વીસમી સદીના સર્વોત્તમ રશિયન કવિઓમાં મરિના સ્વેતિવા(Marina Tsetaeva, 1892-1941)નો સમાવેશ થાય છે. સામ્પ્રત પરિસ્થિતિના સંદર્ભે એમનું કાવ્ય ‘I know the Truth-Give up all other Truths’ યાદ આવ્યું; મારો અનુવાદ અહીં મૂકું છું.     

— નંદિતા મુનિ

હું સત્ય જાણું છું—બીજાં બધાં સત્ય પડતાં મૂકો!

પૃથ્વી પર લોકોએ ક્યાં ય સંઘર્ષ કરવાની જરૂર નથી.

જુઓ – સાંજ પડી, જુઓ, રાત થવા આવી :

કવિઓ, પ્રણયીઓ, સેનાધીશો – તમે શાની વાત કરો છો?

પવન પડી ગયો છે, ભૂમિ ઝાકળથી ભીંજાઈ ગઈ છે.

આકાશમાં તારકોનો ઝંઝાવાત શાંતિમાં શમી જશે.

અને જલદી આપણે બધાં ભૂમિની નીચે નિદ્રાધીન બનીશું, – આપણે

જે ક્યારે ય ભૂમિની ઉપર તો એકમેકને શાંતિથી પોઢવા નથી દેતા.

સૌજન્ય : નંદિતાબહેન મુનિની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રમેશ ઓઝા

૨૦૨૪ના વર્લ્ડ હંગર ઇન્ડેક્સ (ડબલ્યુ.એચ.આઈ.) મુજબ જગતમાં કુલ ૧૨૭ દેશોમાં ભૂખની સમસ્યા છે અથવા પૂરતું પોષણ મળે એટલો ખોરાક મળતો નથી. જે બાળકો જન્મે છે તે કુપોષણનાં કારણે તન્દુરસ્તી ભોગવતાં નથી અને કેટલાંક કમનસીબ બાળકો પાંચ વરસની ઉંમર ભાળતાં નથી. ડબલ્યુ.એચ.આઈ.એ ભૂખથી લઈને અપૂરતા પોષણ સુધીના કેટલાક માપદંડો વિકસાવ્યા છે અને તેને આધારે ગુણાંક આપે છે અને ગુણાંકના આધારે ઇન્ડેક્સમાં સ્થાન આપે છે. ભારતનું સ્થાન ૧૨૭ દેશોમાં ૧૦૫મું છે અને તેને મળેલા ગુણાંક ૨૭.૩ છે. ૨૦૦૦ની સાલમાં ભારતનાં ગુણાંક ૩૮.૪ હતા. ૨૦૦૮માં ૩૫.૨ હતાં અને ૨૦૧૬માં ૨૯.૩ હતા. ૧૨૭ દેશોમાં ૧૦૫મું સ્થાન એ શરમની વાત છે.

જો ગુણાંક ઘટાડવા હોય અને ઈન્ડેક્સમાં ઉપરના ક્રમે જવું હોય તો સારું હંગર મેનેજમેન્ટ જરૂરી છે. ભારતને ૨૦૦૦ની સાલમાં હંગર મેનેજમેન્ટમાં જે ગુણાંક મળ્યા હતા તેમાં ૧૧નો ઘટાડો કરવામાં ૨૪ વરસ લાગ્યાં. હજુ તો આપણે ૨૭ પર છીએ. શૂન્ય પર પહોંચતા કેટલાં વરસ લાગશે એનો અડસટ્ટો તમે માંડી લો. મને નથી લાગતું કે આપણે આપણી આઝાદીની શતાબ્દી ભૂખ વિના ઉજવી શકીશું. હજુ એક હકીકત નોંધવા જેવી છે. ગુણાંકમાં જે ૧૧નો ઘટાડો થયો છે તેમાં ત્રણનો ઘટાડો ૨૦૦૦થી ૨૦૦૮ સુધીનાં વર્ષોમાં થયો હતો. છનો ઘટાડો ૨૦૦૮થી ૨૦૧૬નાં વર્ષોમાં થયો છે અને ૨૦૧૬થી ૨૦૨૪ સુધીનાં આઠ વરસમાં માત્ર બેનો ઘટાડો થયો છે. છની જગ્યાએ માત્ર બે. ભારત રફતાર પણ જાળવી નથી શક્યું. સ્થિતિમાં સુધારો થવાની જગ્યાએ બગડી રહી છે. જો આ રફતારે આપણે ભૂખનો સામનો કરીશું તો શૂન્ય પર પહોંચતા આખી ૨૧મી સદી વીતી જશે અને બાવીસમી સદીમાં આપણે કેટલાક લોકોને ભૂખ્યા સુવડાવીને પ્રવેશીએ તો આશ્ચર્ય નહીં!

