નારાયણ દેસાઈ

(ગતાંકનું ચાલુ…..)

વ્રતવિચાર વધુ સ્પષ્ટ થાય એટલા સારુ ગાંધીજીએ ૧૯૧૫માં આશ્રમની નિયમાવલિ તૈયાર કરી હતી. તેમાંથી નીચે ખૂબ ટૂંકા ઉતારા આપીએ છીએ.

સત્ય : સત્ય એ જ પરમેશ્વર છે. એ સત્યની શોધને અંગે જ બીજાં બધાં અંગોની આવશ્યકતા રહે છે. સત્યના ઉપાસક પોતે કલ્પેલા દેશહિતને સારુ પણ અસત્ય નહીં બોલે, નહીં આચરે.

અહિંસા : એટલે સૂક્ષ્મ જંતુઓથી માંડીને મનુષ્ય સુધી બધા જીવો પ્રત્યે સમભાવ. (અહિંસાના) વ્રતનો પાલક ઘોર અન્યાય કરનાર પ્રત્યે પણ ક્રોધ ન કરે, પણ તેમના પર પ્રેમભાવ રાખે … પણ પ્રેમ કરતો છતાં અન્યાયીના અન્યાયને વશ ન થાય … ને તેમ કરતાં તે જે કષ્ટ આપે તે ધીરજપૂર્વક અને દ્વેષ વિના સહન કરે.

બ્રહ્મચર્ય : તેના પાલન વિના ઉપરનાં વ્રતોનું પાલન અશક્ય છે. સ્પર્શ અથવા કે બીજી ચેષ્ટા પણ બ્રહ્મચર્યનો ભંગ છે.

અસ્વાદ : મનુષ્ય જ્યાં લગી જીવનરસોને જીતે નહીં ત્યાં લગી બ્રહ્મચર્યનું પાલન અતિ કઠિન છે …. ભોજન કેવળ શરીરયાત્રાને જ અર્થે હોય, ભોગને અર્થે નહીં.

અસ્તેય : જે વસ્તુ જે ઉપયોગને સારુ આપણને મળી હોય તેના કરતાં વધારે મુદ્દત લગી તેનો ઉપયોગ કરવો એ પણ ચોરી છે. આ વ્રતના મૂળમાં સત્ય એ રહ્યું છે કે પરમાત્મા પ્રાણીઓને સારુ નિત્યની આવશ્યક વસ્તુ જ નિત્ય આપે છે. તેથી પોતાની ઓછામાં ઓછી આવશ્યકતા ઉપરાંત જે કંઈ પણ મનુષ્ય લે છે તે ચોરી કરે છે.

અપરિગ્રહ : અનાવશ્યક વસ્તુ જેમ લેવાય નહીં તેમ તેનો સંગ્રહ પણ ન થાય …. અપરિગ્રહી પોતાનું જીવન નિત્ય સાદું કરતો જાય છે.

જાતમહેનત : મનુષ્ય માત્ર શરીર નિર્વાહ શારીરિક મહેનતથી કરે તો જ તે સમાજના અને પોતાના દ્રોહમાંથી બચી શકે.

સ્વદેશી : મનુષ્ય સર્વશક્તિમાન પ્રાણી નથી. તેથી તે પોતાના પાડોશીની સેવા કરવામાં જગતની સેવા કરે છે. આ ભાવનાનું નામ સ્વદેશી છે. સ્વદેશીમાં સ્વાર્થને સ્થાન નથી; પોતે કુટુંબના, કુટુંબ શહેરના, શહેર દેશના ને દેશ જગતના કલ્યાણાર્થે હોમાય.

અભય : સત્ય, અહિંસા, ઇત્યાદિ વ્રતોનું પાલન નિર્ભયતા વિના અસંભવિત છે …. જે સત્યપરાયણ રહેવા માંગે તે ન નાતજાતથી ડરે, ન સરકારથી ડરે, ન ચોરથી ડરે, ન ગરીબાઈથી ડરે, ન મોતથી ડરે.

અસ્પૃશ્યતા નિવારણ : આશ્રમ જાતિભેદને માનતું નથી. (તેનાથી) હિંદુધર્મને નુકસાન થયું છે… તેમાં રહેલી ઊંચનીચની અને આભડછેટની ભાવના અહિંસા ધર્મની ઘાતક છે … આશ્રમમાં વર્ણભેદને અવકાશ નથી.

સહિષ્ણુતા : જગતમાં પ્રચલિત પ્રખ્યાત ધર્મો સત્યને વ્યક્ત કરનાર છે. પણ તે બધા અપૂર્ણ મનુષ્ય દ્વારા વ્યક્ત થયેલા હોઈ બધામાં અપૂર્ણતાનું અથવા અસત્યનું મિશ્રણ થયું છે. તેથી જેવું આપણને આપણા ધર્મ વિષે માન હોય તેટલું જ માન આપણે બીજાના ધર્મ પ્રત્યે રાખવું ઘટે. આવી સહિષ્ણુતા હોય ત્યાં એકબીજાના ધર્મનો વિરોધ નથી સંભવતો, નથી પરધર્મીને પોતાના ધર્મમાં લાવવાનો પ્રયત્ન સંભવતો.

