Hello Ramnikbhai,

Thank you very much  for your thoughtful and wonderful review of 'Dancing With Destiny'. It makes me want to read my book once  again ..

But then I also wish that I had noticed all those spelling mistakes much earlier and only hope that the reader will excuse me for these and any other mistakes.

I am glad that I wrote this book before my memory start playing up games and. And also I had some how always felt that very few of the women from East Africa have come forward to write about their experiences. Also especially compared to Kenya and Uganda much less have been written about Tanganyika-Tanzania.

However, this is my humble effort, done with the earnest hope that this record may come in handy for the young scholar of history doing research on earllier Indian pioneers who came all the way from India to East Africa when it was still considered the sleeping Giant. 

I thank you very much for taking notice and writing  a review of 'Dancing With Destiny'.

Urmila Jhaveri.

Noida India 

e.mail : urmilajhaveri2004@yahoo.co.uk

ક્યાં ગયો? બધા દેશોમાંથી અને દરેક ઉંમરના લોકો પાસેથી અદ્રશ્ય થઈ ગયો છે એ.

શાળાએ જતાં બાળકોને પૂછો, ‘તમે રમતો રમો છો? ઇતર વાંચન કરો છો?’ તો કહેશે, ‘ના રે, અમારી પાસે સમય નથી.’ એમની મમ્મી કે જે ઘર સંભાળે છે એમને પૂછી જુઓ, ‘તમે સમાચાર પત્ર વાંચો છો કે અન્ય રસ પડે તેવી પ્રવૃત્તિઓ કરો છો?’ તો ઉત્તર જરૂર, ‘અમારે વળી સમય કેવો ને વાત કેવી? આ આખો દહાડો બસ કૂચે મરી જઈએ બીજું શું?’ કોલેજ જનારાં વિદ્યાર્થી-વિદ્યાર્થીનીઓને તો ઊભા રહીને તમારો સવાલ સાંભળવાનો વખત પણ ભાગ્યે જ હોય અને છતાં કોઈ વળી વિવેકવશ ઊભા રહીને તમારી પ્રશ્નાત્મક દ્રષ્ટિને અવગણીને જલદીથી જવાબ આપશે, ‘અરે સર, ડોન્ટ યુ સી અમારે પરીક્ષાનું કેટલું ટેન્શન હોય તેમાં કોઈ બી વસ્તુ માટે ટાઈમ ક્યાં મળે? સોરી સર, આઈ હેવ ટુ ગો, એક્સ્કુઝ મી.’ અને સ્કુટરને કિક કરી ફિલ્મ જોવા ઉપડી જશે.

કોઈ પણ કામનું ક્ષેત્ર લો અને સર્વોચ્ચ સ્થાને બેઠેલ ડાયરેક્ટર હોય કે પટ્ટાવાળો, કામ સમયસર ન કરી આપવા માટે પૂછ્યા પહેલાં જ જવાબ મળી જાય, ‘જુઓને હમણાં સમય જ ક્યાં મળે છે?’ ઘેર પત્ની બહાર જવા સૂચવે તો કહેશે, ‘ડાર્લિંગ, હું ખૂબ જ વ્યસ્ત રહું છું, જોતી નથી મને સમય નથી મળતો, તું જરા બેન્કનું કામ જાતે કરી લે અને ફિલ્મ જોવા બીજી બહેનપણી શોધી કાઢને પ્લીઝ।.’ અરે, વડાપ્રધાન પણ એમ વદે કે ‘નીચલા વર્ગની ઉન્નતિ કરવાનો અમારી પાસે સમય નથી, અમે અત્યારે મુઠ્ઠીભર માથાભારે ધનવાનોને ખુશ કરવામાં ઘણા વ્યસ્ત છીએ જેથી તેઓ સરકારમાં અમારું સ્થાન સુરક્ષિત કરી આપે માટે આઘા ખાસો, પછી આવજો પાછા.’ ત્યારે તો હદ થઈ કહેવાય ને?

આ બધાના ઉત્તરો સાંભળીને મને વિમાસણ થાય કે અમે પ્રાથમિક શાળામાં અને ઉચ્ચ માધ્યમિક શાળામાં ભણતાં ત્યારે સિલાઈ, સંગીત, ચિત્ર, સંસ્કૃત અને હિન્દીની શાળા સિવાયની પરીક્ષાઓ આપતાં, અને સંગીત-નૃત્યના વર્ગો ભરતાં તો અમે શું પરીક્ષા માટે તૈયારી નહોતાં કરતાં? અરે 70%થી 80% માર્ક્સ સાથે પાસ થતાં ! એ કેમ બન્યું હશે ભલા?

