सभी तरह के सांप्रदायिक राष्ट्रवादों को एक बड़े व्यक्तित्व की आवश्यकता होती है. वह बड़ा व्यक्तित्व, जो अक्सर तानाशाह भी होता है, प्रजातान्त्रिक स्वतंत्रताओं को कमज़ोर करने या समाप्त करने में काम आता है. इसलिए मोदी की विराट छवि किसी भी तरह से संघ परिवार के एजेंडा में बाधक नहीं है. बल्कि वह कई तरह से उनके लक्ष्य को हासिल करने में मददगार है.

नड्डा ने जो कुछ कहा है, उसे सही परिप्रेक्ष्य में देखने-समझने की ज़रुरत है. जो उन्होंने कहा वह न तो आरएसएस और भाजपा के बीच किसी भी तरह के मतभेदों का सूचक है और ना ही उससे उनके संबंधों पर कोई असर पड़ने वाला है.

22/05/2024

(अंग्रेजी से रूपांतरण अमरीश हरदेनिया. लेखक आईआईटी मुंबई में पढ़ाते थे और सन 2007 के नेशनल कम्यूनल हार्मोनी एवार्ड से सम्मानित हैं)  

Ram Puniyani

As the election season (April-May 2024) is in progress there are observations by some that this time RSS volunteers (swayamsevaks) are not on the field to help the BJP for electoral mobilization. So far, in most elections barring the one of 1984, in the aftermath of anti Sikh pogrom. There are many guesses about the role of RSS combine in the elections this time. In this context the interview of Mr. J.P.Nadda, given to IE (May 19, 2024) claims that RSS is a cultural and social organization while BJP is a political party. Nadda claims that “… the BJP was now self-reliant and was fully capable of running its own affairs. The party has evolved over a period of time and unlike when during Atal Behari Vajpayee’s time, it was completely dependent on the RSS, this was not the case anymore.”

This is claimed particularly in the light of Narendra Modi’s spectacular rise, most of his decisions being made by himself and the charisma created around him by multiple mechanisms, including what is called Godi media, Controlled by his circle of corporate cronies. Some will tend to believe that BJP is now a totally autonomous party like any other party. Can this be true?

As we recall RSS was formed in the context of rising ‘Indian-consciousness’ during the freedom struggle. India’s anti-colonial freedom struggle was founded on pluralism and diversity. The triggering point for formation of RSS was the rising dalit struggles for social equality. The formation of this Hindu nationalist organization was also inspired by the Nationalism of Mussolini and Hitler. Unlike another organization devoted to Hindu nationalism, the Hindu Mahasabha, RSS focused on training swayamsevaks and pracharaks (propagators) in the ideology of Hindu nationalism rather than jumping directly into the political arena.

In due course it started throwing up different organizations, mostly formed by its trained volunteers. Interestingly the first subordinate organization was Rashtra Sevika Samiti, for women. This was guided by K.B. Hedgewar the first Sarsanghchalak, and formed by the women close to RSS pracharaks (propagators), as women are not permitted in RSS itself. The pracharaks in due course formed Akhil Bharatiya Vidyarthi Parishad, Vanvasi Kalyan Ashram, Bhartiya Majdoor Sangh, Vishwas Hindu Parishad and a bit later Bajrang Dal. Today it has over 60 organizations working on the agenda of Hindu Rashtra.

The formation of the political wing of RSS came in the wake of murder of the Father of the Nation Mahatma Gandhi, by RSS trained Pracharak Nathuram Godse. RSS felt the need for a political party which can articulate its ideology in the political arena. So far entering the political arena was an anathema for this organization. Shyama Prasad Mukherjee of Hindu Mahasabha helped by Arya Samaj in particular took the lead in formation of BJP predecessor, Bhartiya Jansangh. RSS loaned three of its prominent Pracharaks to Jansangh: Atal Bihari Vajpayee, Lal Krishan Advani and Deendayal Upadhyay. Later with Deendayal Upadhyay becoming the President of Jansangh, RSS control on this party became total.

At the same time its shakhas were training young boys in the ideology of Hindu nationalism, based on glorification of the ancient past and hate for the Muslims. As per Sardar Vallabh Bhai Patel it was the Hate spread by RSS due to which murder of Gandhi became possible, “Sardar Patel was firmly of the opinion that the communal poison spread by the RSS was responsible for the Mahatma’s assassination. …He said, ‘As a final result of the poison, the country had to suffer the sacrifice of the invaluable life of Gandhi’

Jansangh-RSS eagerly joined the Jayaprakash Naryan movement 1975. Soon they came to control the movement and got respectability in public eyes, which was extremely low due to their association with Gandhi murder. Jansangh also merged into Janata Party which was inspired by JP. Soon many components of Janata Party asked the Janasangh leaders in the party to give up their association with RSS, i.e. to give up dual membership (of Janata Party and RSS). The Jansangh leaders owed their primary loyalty to RSS and left Janata Party to form Bhartiya Janata Party in 1980.

While they were nurtured and trained in the ideology of Hindu Nationalism, BJP for electoral purposes put forward “Gandhian Socialism” as their motto! As they did not get much traction on the electoral arena they soon shifted gears and took up Babri Mosque-Ram Temple as the central issue. The accompanying anti Muslim violence led to polarization and BJP’s ascent on the political chessboard went up by leaps and bounds.

The major policies of RSS Combine, of which BJP is a component, are coordinated through annually held ‘Akhil Bhartiya India Pratinidhi Sabha’ (ABPS, All India Representatives Meeting), presided over by the RSS Sarsanghchalak. As BJP became more powerful the RSS was getting more space to work and infiltrate in the state apparatus. Since 2014, the number of RSS Shakhas (Branches) has gone up in number in a big way. As per the ABPS report 22-23 “Over 8,500 new ‘shakha’ (daily meetings) were started by the RSS in the country during 2022-23. The total number of ‘shakha’ rose 12 per cent to 68,651 from 60,117 during the previous year. “

This shows the speed with which RSS work is expanding during present BJP rule. What prevails in RSS and BJP is a division of labor, with RSS being the parent organization and laying the broad contours of march to Hindu Rashtra.

The present scenario where Mr. Nadda is making this statement needs to be understood in the context of their electoral strategy and relationship to RSS. It is in no way the parting of ways between the parent organization and its political progeny. Modi’s towering image is needed for the agenda of Hindu nation. As most of the sectarian nationalisms, which are mostly dictatorial, need a towering image to undermine and wipe out democratic freedoms. So projecting Modi as a tall figure in no way contradicts the agenda of RSS combine, as a matter of fact it aids their goals in immeasurable ways.

What Mr. Nadda is stating needs to be taken in the proper context and tactical need of the RSS-BJP agenda. It in no way suggests any differences in their long term goal or relationship.