આમ ગાંધીજીએ માનવતાને આપેલી એકાદશ વ્રત, રચનાત્મક કાર્યક્રમ અને સત્યાગ્રહરૂપી ત્રિવિધ દેણ વ્યક્તિના ચારિત્ર્યથી માંડીને આખા સમાજની સભ્યતાનું અને આજની પરિસ્થિતિમાંથી એ સમાજ સુધી પહોંચવાના માર્ગનું સમગ્ર ચિત્ર દોરે છે. આ સમાજ એ અહિંસક સમાજ છે. આ સંસ્કૃતિ અહિંસક સંસ્કૃતિ છે અને તેને પ્રાપ્ત કરવાનું સાધન પણ અહિંસક જ છે. અલબત્ત ગાંધીજીએ શીખવેલા ઘણા પાઠો તે કાળની પરિસ્થિતિમાંથી જન્મેલા હતા. તેથી તે એના એ જ રૂપમાં આજે લાગુ ન પણ રહી શકે, પરંતુ એમની ઉપર જણાવેલી દેણમાં ઘણી એવી છે કે જે સ્થળ-કાળની મર્યાદાને ઓળંગીને લાંબા ગાળા સુધી અને દુનિયાના કોઈ પણ ખૂણામાં પ્રસ્તુત બની શકે એમ છે.

એકાદશવ્રતમાંથી પહેલાં પાંચ અને અભય એ છ વ્રતો તો કોઈપણ પરિસ્થિતિમાં માનવસમાજને સ્વસ્થ અને શાણો રાખવા સારુ ઉપયોગી થાય એવાં સનાતન મૂલ્યો ધરાવે છે. અસ્વાદવ્રતમાંથી પણ એટલું તો ગ્રહણ કરવા જેવું છે કે માત્ર જીભના ચટાકાથી કોઈ સમાજ સુખી થતો નથી. બાકીનાં જે ચાર વ્રતો છે તેની જરૂરિયાત ભલે ગાંધીજીને તે કાળની પરિસ્થિતિમાંથી જણાઈ હોય, પણ એ ચારેયમાં એવાં તત્ત્વો પડ્યાં છે કે જે શાશ્વતમૂલ્યો સાથે સંકળાયેલાં છે. માટે અસ્પૃશ્યતા નિવારણનું વ્રત ભલે મહાવ્રત ન રહે, પણ માનવ માનવને સમાન ભાવે જોવા અને કોઈ પણ પ્રત્યે તિરસ્કાર ન કરવાનો આદેશ તો યાવત્ચંદ્ર દિવાકરૌ એટલો જ કામનો છે, જેટલો ગાંધીજીના જીવનકાળ દરમિયાન હતો. સ્વદેશીની વ્યાખ્યા જ જ્યારે ‘પાડોશી પ્રત્યેની આપણી ફરજ’ એવી થઈ ગઈ હોય ત્યારે તે અનંતકાળ સુધી પ્રસ્તુત ભાવ બની જાય છે. હિંદના મધ્યમવર્ગના ઘણા લોકોને જાત મહેનતનું મહત્ત્વ સમજવા પશ્ચિમના વિકસિત દેશોની પ્રગતિનું રહસ્ય સમજવું પડશે. આપણને ઘણા દેશો એવા મળશે કે જ્યાં શરીરશ્રમ એ પ્રતિષ્ઠિત શ્રમ છે, અને કોઈ પણ શારીરિક શ્રમને હલકો ગણવામાં આવતો નથી. એ કહેવાની જરૂર આજે તો નથી જ કે સર્વધર્મસમભાવની આવશ્યકતા આજે આખી દુનિયામાં ગાંધીના કાળ કરતાં વધારે જણાઈ આવે છે.

રચનાત્મક કામો પૈકી ઘણાં એવાં છે ખરાં કે જે આપણને અપ્રાસંગિક કે જૂનવાણી લાગે. પણ રચનાત્મક કામ પાછળ ગાંધીજીની અન્યાય અને શોષણ પર ઊભેલી એક વ્યવસ્થાને ઉખાડી નાંખીને તેને ઠેકાણે ન્યાય અને ભ્રાતૃભાવ પર ઊભેલી સમાજવ્યવસ્થા ઊભી કરવાની વાત તો ખૂબ જ પ્રાસંગિક છે. સમાજનું ઘડતર પણ ઉપરથી લાદવામાં આવેલા આદેશ મુજબ નહીં, પણ નીચેથી સ્વયંસ્ફૂર્ત રીતે થવું જોઈએ એ વાત પણ જરા ય જૂનવાણી કે અપ્રસ્તુત લાગે એવી નથી. રચનાત્મક કામનાં સ્વરૂપ દેશકાળ મુજબ ભલે બદલાતાં રહે પણ ઉપર જણાવેલાં એનાં મૂળ તત્ત્વો તો દુનિયા સારુ ક્યારે ય પણ માર્ગદર્શક પુરવાર થવાનાં.

ગાંધીજીના સત્યાગ્રહે દુનિયાના તમામ શોષિત, દલિત કે નબળા વર્ગો સારુ પરિસ્થિતિમાં વાંછિત સુધારો લાવવાનું એક અમોઘ સાધન ઉપલબ્ધ કરી દીધું છે. એ બાબત તો દુનિયાના ઘણા દેશો સજગ બન્યા છે. સત્યાગ્રહ એક માર્ગદર્શક સિદ્ધાંત છે, આત્મશક્તિના સફળ પ્રયોગની અનેક નવી નવી રીતો તો હજી શોધાશે. ગાંધીજીએ કરેલા પ્રત્યક્ષ પ્રયોગોને લીધે એટલું તો સિદ્ધ થયું છે કે પાપીને હણવાથી પાપ નષ્ટ થતું નથી. પ્રતિકાર તો પાપનો જ કરવો ઘટે, પાપીને બચાવી લેવા અર્થે પણ. દુનિયામાં જેમ જેમ શારીરિક, માનસિક કે સામાજિક હિંસાનાં સાધનો વધુ ને વધુ પ્રબળ બનતાં જાય છે, તેમ તેમ ગાંધીજીની સાધનશુદ્ધિની વાત વધુ પ્રસ્તુત બનતી જાય છે. ઉત્તરોત્તર ચઢિયાતી હિંસા વાપરવાથી કદી હિંસા શમતી નથી. અન્યાય, અસત્ય ને હિંસાને નાબૂદ કરવા માનવજાતે ન્યાયપૂર્ણ, સત્યાધારિત અને અહિંસક સાધનોની જ શોધો કરવી પડશે, એમ ગાંધીજીના સત્યાગ્રહના પ્રયોગોએ સિદ્ધ કરી દીધું છે.