૨૦૦૦ની સાલમાં ચીનના ગુણાંક ૧૩.૪ હતા જે અત્યારે પાંચની અંદર છે. શ્રીલંકાનાં ગુણાંકમાં ૨૪ વરસમાં દસ(૨૧.૭થી ૧૦.૯)નો ઘટાડો થયો છે અને ડબલ્યુ.એચ.આઈ. ઈન્ડેક્સમાં ભારતથી ક્યાં ય ઉપર ૫૬માં ક્રમે છે. નેપાળનાં ગુણાકમાં ૨૩(૩૭.૧થી ૧૪.૭)નો ઘટાડો થયો છે. હંગર મેનેજમેન્ટમાં નેપાળ પાસેથી ધડો લેવા જેવું છે. નેપાળનો ક્રમ ૬૮મો છે. આવું જ મ્યાનમારનું. ૨૦૦૦ની સાલમાં મ્યાનમાર ૪૦.૨ ગુણાંક ધરાવતું હતું જે અત્યારે નીચે આવીને ૧૫.૭ ધરાવે છે. નેપાળના ગુણાંકમાં ૨૩નો ઘટાડો થયો તો મ્યાનમારના ગુણાંકમાં ૨૫નો. મ્યાનમાર હંગર ઇન્ડેક્સમાં ૭૪મા ક્રમે છે. ૨૦૦૦ની સાલમાં બંગલાદેશ ૩૩.૮ ગુણાંક ધરાવતું હતું જે આજે ૧૯.૯ સુધી નીચે આવી ગયું છે અને ડબલ્યુ.એચ.આઈ.ના હંગર ઈન્ડેક્સમાં ૮૪માં ક્રમે છે. અંદાજે ૧૫નો ઘટાડો બંગલાદેશ કરી શક્યું છે. પાકિસ્તાન આપણી પાછળ ૧૦૯માં ક્રમે છે અને એનો રાજીપો જો કોઈએ અનુભવવો હોય તો અનુભવી શકે છે. પાકિસ્તાનની હંગર મેનેજમેન્ટની યાત્રા તો આપણા કરતાં પણ બદતર છે. ૨૦૦૦થી ૨૦૧૬નાં વર્ષોમાં ગુણાંકમાં ૧૨(૩૬.૬થી ૨૪.૬)નો ઘટાડો, પણ ૨૦૧૬થી ૨૦૨૪નાં વર્ષોમાં ત્રણ(૨૪.૬થી ૨૭.૯)નો વધારો થયો. આપણે માત્ર બેનો ઘટાડો કર્યો અને પાકિસ્તાને ત્રણનો વધારો કર્યો. અફગાનિસ્તાન ૧૧૬માં ક્રમે છે અને તેણે પણ ૨૪ વરસમાં ૪૯.૯થી ૩૦.૮ એમ લગભગ વીસ ગુણાંકનો ઘટાડો કર્યો છે.