આજની ગૃહિણીઓને પૂછવાનું કે મારાથી આગલી બે પેઢીની સ્ત્રીઓની કહાણી સાંભળીને પોતાના બચાવ પેટે શું કહેશો? મારી નાની-દાદીને તો તળાવે કપડાં ધોવા જવું, કૂવેથી પાણી સીંચવું, ઘરને ગાર-માટીથી લીંપવું, ઢોર હોય તો તેના છાણ-વાસીદાં કરવાં, લાકડાના ચૂલા પર રાંધવું, કપડાં સાંધવાં અને ગોદડાં બનાવવાં, દીકરીનું આણું તૈયાર કરવું, તાજાં જન્મેલ છોકરાં માટે કપડાં સીવવાં જેવાં હજારો કામ કરવાનાં રહેતાં ! એ પેઢીની સ્ત્રીઓ શાળાકીય શિક્ષણથી વંચિત રહી ગયેલી. પછી આવી મારી મા અને માસીની પેઢી. એમને ભણવાની ‘છૂટ’ મળી અને કેટલાંક તો નોકરી કરવા પણ ભાગ્યશાળી થયાં. આમ છતાં ઘરની સફાઈ, વાસણ-કપડાંની ધોલાઈ, સંતાનોનો ઉછેર, મહેમાનોની આગતાસ્વાગતા, વડીલોની દેખભાળ, માંદાની માવજત, પતિની સગવડોનો ખ્યાલ કરવો વગેરે માત્ર ઘરની મુખ્ય સ્ત્રીની જ ફરજ બની રહેતી. વળી એમને તો સગડી અને પ્રાયમસ પર રસોઈ કરવાની, કાતરી, અથાણાં-મસાલા બનાવવાનાં અને નાની મોટી સિલાઈ-ભરતનું કામ પણ કરવાનું રહેતું. સવારે ઊઠીને માટલાંમાં પીવાનું પાણી ભરવું, દૂધ ઉકાળવું અને રસોઈ કરવાથી માંડીને રાત્રે ગાદલાં પાથરી સહુને સુવાડે નહીં ત્યાં સુધી શ્વાસ લેવાનો સમય ન મળતો કેમ કે તેને પોતાના પતિ કે સાસરિયાં તરફથી કોઈની પણ મદદ ન મળતી.

પણ મારી પેઢીને તો જલસા જ જલસા છે. અમારે તો કપડાં અને વાસણ ધોવાનાં મશીન છે, ગેસ પર રસોઈ થાય છે. ન માટલામાં પાણી ભરવું, ન દૂધ ઉકાળવું કે ન રોજ રોજ ઘરની સફાઈ કરવી અને છતાં ય મારી પેઢીની ગૃહિણીઓ બૂમ પાડે, ‘અમારે તો જરાય સમય નથી.’ તો તમારી દાદી અને મા પાસેથી બચેલો સમય ક્યાં ગયો? કદાચ એમ કહે કે અમે વધુ શિક્ષણ મેળવ્યું અને હવે નોકરી પણ કરીએ છીએ એટલે સમય શાનો રહે? માફ કરજો ભગિનીઓ, પણ તમે હુતો ને હુતી બે જ જણાંનું પેટ ભરો છો, પતિ ખરીદી કરવામાં, રસોઈ કરવામાં, ઘરના તમામ કામ કરવામાં ‘સ્ત્રી સમાનતા’ને નામે અર્ધો અર્ધ ભાગ પડાવે છે અને જમવાનું પણ ઘણે ભાગે બહાર પતાવી દેવાનો કે તૈયાર માલ ચાટવાનો રિવાજ થયો છે પછી તો સમય વધવો જોઈએ ને?

આજે વાહન વ્યવહાર ઝડપી બન્યો, સંદેશ વ્યવહારના સાધનોમાં અકલ્પનીય પ્રગતિ થઈ અને કમ્પ્યુટર આપણી અષ્ટભુજા જેવું કામ કરી આપે છે. મારા પછીની પેઢીને ખરીદી કરવા સુપર માર્કેટ કે સ્ટોર્સમાં જવાને બદલે ઈન્ટરનેટ પર હુકમ છોડવાથી ઘેર બેઠાં માલ મળી જાય છે. બેંકમાં પણ ન જવું પડે અને છતાં ‘સમય નથી’ની બૂમ વધુને વધુ બળવત્તર બનતી જાય છે.

મને તો ઘેર બેઠાં આરામથી ખાવાનું સદ્દભાગ્ય મળ્યું છે, પરંતુ મારી આસપાસના દુર્ભાગી જીવડાઓને પૂછું કે ભાઈઓ-બહેનો, આમ આટઆટલાં સાધનો તમારી તહેનાતમાં હાજર હોવા છતાં સમયની મારામારી કેમ આટલી તીવ્ર છે? તો મને સમજ આપવામાં આવે છે કે દરેક સરકારી અને ખાનગી ક્ષેત્રે ગળાકાપ હરીફાઈ છે એટલે પોતાનું કામ બહેતર જ માત્ર નહીં પણ હર હંમેશ ઉત્તમોત્તમ ન થાય તો ક્યાં ય ફેંકાઈ જઈએ અને વળી સરકાર તો પળે પળે દરેકની કાર્ય ક્ષમતાનો પુરાવો માગ્યા જ કરે એટલે પાર વિનાના ફોર્મસ ભરવા અને રીપોર્ટ લખવા એ જ જાણે મુખ્ય વ્યવસાય બની રહ્યો છે. હશે મારા ભાઈ, રોટલો રળવા એ ય કરવું પડે. છતાં ય મારો અસખિયો જીવ શાંત ન બેસે !