સત્યાગ્રહ, રચનાત્મક કામ અને એકાદશવ્રત ગાંધીજીની સૌથી મોટી દેણ એટલા સારુ ગણાય કે એ ત્રણ દેણથી ગાંધીજીએ પોતાની જાત પર કાબૂ રાખતી વ્યક્તિ, પોતાના પાડોશી સાથે સુખ દુ:ખ વહેંચી ખાતા  સમાજના ઝાંખાપાંખા પણ નમૂના પેશ કર્યા છે અને એ અવસ્થા સુધી પહોંચવા સારુ કયો અને કેવો માર્ગ લેવો પડશે તેની તરફ પણ ગાંધીજી ઈશારો કરી ગયા છે.

ગાંધીજીની આ ત્રણ દેણનું મહત્ત્વ માણસજાતને આજના કરતાં કદાચ આવતી કાલે વધારે સમજાશે. ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ આપણે બહુ પાસે છીએ એટલે એમની આ ત્રણ દેણનું મહત્ત્વ સમજવામાં મુશ્કેલી પડે છે. દેશ અને કાળની મર્યાદાઓથી આપણે આપણા આકલનને મર્યાદિત કરી દઈએ એમ બને. ઇતિહાસના સમગ્ર પટ પર મહાપુરુષોનું મહત્ત્વ તેઓ હયાત હતા ત્યારે કે ત્યારબાદ તરતના કાળમાં સમજાયું છે, એના કરતાં સદીઓ વીત્યા બાદ વધુ સમજાયું છે. આજે જો આપણે એટલું સમજી લઈએ કે એ પુરુષની એવી કોઈ દેણ હતી, જે કાળ અને સ્થળની સીમાઓને ઓળંગી શકે એવી શક્યતાઓ ધરાવતી હતી, તો ભાવિ ઇતિહાસને સમજવાની સાચી દિશામાં હોઈશું.

સત્યાગ્રહની પાછળ રોગને રોગીથી અલગ કરી રોગને ખતમ કરવા અને રોગીને બચાવવામાં આખી એક શક્યતા દેખાય છે. વળી સત્યાગ્રહનું સાધન એ સાધ્ય-સાધન વિવેક કરવા પણ આદેશ આપે છે. આજે જ્યારે મનુષ્યને હણવાનાં શસ્ત્રો વિધ્વંસક બન્યાં છે અને બનતાં જાય છે, ત્યારે ગાંધીનો સાધનશુદ્ધિનો આગ્રહ એ માત્ર આદર્શ જ નહીં, પણ નર્યો વ્યવહાર્ય બની જાય છે. માણસજાતે જો ભવિષ્યમાં હળીમળીને રહેવું હશે તો સમાજના દરેક સભ્યે આખા સમાજ પ્રત્યે અને પરસ્પર જવાબદાર રહેવું પડશે. પૃથ્વીનાં પરિમિત સાધનોનો ઉપયોગ પણ વહેંચીને કરવો પડશે અને તેમ કરવાની આખી પ્રક્રિયાનો આરંભ સૌથી છેવાડાના દુર્બળ, પીડિત, દલિત કે અશક્ત માણસથી કરવો પડશે, એ રચનાત્મક કાર્યક્રમોનો સંકેત છે.

ઇતિહાસના પટ પર માત્ર ઇન્દ્રિયોના ઉપભોગવાદ પર ઊભેલી સંસ્કૃતિઓ ઝાઝી ટકતી નથી. જરૂરિયાતો નિરંતર અને અનંત સુધી વધારતા જવું એ ઉપભોગવાદનું લક્ષ છે. પણ તે આ જગતને ટકાઉ વિકાસ આપી શકે એમ નથી. ચિરંજીવ વિકાસ તો પ્રકૃતિના નિયમોને સમજીને એના લયમાં પોતાના લયને મેળવીને જ સાધી શકાય. આ મેળ અનિર્બંધ ઉપભોગથી નહીં, પણ સમજપૂર્વકના, સ્વેચ્છાથી સ્વીકારેલા સંયમથી જ સાધી શકાય એમ છે.

એકાદશવ્રત આવા વિવેકપૂર્ણ આત્મસંયમનો સંકેત કરે છે. અને તે એવો પણ સંકેત કરે છે કે માણસ એક નિતાંત સામાજિક પ્રાણી છે. એટલે માત્ર પોતાનો આધ્યાત્મિક વિકાસ એને સારુ પર્યાપ્ત નથી. તેથી આજ સુધી તે સત્ય, અહિંસાદિ આધ્યાત્મિક સિદ્ધાંતોને વ્યક્તિગત ગુણ માનતો હતો. તે સામાજિક મૂલ્ય છે એ સમજીને એ મૂલ્યોનો વિકાસ એ મનુષ્યની સામૂહિક સાધનાનો વિષય બનવો જોઈએ. જ્યારે જાતિ, સંપ્રદાય, ધર્મ, રંગ, લિંગ, કે રાષ્ટ્રની વિભાવનાઓ પણ જૂનવાણી થઈ જશે ત્યારે પણ ગાંધીએ સૂચવેલાં એકાદશવ્રતો અભિનવ સ્વરૂપે ભલેને હોય, પણ પૂર્ણપણે પ્રસ્તુત રહેશે.