તમારા મનમાં કદાચ પ્રશ્ન થતો હશે કે આ ગુણાંક શું સૂચવે છે? ડબલ્યુ.એચ.આઈ.ના અહેવાલ મુજબ જો ગુણાંક ૫૦ કરતાં વધુ હોય તો તેવા દેશોની સ્થિતિ અત્યંત ચિંતાજનક (એક્સ્ટ્રીમલી એલાર્મિંગ) ગણાય. જો ગુણાક ૩૫થી ૫૦ની વચ્ચે હોય તો એ ચિંતાજનક (એલાર્મિંગ) ગણાય. જો ગુણાક ૨૦થી ૩૫ની વચ્ચે હોય તો તેને ગંભીર સ્થિતિ ગણાય. જો ગુણાંક ૧૦થી ૨૦ની વચ્ચે હોય તો તેને બહુ ગંભીર નહીં એવી હળવી (મોડરેટ) સ્થિતિ ગણાય. અને જો દસની અંદર હોય તો રાહતરૂપ કહેવાય. હવે તમે જોઈ શકો છો કે ભારત ભૂખની ગંભીર સ્થિતિ ધરાવતા દેશોમાં સ્થાન ધરાવે છે, તથા પાકિસ્તાન અને અફઘાનિસ્તાનને છોડીને ભારતના પાડોશી દેશોમાંથી કોઈ દેશ આપણી સાથે નથી, ઘણા આગળ નીકળી ગયા છે. ભારત અને પાકિસ્તાન જ એવા દેશો છે જે હંગર મેનેજમેન્ટમાં આગળ જવાની જગ્યાએ પાછળ ગયા છે. ભારતે ૨૦૦૮થી ૨૦૧૬નાં વર્ષોમાં ગુણાંકમાં છનો ઘટાડો કર્યો હતો અને તેની તુલનામાં ૨૦૧૬થી ૨૦૨૪નાં વર્ષોમાં માત્ર બેનો ઘટાડો કર્યો.

આવું કેમ બન્યું? જગતમાં ૧૨૭ દેશોમાંથી માત્ર દસ દેશો એવા છે જેનું હંગર મેનેજમેન્ટ નબળું છે. કાં તો તેની સ્થિતિ વણસી છે, અથવા યથાવત્ છે અથવા નહીંવત ઘટાડો થયો છે. આવા દેશોમાં પાકિસ્તાન અને ભારતનો સમાવેશ થાય છે. પાકિસ્તાનમાં સ્થિતિ વણસી છે અને ભારતમાં નહીંવત સુધારો થયો છે. પણ સવાલ એ છે કે આવું કેમ બન્યું?

આનું કારણ છે વિકાસલક્ષી ધોરણસરના શાસનનો અભાવ અને ધર્મ અને ધર્મ આધારિત રાજકારણનો અતિરેક. બન્ને દેશોમાં આવું થઈ રહ્યું છે. હિંદુ-મુસલમાન અને ભારત-પાકિસ્તાન સિવાય કોઈ બીજી ચર્ચા જ નથી થતી. વિકાસનો વિમર્શ તો હવે મુઠ્ઠીભર સરોકાર ધરાવતા માણસો સુધી સમિત થઈ ગયો છે. દેશની સૌથી મોટી સમસ્યા ભૂખ નથી, મુસલમાન છે. જ્યાં પ્રાથમિકતા બદલાય ત્યાં પરિણામ બદલાય. એટલે તો ૨૦૦૮થી ૨૦૧૬નાં વર્ષોમાં ગુણાંકમાં છનો ઘટાડો કરનાર દેશ એ પછીનાં આઠ વર્ષમાં માત્ર બેનો ઘટાડો કરી શક્યો છે. પ્રાથમિકતા બદલાઈ ગઈ છે. અને એ પણ ત્યારે જ્યારે વર્લ્ડ ફૂડ ઓર્ગેનાઈઝેશન કહે છે કે આ ધરતી અને આ ધરતી પર ખેતી કરતા ખેડૂતો એટલું ધાન ઉગાડે છે જેટલી જગતને આજે જરૂર છે. ઉત્પાદન પૂરતું છે, પુરવઠાની અને ક્રયશક્તિની સમસ્યા છે. ૧૬મી ઓક્ટોબરે વર્લ્ડ ફૂડ ડે ઉજવવામાં આવે છે અને એ નિમિત્તે આ વાત તમારા વાંચવામાં આવી હશે. ભારત પણ અન્નની બાબતે આત્મનિર્ભર છે. જે સમસ્યા છે એ ગરીબીની છે અને પુરવઠાની છે. એક તો લોકો સુધી અન્ન પહોંચતું નથી અને પહોંચે છે તો લોકો પાસે ખરીદવા માટે પૈસા નથી.