જુઓ મારી કંઈ સમજ ફેર થતી હોય તો સુધારજો પણ મને તો લાગે છે કે જેમ ભણતરની ઉપાધિઓના પૂછડા લાંબા તેમ હોદ્દાની ઊંચાઈ વધુ અને તેમ તેમ આવકનો આંક પણ ઊંચો અને એવા લોકોને જ સમયની વધુ ખેંચ રહે. આજે દીકરો કે દીકરી કામ કરીને ઘેર આવે એટલે ‘થાકી ગઈ/ગયો’ એમ અચૂક કહેશે. મા-બાપને મળવા આવે તો બારણામાં પ્રવેશતાં જ ‘મારી પાસે સમય નથી, હું બહુ વ્યસ્ત છું’ એમ બોલીને જ ઘરમાં પગ મૂકે. અરે, એક ઘરમાં રહેતા સભ્યો પણ એક બીજા સાથે વાત ન કરે, પૂછો તો કહેશે, ‘ઇન્ટરનેટ પર સર્ચ કરું છું, અમે હવે કેટલું બધું જ્ઞાન મેળવીએ છીએ એ તમને શી ખબર? તમારી સાથે વાત કરવા બેસીએ તો આ બધું કેવી રીતે શીખાય? તમારે આવી સગવડ નહોતી એટલે તમને એમાં કંઈ સમજણ ન પડે.’

એ મારા વહાલાં સંતાનો, જો અમારે માટે સમય નથી તો મોબાઈલ પર કલાકો કોની જોડે વાત કરો છો? કામ પરથી રજા લઈને કુટુંબ સાથે રહેવાનો સમય નથી કેમ કે ‘ફરવા’ જવું એ જ પરમોધર્મ ગણાય છે. અરે ઘરમાં શુભ પ્રસંગ દીકરા કે દીકરીનો હોય પણ એ પોતે ગેરહાજર હોય કેમ કે એમને સમય નથી હોતો કારણ કે બધી રજાઓ ‘હનીમૂન’ માટે બચાવી હોય. મા-બાપ માંદા પડે તો ડોક્ટરને કહેશે એમને જલદી સાજા કરો, અમારી પાસે એમની સારવારનો કે એમને જોવા આવવાનો સમય નથી. મા કે બાપનાં મૃત્યુ પછી ઉત્તરક્રિયા પણ ત્રીજે જ દિવસે ‘પતાવી’ દો કેમ કે સમય નથી અને જીવન રાબેતા મુજબ ચાલવું જોઈએ ને?

મને તો લાગે છે કે લોકોને સ્વજનો માટે નિસ્બત નથી અને કામ માટે નિષ્ઠા નથી એટલે ‘સમય નથી’ એ સૂત્ર વાપરીને જે તે ફરજોમાંથી મુક્તિ મેળવવાની આ ચાલ છે. બાકી વરસના 365 દિવસ અને એક દિવસના ચોવીસ કલાક હજુ અહીંના અહીં જ છે, જેને યોગ્ય રીતે વાપરવા હોય તે વાપરી શકે અને બધા માટે ખરચ્યા ઉપરાંત પોતાને માટે પણ બચશે એની ખાતરી આપું, બસ, જરા આયોજન અને બીજા માટે સમય ફાળવવાની ઈચ્છા હોવાની જરૂર છે.

આ લખાણ વાંચવાનો ‘સમય નથી’ કહીને કોઈ ડબલ ક્લિક કરી ટ્રાશમાં નાખી દેશે તો ય મને ક્યાં ખબર પડવાની છે? આ તો મારી પાસે સમય નથી એવું નથી એટલે લખ્યું છે, માફ કરશો !

e.mail : 71abuch@gmail.com

અગિયારસોને ઉંબરે આવી ઊભી છે બારસો,
‘આવો, પધારો’, કહી ધરે છે આંખ સામે આરસો !

શી બોલબાલા ચોતરફ આ લોહખંડોની મચી,
કે સ્પર્શને ઝંખ્યા કરે ખૂણે પડેલા પારસો !

બે ચાર બગલાં આંખ મીંચીને ફકત બેસી રહે,
લગભગ સુકાયા સરવરે, ઊડી ગયાં છે સારસો.

વીતી ગયેલી વેળને વિશ્રંભથી વાગોળવી,
બચકી વિષે બાકી બચ્યો છે એજ વૈભવવારસો !

ઉગરાય આમાંથી હવે તો પાડ માનો એમનો,
કાળાં કળણ છે શબ્દનાં  ને શબ્દનો છે કારસો !

23 માર્ચ 1977
સૌજન્ય: “ગઝલસંહિતા” , પ્રથમ મંડલ, પૃષ્ઠ 68