(સૌના ગાંધી પુસ્તકમાળા-૨)

સૌજન્ય : “ભૂમિપુત્ર”; 01 સપ્ટેમ્બર 2024; પૃ. 05-06

રમેશ ઓઝા

૨૦૧૪ સુધી એવી એક વણલખી પરિપાટી હતી કે દેશની ઘરઆંગણેની રાજકીય બાબતોની વાત વિદેશમાં નહીં કરવાની. તમારે તમારા વડા પ્રધાનની વિદેશની ભૂમિ ઉપર પ્રસંશા કરવી હોય તો કરો અને ન કરવી હોય તો ન કરો, ટીકા નહીં કરવાની. બીજી બાજુ વડા પ્રધાન કે શાસક પક્ષનો કોઈ પણ નેતા વિદેશની ભૂમિ ઉપર એમ નહોતો કહેતો કે વિરોધ પક્ષો મને કામ કરવા નથી દેતા કે વિરોધ પક્ષોનો ઇતિહાસ ભૂંડો છે. બીજી પરંપરા એ હતી કે વિદેશનીતિ વિષે વિદેશની ભૂમિ પર જઇને રાષ્ટ્રીય સંમતિ બતાવવાની, મતભેદ પ્રગટ નહીં કરવાના. એ સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંસ્થા હોય કે બીજું કોઈ પણ પ્લેટફોર્મ હોય દરેક પક્ષના લોકો એક અવાજમાં વાત કરે. એ મંચ પર ભારતનું પ્રતિનિધિમંડળ ગયું હોય તો એ બધા જ પક્ષોનું બનેલું હોય. ઘણીવાર તો તેની અધ્યક્ષતા વિરોધ પક્ષનો નેતા કરે જે રીતે પી.વી. નરસિંહ રાવના સમયમાં યુનોની માનવ અધિકાર  સમિતિમાં પાકિસ્તાને કરેલી ફરિયાદ વિષે ભારત વતી રજૂઆત કરવા જે પ્રતિનિધિ મંડળ ગયું હતું તેનું નેતૃત્વ અટલ બિહારી વાજપેયીએ કર્યું હતું અને એ સમયના વિદેશ પ્રધાન સલમાન ખુર્શીદ તેના એક સભ્ય માત્ર હતા.

અને એવું પણ બન્યું છે કે ભારતના કોઈ રાજકીય નેતાને વૈદકીય સારવારની જરૂર હોય તો તેને અમેરિકા કે એવા પ્રગતિશીલ દેશમાં જનારા સત્તાવાર પ્રતિનિધિ મંડળનો સભ્ય બનાવવામાં આવે અને એ રીતે સરકારી ખર્ચે ઈલાજ કરાવી આપવામાં આવે. ૧૯૮૬માં રાજીવ ગાંધીએ અટલ બિહારી વાજપેયીને આ રીતે અમેરિકા મોકલ્યા હતા અને કહ્યું હતું કે “વાજપેયીજી મુઝે માલુમ હૈ કિ આપ કો કિડની કી સમસ્યા હૈ. આપ અમેરિકા જાકે પૂરી તરહ ઈલાજ કરવાકે હી લૌટેંગે. એ સમયે ભા.જ.પ.ની લોકસભામાં માત્ર બે બેઠકો હતી. કેટલી? માત્ર બે અને અટલ બિહારી વાજપેયી પોતે ચૂંટણી હારી ગયા હતા. બીજી બાજુ કાઁગ્રેસની લોકસભામાં ૪૧૪ બેઠકો હતી.

પણ આ બધી ૨૦૧૪ પહેલાંની વાતો છે. ગર્વ લેવા જેવી લાગતી હોય તો ગર્વ લો. એનો અર્થ એવો નથી કે રાજકીય નેતાઓ એકબીજાની ટીકા નહોતા કરતા. વિદેશી અખબારો કે સમાયિકોમાં મુલાકાત આપતી વખતે કરતા પણ ખરા, પરંતુ મુખ્યત્વે આર્થિક બાબતો વિષે. ભારતે જમણેરી આર્થિક નીતિ અપનાવવી જોઈએ અને કર્તૃત્વવાન ભારતીય સાહસિકોને સરકારી નિયંત્રણોથી મુક્ત સાહસ કરવાની તક આપવી જોઈએ એમ સી. રાજગોપાલાચારીએ અનેક વાર કહ્યું છે. એ જ રીતે ડાબેરી નેતાઓ સમાજવાદની વકીલાત કરતા અને વર્તમાન સરકાર ઉદ્યોગપતિઓ તરફી છે એવી ટીકા પણ કરતા. ભારતના મૂડીવાદી, સામ્યવાદી અને સમાજવાદી નેતાઓ જે તે ફોરમમાં ભાગ લેવા વિદેશ પણ જતા અને પોતાનાં દૃષ્ટિકોણ રજૂ કરતા. પરંતુ તેઓ ક્યારે ય વિદેશની ભૂમિ પર કે વિદેશી અખબારોમાં ભારતની વિદેશનીતિની ટીકા નહોતા કરતા. અંગત ટીકાનો તો સવાલ જ નથી. આ વણલખી પરંપરા હતી અને તેનું પાલન કરવામાં આવતું હતું.