મહાનતાની ગુલબાંગ હાંકવાનો કોઈ અર્થ નથી જ્યારે વાસ્તવિકતા લજાવનારતી હોય.

પ્રગટ : ‘કારણ તારણ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રસરંગ પૂર્તિ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 20 ઑક્ટોબર 2024

રાજ ગોસ્વામી

વ્યક્તિગત રીતે અને સામૂહિક રીતે, આપણું જીવન બહેતર ત્યારે જ થાય છે જ્યારે આપણે નવું વિચારતા રહીએ અને તેના પર અમલ કરતા રહીએ. એક સફળ વ્યક્તિ અને એક સફળ દેશનો તમે જો અભ્યાસ કરો, તો દેખાશે કે તેણે હંમેશાં જીવનને બહેતર બનાવવા માટે પ્રયાસો કર્યા છે.

13મી ઓક્ટોબરે, ભારતમાં લોકો બાબા સિદીક્કી અને લોરેન્સ બિસ્નોઈની ચર્ચામાં વ્યસ્ત હતા, ત્યારે દૂર અમેરિકામાં એક એવો ઇતિહાસ આકાર લઇ રહ્યો હતો, જે સ્પેસ ટેકનોલોજીના (અને વળતામાં માનવજાતિના) ભાવિને કાયમ માટે બદલી નાખવાનો હતો.

તે દિવસે, અમેરિકામાં ખાનગી સ્પેસ ટુરિઝમના પ્રણેતા અને 21મી સદીના સૌથી સાહસિક ઉદ્યમી ઈલોન મસ્કની સ્પેસએક્સ કંપનીના ઈજનેરોએ સેટેલાઈટ છોડીને જમીન પર પાછા ફરતા બૂસ્ટરને હવામાં જ પકડી લીધું. જે ટાવર પરથી તેને છોડવામાં આવ્યું હતું, તે ટાવરમાં ઈજનેરો એવી ભૂજાઓ વિકસાવી હતી, જેમાં એ બૂસ્ટર પાછું આવીને બેસી જાય.

સાદી રીતે સમજવું હોય તો દિવાળીનું ઉદાહરણ લો. તમે નવા વર્ષનાં વધામણાં માટે તે દિવસે કાચની શીશીમાં હવાઈ મૂકીને સળગાવો છો, તે શીશીમાંથી આકાશમાં છૂટીને ધૂમધડાકા કરે છે અને પછી તેની દંડી પાછી નીચે આવીને શીશીમાં જ ઉતરી જાય તો કેવું?  

ઈલોન મસ્કે આવું જ કર્યું છે. પંદર માળની ઈમારત જેટલું વિશાળ બૂસ્ટર, જે ટાવર પરથી ઉડ્યું હતું, ત્યાં જ પાછુ આવીને ગોઠવાઈ ગયું! આમાં મોટી વાત એ છે કે એકવાર રોકેટ લોન્ચ કર્યા પછી, તેને પાછું લાવવું શક્ય નથી. એટલે કે, એક જ પ્રક્ષેપણમાં એક જ રોકેટનો ઉપયોગ કરી શકાય છે. આ અતિશય ખર્ચાળ છે અને સમય પણ ઘણો જાય છે. મસ્કે આમાં રિયુઝેબલ (ફરીથી ઉપયોગમાં લઇ શકાય તેવા) રોકેટનું ઇનોવેશન કર્યું છે. તેણે સાબિત કરી બતાવ્યું છે કે એક રોકેટને હેમખેમ પાછું લાવીને ફરીથી છોડી શકાય છે.

ઈલોનને 2020માં પહેલીવાર આનો વિચાર આવ્યો હતો. તેનો કંપની સ્પેસએક્સની ટીમ સ્ટારશિપ માટે લેન્ડિંગ લેગ્સની ચર્ચા કરી રહી હતી. ઈલોન માનતો હતો કે માનવ સભ્યતાને અવકાશ-ઉડ્ડયન કરતી સંસ્કૃતિ બનાવવી હોય, તો એવાં રોકેટ બનાવવાં જોઈએ જે વિમાન જેવાં હોય; તે ટેક-ઓફ કરે, લેન્ડ કરે અને પછી શક્ય તેટલી વહેલી તકે ફરીથી ટેક-ઓફ કરે.

“તેને પકડવા માટે આપણે ટાવરનો ઉપયોગ કેમ કરી ના શકીએ?” ઈલોને તે મિટિંગમાં ઈજનેરોને પૂછ્યું હતું. તે વખતે ટાવર રોકેટને પકડી રાખીને તેનું પ્રક્ષેપણ કરવાનું કામ કરતાં હતાં. ઈલોને એમાં નવું સૂચવ્યું હતું : એ જ ટાવર રોકેટ પાછું આવે તો કેમ પકડી ન શકે?

તે એક વિચિત્ર વિચાર હતો. રૂમમાં લોકો હેબતાઈ ગયા. બિલ રિલ નામનો એક ઈજનેર કહે છે, “જો બૂસ્ટર ટાવર પર પાછું આવીને તૂટી પડે છે, તો બહુ લાંબા સમય સુધી આગામી રોકેટ લોન્ચ વગર રહી જવાય તેમ હતું, પરંતુ અમે એના પર વિચાર કરવા સંમત થયા હતા.”

જેવો તેણે આ નિર્ણય લીધો કે તે સાથે જ ઈલોન મજાક-મસ્તીના મૂડમાં આવી ગયો. તે ‘ધ કરાટે કિડ’ ફિલ્મના એક દૃશ્યનો ઉલ્લેખ કરીને હસવા લાગ્યો. ફિલ્મમાં કરાટે માસ્ટર મિયાગી એક માખીને પકડવા માટે ચૉપસ્ટિકનો ઉપયોગ કરે છે. ઈલોને કહ્યું હતું કે ટાવરની ભૂજાઓને ચૉપસ્ટિક્સ કહેવામાં આવશે, અને તેણે આખા ટાવરને “મેકાઝિલા” નામ આપ્યું હતું. તે ગોડઝિલા ફિલ્મ પરથી હતું.

તેણે એક ટ્વીટ મારફતે ખુશી વ્યક્ત કરી : “અમે લોન્ચિંગ ટાવરની ભૂજામાં બૂસ્ટરને પકડવાનો પ્રયાસ કરવા જઈ રહ્યા છીએ!” એક ફોલોઅરે જ્યારે પૂછ્યું કે તેઓ શા માટે લેન્ડિંગ લેગ્સનો ઉપયોગ નથી કરતા, ત્યારે ઈલોને જવાબ આપ્યો હતો, “આમાં લેગ્સ ચોક્કસપણે કામ કરે, પણ કાયમ થતું હોય તેવું જ શા માટે કરવું જોઈએ!”

જુલાઈ 2021ના અંતમાં બુધવારે બપોરે, બોકા ચીકા લોન્ચ સાઇટ પર જંગમ ચૉપસ્ટિક ભૂજાઓ સાથે મેકાઝિલાનો અંતિમ ભાગ પૂરો કરવામાં આવ્યો. જ્યારે તેની ટીમે તેને ઉપકરણનું એનિમેશન બતાવ્યું, ત્યારે ઈલોન ઉત્સાહિત થઈ ગયો. તેણે બૂમો પાડી, “જોરદાર! આને તો લાખો લોકો જોશે.” તેને ‘ધ કરાટે કિડ”માંથી બે મિનિટની ક્લિપ મળી અને તેણે તેને પોતાના આઇફોન પરથી ટ્વિટ કરી હતી. તેણે કહ્યું હતું, “સ્પેસએક્સ કંપની તેના રોબોટિક ચૉપસ્ટિક્સ વડે અત્યાર સુધીની સૌથી મોટી ઉડતી વસ્તુને પકડવાનો પ્રયાસ કરશે. સફળતાની બાંયધરી નથી, પરંતુ ઉત્સાહ છે!”

કટ ટુ 13 ઓક્ટોબર, 2024. તે દિવસે દુનિયાના કરોડો લોકોએ એ વીડિયો જોયો, જ્યારે સ્પેસએક્સનું રોકેટ હવામાં ઉડ્યું અને પછી પાછું નીચે ઉતરીને એ જ ટાવરની ભૂજાઓમાં એવી રીતે બેસી ગયું, જેવી રીતે તમારી હવાઈ દંડી શીશીમાં પાછી ગોઠવાઈ જાય.