આનો અર્થ એવો પણ નથી કે ભારતમાં શું બની રહ્યું છે એની જગતને જાણ નહોતી. બધાને બધી જ ખબર હોય છે. ભારતના વિદેશ મંત્રાલયમાં લગભગ સોએક જેટલાં ડેસ્ક છે. કોઈ ભારત માટે મહત્ત્વનો દેશ હોય તો એ દેશ માટે અલાયદું ડેસ્ક. આ સિવાય નાટો દેશો માટેનું ડેસ્ક, યુરોપિયન યુનિયન માટેનું ડેસ્ક, પેસિફિક દેશો માટેનું ડેસ્ક, મુસ્લિમ દેશો માટેનું ડેસ્ક વગેરે વગરે. એમાં જે લોકો હોય છે એ લોકો જે તે દેશ કે પ્રખંડના જાણકાર હોય અને વર્ષો સુધી તેનો હવાલો સંભાળતા હોવાને કારણે નિષ્ણાત બની ગયા હોય. તેમની પાસે જગતના દેશોની એટલી ઝીણામાં ઝીણી જાણકારી હોય છે જેટલી એ દેશના પત્રકાર પાસે ન હોય. અને જગતના દરેક મહત્ત્વના દેશો પોતપોતાના વિદેશ મંત્રાલયમાં આવા ડેસ્ક રાખતા હોય છે. માટે બધા દેશોને બધી જ ખબર હોય છે કે ક્યાં શું બની રહ્યું છે અને કયા દેશનો શાસક કેવો છે. પરંતુ રાજકીય નેતાઓ ખાનદાની જાળવતા.

૨૦૧૪ પછીથી આ પરંપરા તૂટી અને એ પરંપરા ભારતના વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ પોતે તોડી. લગભગ પંદર કરતાં વધુ વખત વિદેશની ભૂમિ પર વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ જવાહરલાલ નેહરુની, કાઁગ્રેસની સરકારોની, કાઁગ્રેસ પક્ષની, આગલી તમામ સરકારોની ટીકા કરી છે. વડા પ્રધાને પરંપરા તોડી એટલે હવે બીજા નેતાઓ પરંપરા તોડવા લાગ્યા છે. મુખ્યત્વે રાહુલ ગાંધી ટીકા કરી રહ્યા છે.

પણ રાહુલ ગાંધી દ્વારા કરવામાં આવતી ટીકામાં અને નરેન્દ્ર મોદી દ્વારા વિદેશમાં કરવામાં આવતી ટીકામાં એક ફરક છે. નરેન્દ્ર મોદી તેમના પુરોગામીઓને અક્ષમ, દૃષ્ટિહીન, નિર્ણયશક્તિનો અભાવ ધરાવનારા, અંગત એજન્ડા ધરાવનારા શાસકો તરીકે ઓળખાવે છે અને એ દ્વારા તેઓ એમ કહેવા માગે છે કે ભારતને પહેલીવાર જેવો નેતા મળવો જોઈએ એવો નેતા મળ્યો છે. રાહુલ ગાંધી તેમનાથી ઊલટું નરેન્દ્ર મોદીના શાસનની ટીકા નથી કરતા. તેઓ રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘની હિંદુ રાષ્ટ્ર વિશેની વિચારધારા, એ વિચારધારાને વરેલા હિંદુ શાસકોની શાસનશૈલી, સહિયારા સેક્યુલર લોકતાંત્રિક ભારતનો નકાર અને સત્તાનો દુરુપયોગ કરીને તેને કમજોર કરવા માટે કરવામાં આવતી પ્રવૃત્તિની ટીકા કરે છે. તેઓ કહે છે કે ઉપનિષદો, બુદ્ધ અને ગાંધીનો ભારત દેશ, જેને બંધારણમાં વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવ્યો છે અને વિશ્વદેશો અનેક રાષ્ટ્રો એક રાષ્ટ્રમાં કઈ રીતે સાથે જીવી શકે એમ કહીને સહઅસ્તિત્વની મિસાલ આપતા રહ્યા એ ભારત પર સંકટ છે. ભા.જ.પ. સહિત આખો સંઘપરિવાર સમસમી ગયો છે એ આ કારણે.

તેઓ શું એમ માને છે કે તેમની હિંદુ રાષ્ટ્રની કલ્પનાથી જગત અપરિચિત છે? આગળ કહ્યું એમ જગતને બધી જ ખબર છે. ‘ઈકોનોમિસ્ટ’ નામના સામયિકે દસ વરસમાં ત્રણ વખત નરેન્દ્ર મોદી વિષે કવર સ્ટોરી કરી છે અને ત્રણેય સ્ટોરીમાં તેમને એ જ રીતે ઓળખાવવામાં આવ્યા છે જે રીતે આપણે તેમને ઓળખીએ છીએ. આવું જ જગતના તમામ અખબારો અને સામયિકોનું. વિદેશના કોઈ સામયિકે નરેન્દ્ર મોદીને ગરીબો માટે લાગણી ધરાવનારા, મૂલ્યનિષ્ઠ વિકાસલક્ષી શાસક તરીકે ઓળખાવ્યા હોય એવું એક ઉદાહરણ બતાવો. જગતના લોકશાહી દેશોના શાસકો આડકતરી રીતે સંભળાવીને જાય છે. લોકશાહી, માનવઅધિકારો અને અંગત સ્વાતંત્ર્યની વકીલાત કરતાં જગતનાં અનેક ફોરમોમાં ભારતનાં શાસકોની ટીકા કરવામાં આવે છે અને વિવિધ રેટિંગમાં ભારતની સાખ નીચે નીચે ગઈ છે.

કોણ નથી જાણતું આ બધું? પણ ભારતનો વિરોધ પક્ષનો નેતા વિદેશમાં જઇને જો એ જ વાત કહે તો તેમાં દેશદ્રોહ નજરે પડે છે.

પ્રામાણિકતાનો તકાજો એ છે કે જો તમે હિંદુ રાષ્ટ્રમાં માનતા હો અને બંધારણમાં કલ્પવામાં આવેલું ભારતીય રાષ્ટ્ર સ્વીકાર્ય ન હોય તો કહો ને કે અમારી ભારતીય રાષ્ટ્રની વિભાવના અલગ છે. ઘર આંગણે તો હિંદુ રાષ્ટ્રની વાત કરો જ છો ને! જે ઈચ્છો છો એ કહી બતાવો. એક વાર કહી બતાવશો એ પછી કોઈ રાહુલ ગાંધી ટીકા નહીં કરી શકે. વધુમાં વધુ પ્રતિવાદ કરશે કે તેમની કલ્પનાનું ભારત રાષ્ટ્ર અમને સ્વીકાર્ય નથી, પણ એમ નહીં કહે કે તેઓ કહે છે એક અને કરે છે જુદું. આવું કહેવા માટેનો મોકો સંઘપરિવાર પોતે હિંદુરાષ્ટ્રની રૂપરેખા નહીં આપીને અને જગતમાં તેને છૂપાવીને આપે છે. જો કલ્પના સ્પષ્ટ કરશો તો જગત પણ ચર્ચા કરશે કે બહુમતી રાષ્ટ્રવાદ નરવો અને નિર્દોષ કઈ રીતે હોઈ શકે એ સમજવાનો ભારતનાં હિન્દુત્વવાદી નેતાઓ પાસેથી પ્રયાસ કરીએ. તેઓ કદાચ બે મહત્ત્વની સલાહ પણ આપી શકે. નરવો અને નિર્દોષ બહુમતી રાષ્ટ્રવાદ વધારે સ્ફુટ થશે. એવું પણ બને કે ભારતના હિન્દુત્વવાદી નેતાઓ જગત માટે પથદર્શક બને. આમ પણ વિશ્વગુરુ તો આપણે છીએ જ! બોલો તો વિમર્શ થાય, બોલો તો કલ્પના વધારે સમૃદ્ધ થાય, બોલો તો કોઈ રાહુલ ગાંધીની મજાલ નથી કે મટકી પર કાંકરી મારે, માટે બોલો.

પ્રગટ : ‘કારણ તારણ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રસરંગ પૂર્તિ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 22 સપ્ટેમ્બર 2024

અત્યારે કેન્દ્ર સરકારનો ઇરાદો છે કે 2029ની ચૂંટણીમાં એક સાથે થાય પણ આ થાય એ માટે કેટલી બધી વિધાનસભાઓએ પોતાની ટર્મ જતી કરવી પડશે અને પાંચ વર્ષ પૂરાં થાય એ પહેલાં ચૂંટણીમાં જોડાવું પડશે

ચિરંતના ભટ્ટ

કેન્દ્રીય કેબિનેટે બુધવારે ‘એક દેશ એક ચૂંટણી’ને મંજૂરી આપી છે. દેશમાં બધી જ ચૂંટણી એક સાથે યોજાય તે માટે ભા.જ.પા.ની કવાયત બહુ લાંબા સમયથી ચાલતી હતી અને આખરે પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ રામનાથ કોવિંદની અધ્યક્ષતામાં બનેલી સમિતિના સૂચનોને સ્વીકારી લેવાયા. કેન્દ્ર સરકારનો દાવો છે કે આમ થશે તો ચૂંટણીની આખી પ્રક્રિયા, પરિણામ તમામમાં મોટા સુધારા આવશે. નરેન્દ્ર મોદીની સરકારને 100 દિવસ પૂરા થયા અને તેને ચિન્હિત કરવાના આશયથી 100 દિવસ પછીની પહેલી કેબિનેટમાં આ નિર્ણય લેવાયો. આ નિર્ણય પાછળની મહત્ત્વાકાંક્ષા અને તેની સારી માઠી અસરોને નાણવી અનિવાર્ય છે.

1951થી 1967 સુધી આખા દેશમાં વિધાનસભા અને લોકસભાની ચૂંટણી એક સાથે થતી હતી. પહેલીવાર એ ક્રમ ત્યારે તૂટ્યો જ્યારે કેરળમાં વર્ષ 1957ની ચૂંટણીમાં ઇ.એમ.એસ. નંબૂદરીપાદની ડાબેરી સરકાર બની. જો કે ત્યારે આ સરકારને તત્કાલિન સરકારે કલમ 356 અંતર્ગત રાષ્ટ્રપતિ શાસન અમલમાં મૂકીને રદ્દ કરી, હટાવી અને પછી 1960માં કેરળમાં ફરી વિધાનસભાની ચૂંટણી યોજવામાં આવી. એ પછી 1999માં લૉ કમિશનના અહેવાલમાં ફરીવાર એ સૂચન કરાયું કે આખા દેશમાં એક સાથે ચૂંટણી થવી જોઇએ જેથી વિકાસની કામગીરી પણ એક સાથે થાય. ત્યારે એવો તર્ક કરાયો હતો કે ચૂંટણી એક સાથે થાય તો અધધધ ખર્ચો ન થાય વગેરે અને પછી એ વાત ફરી નેવે મુકાઈ ગઇ.

ભા.જ.પા. અને ખાસ કરીને નરેન્દ્ર મોદી તો લાંબા સમયથી ‘એક દેશ, એક ચૂંટણી’ની તરફેણ કરી રહ્યા હતા, 2019માં પણ આ ચર્ચા છેડાઇ હતી. ભા.જ.પા. સરકાર પણ 1999ના અહેવાલમાં જે કારણો અપાયા હતા તેને જ આગળ કરે છે.  તેમના મતે ભારતમાં વિધાનસભા અને લોકસભાની ચૂંટણીઓ અલગ અલગ સમયે, અલગ અલગ તબક્કામાં યોજાતી આવી છે જેને કારણે વિકાસના કાર્યો ખોટકાય છે, વહીવટી કામો પર અસર પડે છે કારણ કે સરકારી કર્મચારીઓ ચૂંટણીની ડ્યૂટી પર હોય છે. આ બધાં કારણોને ગણતરીમાં લઇને જો ચૂંટણી એક સાથે થાય તો સમય અને પૈસા બન્નેની બચત થાય. મતદારોની સંખ્યા વધે કારણ કે વારેવારે અલગ અલગ ચૂંટણી માટે મત આપવા નહીં જવાનું હોય તો લોકો મત આપવામાં રસ લેશે. વળી એક દેશ એક ચૂંટણીની વ્યવસ્થામાં પ્રશાસન અને સુરક્ષા દળોની કામગીરી એક જ વારમાં પૂરી થઇ જશે, દર થોડા વખતે આખું તંત્ર એ દિશામાં દોડતું નહીં થાય. આ તો સત્તાપક્ષની પોતાની ધારણા છે, પણ ભારતમાં એવું તે છે નહીં કે કેન્દ્રમાં ભા.જ.પા.ની સત્તા હોય તો બધા જ રાજ્યોમાં પણ ભા.જ.પા.ની જ સરકાર હોય – આવા સંજોગોમાં કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકાર વચ્ચે ચૂંટણી ટાણે સુમેળ સાધવો અઘરો જ હોય તે સ્વાભાવિક છે.  કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકાર વચ્ચે જે ઘર્ષણ થાય એને ખાતર પણ વ્યવહારિક રીતે એક દેશ એક ચૂંટણીનો વિચાર યોગ્ય નથી. સીધી વાત છે કે ધારો કે અચાનક જ એક દેશ એક ચૂંટણી જાહેર થઇ જાય તો જે રાજ્યોમાં બીજા પક્ષની સરકાર હોય ત્યાંની વિધાનસભા ભંગ કરવી પડે અને અશાંત સંજોગો ન હોય તો પછી કેન્દ્ર ચૂંટણી ખાતર વિધાનસભા ભંગ ન કરી શકે. વળી એક સાથે ચૂંટણી થાય તો જ્યાં જ્યાં બીજા પક્ષોની વિધાનસભા હોય એ ભંગ થઇ જાય. કોઇપણ રાજ્યની વિધાનસભાને નક્કર કારણ વગર કાર્યકાર પહેલાં જ ભંગ કરાય તો બંધારણ કી ઐસી તૈસી કરી નાખી હોય એવી સ્થિતિ ખડી થાય. વગર કારણ બંધારણીય સંકટ ઊભું ન કરવું જોઇએ. વળી બધી ચૂંટણી એક સાથે વાળી સ્થિતિમાં ગ્રામ પંચાયત કે નગરપાલિકાની ચૂંટણીનું શું થાય? – એ કામ તો રાજ્ય સ્તરના ચૂંટણી પંચનું છે જે કેન્દ્ર કરતાં તદ્દન જુદું પડે છે. કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકાર વચ્ચે અધિકારોને લઇને ચોક્કસ વિવાદ થાય. લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણીના સો દિવસની અંદર જ આ ચૂંટણીઓ કરાવવાનો પ્રસ્તાવ કરાયો છે.

ચૂંટણી એક સાથે કરવા માટે ઘણાબધા ફેરફાર કરવા પડે તે સ્વાભાવિક છે. ધારો કે લોકસભાની ચૂંટણી થઇ જાય પછી અઢી વર્ષે – બરાબર મધ્યકાળે કેન્દ્ર સરકાર પહોંચી હોય ત્યારે જો રાજ્યમાં ચૂંટણી થાય તો લોકો પોતાની નારાજગી કે હરખ બન્ને મત આપીને દર્શાવી શકે અને જો રાજ્ય સરકાર – વિધાનસભામાં નવો પક્ષ આવે તો તેમણે પાંચ વર્ષ નહીં પણ જેટલી ટર્મ બાકી હોય એટલો સમય જ રાજ્ય કરવાનું અને પછી ફરી ચૂંટણીનો મોકો મળે. પાંચ વર્ષ સુધી એક જ સત્તા રાજ્ય સ્તરે પણ બેઠેલી રહે અને લોકોમાં અસંતોષ ફેલાય તો અરાજકતા સર્જાઈ શકે છે. ગમે ત્યારે કોઇપણ સરકાર ભંગ થાય તો આખો દેશ ફરી ચૂંટણી લડવા બેસશે? આપણે ત્યાં ચૂંટણી યોજવા માટેની તકનિકી મશીનરીમાં જો અત્યારે પણ મર્યાદા નડતી હોય તો એક સાથે ચૂંટણી થાય ત્યારે પણ એ નડવાની જ. મશીન, પ્રિસાઇડિંગ ઑફિસર, સુરક્ષા દળો બધું જ મોટી સંખ્યામાં હોય તો જ આખા દેશમાં એક સાથે ચૂંટણી યોજાઇ શકે.

મોદી સમર્થકો અને નરેન્દ્ર મોદી પોતે લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણી એક સાથે થાય એવું ઇચ્છે છે કારણ કે તેમના મતે ‘મોદી લહેર’ના ફાયદો રાજ્ય સ્તરે મેળવી શકાશે. વિરોધપક્ષોને તેની જ ચિંતા છે કે જો આવું થયું તો ભા.જ.પા. વગર કારણનો લાભ ખાટી જશે. વળી એક સાથે ચૂંટણી થાય તો લોકો રાજ્યોના મુદ્દાને બદલે રાષ્ટ્રીય પ્રશ્નોને મહત્તા આપે અને આવામાં રાજકીય સ્તરનો વહીવટ ખાડે જાય. વળી લોકશાહીની ચિંતા કર્યા વિના એક દેશ એક ચૂંટણીના મુદ્દાની ચર્ચા થઇ જ ન શકે. મતદારોને પોતાના અણગમા, અસંતોષ, રોષ બધું જ દર્શાવવા માટેની નિયમિત તક મળે એ જરૂરી છે. એક વાર સરકાર આવી ગઇ પછી જો પાંચ વર્ષ ચૂપચાપ એ જ સરકારને ચલાવી લેવાની હોય અને પછી સત્તાના મદમાં સરકાર નાગરિકોનું હિત નેવે મૂકે તો જનતા બિચારી ક્યાં જાય? લોકશાહીના રક્ષણ કાજે પણ બહુ વિચારીને જ આ ફેરફાર કરવા જોઇએ નહીંતર પછી સત્તા સામે કોઇ ચું કે ચાં નહીં કરી શકે.  પ્રાદેશિક પક્ષો એક દેશ, એક ચૂંટણીનાં પક્ષમાં નથી.

બંધારણીય ફેરફાર કરવા સહેલા નથી કારણ કે જે અમુક પક્ષને ઠીક લાગશે તે બીજાઓને અયોગ્ય લાગે એવી પૂરી શક્યતા છે એટલે બે સભાઓમાં બે તૃતિયાંશ બહુમતીની મંજૂરી મળવામાં લાંબો સમય લાગે. અત્યારે કેન્દ્ર સરકારનો ઇરાદો છે કે 2029ની ચૂંટણીમાં એક સાથે થાય પણ આ થાય એ માટે કેટલી બધી વિધાનસભાઓએ પોતાની ટર્મ જતી કરવી પડશે અને પાંચ વર્ષ પૂરાં થાય એ પહેલાં ચૂંટણીમાં જોડાવું પડશે. 2025માં દિલ્હી અને બિહાર બન્ને રાજ્યોમાં ચૂંટણી થવાની છે તો આસામ, કેરળ, તામિલનાડુ, પશ્ચિમ બંગાળ અને પુડુચેરીમાં 2026માં રાજ્યોએ ચૂંટણી યોજવાનો વખત આવશે. ઉત્તર પ્રદેશ, પંજાબ, ગુજરાત, ગોવા, ઉત્તરાખંડ, મણિપુર જેવા રાજ્યોમાં 2027માં લોકસભાની ચૂંટણી થશે તો એક દેશે એક ચૂંટણીને પગલે તેમને માત્ર બે વર્ષ સુધી સત્તા કરવા મળશે અને પછી નવેસરથી ચૂંટણી કરવી પડશે. વળી હિમાચલ પ્રદેશ, મેધાલય, નાગાલેન્ડ, ત્રિપુરા અને તેલંગાણામાં વિધાનસભાની ટર્મ 2028માં પૂરી થવાની છે તો ચૂંટણી કર્યા વિના આ રાજ્યો વહીવટ ન કરી શકે તે પણ સ્વાભાવિક છે. આ સંજોગોમાં ભારતીય ચૂંટણી પંચ કઇ રીતે રાજ્યના ચૂંટણી પંચ સાથે તાલ બેસાડશે એ જોવું રહ્યું – આ બાબતોનું અમલીકરણ જટિલ છે.

બાય ધી વેઃ 

મોટાભાગના પક્ષોનું માનવું છે કે એક દેશ એક ચૂંટણી જેવા વિચારનો લાભ ભા.જ.પા. અને કાઁગ્રેસ જેવા પક્ષોને વધારે મળે જ્યારે નાના પક્ષો માટે એક સાથે રાજ્યોમાં, સ્થાનિક સ્તરે અને લોકસભા માટેનો પ્રચાર કરવાનું મુશ્કેલ થઇ જશે. બંધારણનો અભ્યાસ કરીને ફેરફારનું સૂચન કરવું એક બાબત છે પણ તે લાગુ થાય એ માટે સુપ્રીમ કોર્ટ સુધી પણ જવું પડે કારણ કે આખરે આ બંધારણમાં ફેરબદલ કરવાની વાત છે. વળી ભલે કેન્દ્ર સરકાર ખર્ચો ઘટાડવાની વાત કરે છે પણ ચૂંટણી પંચે 2024માં જો એક સાથે ચૂંટણી થાય તો 5,100 કરોડનો વધારાનો ખર્ચ થાય તેવો સંકેત આપ્યો હતો. 2029માં એક દેશ એક ચૂંટણીને નાતે 8,000 કરોડે આ ખર્ચ પહોંચી શકે છે. જો કે લોકશાહીમાં લોકોની ઇચ્છા વિના કંઇ ન થઇ શકે. અહીં ચૂંટણી ખર્ચ કરતાં તેમાં પારદર્શિતા અને ન્યાયી પદ્ધતિ વધુ અગત્યની બાબતો છે. મતદાર પર પાંચ વર્ષ સરકાર બેસાડી દેવી અને તેમને પોતાનો અસંતોષ રજૂ કરવાની તક ન મળે તો એ લોકશાહીની વિરુદ્ધ છે. વિદેશમાં તો રાજ્ય સ્તરે મતદારો ચૂંટાયેલી સરકાર પાછી ખેંચી લેવાની માંગ કરી શકે છે પણ શું આપણા સત્તાધીશ આવી લોકશાહી સાંખી શકશે? અરે હા, જ્યાં ભા.જ.પા.ની સરકાર છે એવા રાજ્યોના મુખ્ય મંત્રી પણ પોતાની વિધાનસભા ટર્મ પહેલાં ભંગ કરવા નથી માગતા ત્યારે સવાલ એ છે કે ભા.જ.પા. આ મુદ્દે પોતાના જ બધા સભ્યોને સંમત નથી કરી શકી તો બીજા પક્ષોને આ વાત કેવી રીતે મનાવશે?

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 22 સપ્ટેમ્બર 2024