મૂળ વાત છે પરંપરામાંથી હટીને વિચારવું. આજના સમયમાં જો તમારે સફળ થવું હોય અને કંઇક ખાસ કરવું હોય, તો તમારે કંઇક નવું વિચારવું જોઈએ. સપનું જોવું અને હાંસલ કરવાનો પ્રયાસ કરવો એ બે અલગ બાબતો છે. જો તમારે કંઇક અલગ કરવું હોય, તો તમારી પાસે નવા વિચારોનો ભંડાર હોવો જોઈએ. 

વૈજ્ઞાનિકો માને છે કે આપણે મગજના માત્ર 10 ટકા ભાગનો જ ઉપયોગ કરીએ છીએ. જો માનવ મગજની પૂરી તાકાતનો ઉપયોગ કરતાં આવડે, જો દરેક વ્યક્તિમાં કંઇક નવું કરવાની ભાવના હોય હોય, તો વિચાર કરો જીવન કેટલું શાનદાર બને!

આપણી વિચારવાની રીત આપણા વ્યક્તિત્વને પ્રતિબિંબિત કરે છે, આપણે આપણી આસપાસના વાતાવરણમાંથી શું અને કેટલું ગ્રહણ કરીએ છીએ અને કઈ રીતે તેને આત્મસાત કરીએ છીએ તેનું પરિણામ આપણા વિચારોની ગુણવત્તામાં આવે છે.

સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો, અલગ રીતે વિચારવું એટલે આપણી રચનાત્મક રીતે વિચારવાની ક્ષમતામાં વધારો કરવો તે. દરેક વ્યક્તિમાં વિચારવાની ક્ષમતા હોય છે, પણ જે અલગ વિચારે છે તે અન્ય લોકોથી પડે છે. માનવ જાતિનો વિકાસ તેની રચનાત્મક વિચારસરણીમાં આવ્યો છે.

આપણે જ્યારે જંગલમાં રહેતા હતા, ત્યારે ખોરાક શોધવા માટે દૂર દૂર જવું પડતું હતું, અને ઘણી વાર એક-બે દિવસ પછી ખોરાક ઉપલબ્ધ થતો હતો. પછી ધીમે ધીમે મનુષ્યો જ્યાં ફળો અને શાકભાજી હતાં ત્યાં સ્થાયી થવા લાગ્યા. એમાં તેમને બીજી વસ્તુઓ વિશે વિચારવાનો સમય મળ્યો. 

તેમાંના કેટલાક એવા મનુષ્યો હતા જેઓ વધારે વિચારતા ન હતા. સૌથી વિચારશીલ વ્યક્તિને તે સમયનો આગેવાન કહેવામાં આવતો હતો. કારણ કે પોતાના વિચારોની શક્તિથી તે આગ લગાડવા, માંસ કાપવા માટેનાં હથિયાર બનાવવા, વરસાદમાં પોતાનાં ઝૂંપડાંને પાણીથી બચાવવા જેવા નવા ચમત્કારો કરતા હતા, અને બાકીના લોકો તેમનું જોઈ જોઇને નકલ કરતા હતા. 

તેવા આગેવાનો તે સમયના સેલિબ્રિટીઓ હતા, પરંતુ આજે તેમના એ ચમત્કારો આખી દુનિયા કરે છે એટલે તેનું મહત્ત્વ રહ્યું નથી. આજે ઈલોન મસ્ક સેલિબ્રિટી છે કારણ તે જે કરે છે તેવું કોઈ નથી કરતું. કદાચ આજથી સો-બસો વર્ષ પછી આખી દુનિયા રોકેટમાં બેસીને એવી રીતે સ્પેસમાં જતી હશે, જેવી રીતે આપણે વિમાનમાં બેસીને દિલ્હી કે ડેનવર જઈએ છીએ. આને રચનાત્મક વિચાર કહે છે.

(પ્રગટ : “ગુજરાતમિત્ર”, “મુંબઈ સમાચાર”, “ગુજરાત મેઈલ”; 20 ઑક્ટોબર 2024)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર