Massacre of hundreds of children in Peshawar by Pakistani Taliban, the atrocities: murders-kidnappings by Boko Haram, an Islamist group and the attack on Paris cartoon magazine Charlie Hadbo killing 16, have occurred in a short span of few months. The popular perception of relationship between violence and Islam got a further boost. The phrase ‘Islamic Terrorism’, which was created by US media in the aftermath of 9/11, got a further shot in the arms. It got a booster dose of unprecedented level. The debates regarding freedom of expression, sharia laws, education for girls continued to be in the fore and columns after column either dissociating Islam from these mindless acts or boosting the perception of Muslims being in the business of merciless killing of their own kith and other with gay abandon; dominated the visual and print media (January 2015).

These acts of terror kill the innocent people and Koran- chapter V verse 32- goes on to say that even if you kill a single innocent person, that’s like killing the whole humanity with an addition that if you save a single innocent person that’s like saving the whole humanity. Still the impression continues that currently most of the dreaded acts of terror are either done by Muslims belonging to this or that group or faction. Not too long ago we did witness acts of terror from the like of Andres Behring Brevik(Norway); the people like Ashin Wirathu (Buddhist Myanmar) were in the news for related actions. Swami Aseemanand is in jail and had confessed to the acts of terrorist violence not too long ago. Does one want to underplay the association of Islam-Muslims and acts of terror? Is one wanting to be in denial mode as for as violence by some Muslims is concerned? The teachings of Koran notwithstanding; there are some Muslims who take to the senseless killings in the most insane and cruel manner; is definitely true. The question is; are such acts due to Islam or Muslims as such? How does one understand the association of label of religion with acts of violence and terror?

At the cost of broad generalizations one can say that most of the prophets of religions focused on some issue of injustice in the society and called for peace, non-violence in their own historical context. The society was either based on pastoral or agricultural mode of production and tribal society-kingdoms were the main pattern of organization of society. The religions, which began as the moral edicts had added social and communitarian functions as well. Clergy became a major component of religions. The spread of the message of prophets also led to the institutionalization of religions, which added one more dimension to the broad umbrella provided by religion as a social phenomenon. These institutions built around religions became a very significant part of religions. Those controlling levers of power gradually allied with the religions’ institutions; and these institutions came to be patronized by the rulers. In turn the institutionalized religions legitimized the power of the king, landlord. King was presented as the son of God in different ways.

The alliance of King-Clergy was best seen in the alliance King-Pope. In other religions’ contexts it became Nawab-Shahi Imam, Raja-Rajguru for example. Currently in Pakistan and Myanmar; mostly; the institutions of religions and dominating army are hands in gloves times and over again. In our Maharashtra a popular Marathi phrase sums it very well Shetji-Bhatji (Landlord-Priest). With religions being institutionalized the collaboration between kings and clergy became the foundation of social system where the agricultural producers-craftsmen and other laboring masses submitted to the system created by the power of the king and ideology of the clergy. The words of Prophets went in to the background. The organization of clergy was varying, from the most organized in Christianity to the decentralized one in Hinduism, to Islam where there is no theological justification of clergy; nevertheless it is very much there.

Here comes the entry of power in the realm of religion. Kingdoms, many a times took the cover of religion for their goals of power. The kings expanded or wanted to expand their kingdoms and put this expansion project to annex other territories in the garb of Crusade, Jihad or Dharmyudh depending on the religion of the king.

The real use of religion’s identity, label, can be seen during colonial period. In most South Asian countries, particularly in India, we see that with the social, economic changes accompanying the introduction of transport, communication, industries and modern education during colonial period, there was a rise of new classes in the form of businessmen industrialists, workers and educated classes in particular. They formed secular organizations, with secular democratic Indian nationalism as the goal, like Hindustan Socialist Republican Army (Bhagat Singh), Independent Labor Party, Scheduled Castes Federation (B.R.Ambedkar) and the overarching Indian Nationalist Congress (Maulana Abul Kalam Azad and Mahatma Gandhi). In contrast to these rising classes the declining classes of Landlords and Kings pledged their loyalty to British and went on to form Muslim League and Hindu Mahasabha and later RSS with the agenda of Hindu nation. In the Religious nationalist organizations initially only kings-landlords were there later some educated and upper caste elite and still later sections of middle class also joined in. Here the communitarian identity of religion was exploited by declining classes to protect their social-political interests. When they said ‘my religion in danger’ they meant my political interests are in danger. They also indulged in ‘Hate other’ propaganda, leading to communal violence and later to the partition of the country.  Here we see religion being used as a cover, the religious nationalism to hide their feudal values of caste and gender hierarchy. Similarly the cover of Buddhism has been used by political tendencies in Srilanka and Myanmar.     

With the coming in of Imperialism, the rise of the US as the global super power dominated the global scene. Two superpowers USSR and USA were in the game of ‘Cold War’. US later planned and used Islam to counter Socialist block. It meticulously used a version of Islam for indoctrination the minds of youth. These youth were used to fight against the Soviet Russia and later the same indoctrinated youth came up and are tormenting the parts of the World. This phase of ‘religion as a cover of political goals’ begins with the formation of Israel in the aftermath of Second World War, the eviction of 14 lakh Palestinians away from their home and hearth. In due course to protect its oil interests the US-Britain nexus overthrew the democratically elected Mossadegh Government in Iran. This ‘chain of events’ did lead to coming to power of Ayatollah Khomeini. At this point US media coined the word ‘Islam the new threat’. They meant that Socialism as the threat is in decline and Islam is coming up as the new threat to the free World. In its design to use all methods to crush the socialist block, US encouraged the Madarassas in Pakistan, where the Wahabbi version of Islam was introduced as a part of the training module designed in Washington. This version of Islam had already been the ally of the Saud family, in whose name Saudi Arabia stands. The Saud family came to use this version of Islam, Wahabbism to control the oil wealth of the region. US allied with Saud dynasty and also promoted Wahabbi version in the Madrassas in Pakistan. This version of Islam saw in every person disagreeing with their interpretation of Islam, as Kafir and killing the kafirs as Jihad. Jihad being the path to Jannat after death, jannat waiting with the rich reward of 72 virgins!

This heady mix of ‘brain washing’ did lead to Mujahedeen being transformed to Taliban-Al Qaeda and later giving rise to ISIS, the major menace in today’s world. Tendencies like Boko Haram draw their inspiration and support from the similar understanding of Islam. Time and again a large section of leaders of Muslims, many of the maulanas have issued the fatwa’s that terrorism is against the tenets of Islam, but what sticks in social awareness is the picture of Taliban or ISIS or Al Qaeda or Boko haram as the face of Muslims and Islam. No wonder one of the greatest philosophers of all the times Karl Marx, remarked very aptly that’ Ruling ideas are the ideas of the ruling class’, that’s the power of media at the service of the US, at the service of Corporate houses. Today the Islamophobia rules the streets and in some form or the other the religion which came to give the message of peace is perceived as the ultimate in prompting and indulging in violence.

Do we need to factor in the political forces, Kings of the past, the colonial masters of yesteryears and the ‘oil hungry’ global superpowers, behind promoting, abusing religions’ identity to understand the dastardly acts tormenting the humanity? The phrases joining any religion and terrorism are the biggest insult to the morality of religions to be sure!

With the new ruling dispensation, Modi Sarkar, attempts are being made to present Gandhi in a light which is favorable to the RSS combine. First, the Swachata Abhiyan (Cleanliness drive) was inaugurated on Gandhi Jayanti 2nd October, then it was claimed that RSS had nothing to do with Gandhi’s assassin Nathuram Godse. Now; efforts are on to extract a certificate from Gandhi on the lines which should mean that Gandhi thought ‘RSS very good’. In this direction a multimedia program is being shown in ‘Dandi Kutir’ which was inaugurated by the Prime Minister Mr. Modi recently, (January 2015). In this multimedia presentation in the exhibition it is claimed that Gandhi had come to RSS camp in Wardha in 1930, along with Ghanshyamdas Birla. Gandhi was very impressed by its functioning of RSS and wanted to meet Dr. Hedgewar, the founder of RSS. As per these claims Mahatma did meet the RSS founder the next day.

Irrespective of these claims the definitive knowledge is something else. On one side what is known is that RSS was very critical of Gandhi’s politics, his broadening of the national movement to include the average people of the country in the non- cooperation movement. This movement was the major event which awakened the people of India and linked them with anti British movement. This was the major landmark in the step towards ‘India as a nation in the making’. This major phenomenon of Indian nationalism came under heavy criticism from RSS leadership. RSS founder was critical of Gandhi for his efforts in the direction of ‘Hindu Muslim unity’ and this mass movement, non cooperation movement. Hedgewar went on to write, ‘As a result of non cooperation movement of Mahatma Gandhi, the enthusiasm in the country was cooling down and the evils of social life, which that movement generated, were menacingly raising their head. ‘As per him ‘it is due to this movement that Brahmin–non Brahmin conflict was nakedly on view’. (C.P.Bhishikar in Keshav Sangh Nirmata, Pune 1979, p 7) What he is calling Brahmin-Non Brahmin conflict was actually the struggle of dalits for their lands rights and social dignity, for change in graded hierarchy of caste. Hedgekar, true to the RSS ideology of upholding the values of declining-pre-industrial social system was against the movement. This non Brahman movement was actually challenging the status quo of caste relationships in the society.

Hedgewar’s successor, Golwalkar, went further to criticize the Indian national movement as being just anti British. Golwalkar writes, ‘The theories of territorial nationalism and common danger, which formed the basis of our concept of nation, had deprived us of the positive and inspiring content of our real Hindu nationhood…Anti Britishism was equated with patriotism and nationalism, this reactionary view had disastrous effects upon the entire course of freedom movement, its leaders and its people.” (Bunch of thoughts Bangalore 1996, p. 138) This is so far as what Sangh thought of Gandhi and his struggles for uniting ‘India as a Nation state’ with the ideology of Indian nationalism.

Now how did Gandhi look at RSS? As RSS for long was working ‘quietly’, there are not too many references about the role of RSS during this period. Also since it was not a part of National movement we can’t comment about its role in that movement. However whatever one can glean from the available sources one can say that Gandhi’s thoughts were not favorable to RSS. In Harijan on 9th August 1942, Gandhi writes, “I had heard of the Rashtriya Swayamsevak Sangh and its activities; and also know that it was a communal organization”, this was in response to the slogans and some speech against ‘other’ community, about which a complaint was made.  In this Gandhi is referring to the drill of RSS volunteers, who shouted that this Nation belongs to Hindus alone and once the British leave we will subjugate the non Hindus. In response to the rowdyism indulged by communal organizations he writes, “I hear many things about RSS. I have heard it said the Sangh is at the root of all this mischief.”(Gandhi, xcviii, 320-322)

Amongst the recorded opinions about Gandhi’s evaluation of RSS, the most authentic is the one of his secretary Pyarelal. Pyarelal narrates an event in the wake of 1946 riots. A member of Gandhi’s entourage had praised the efficiency, discipline, courage and capacity for hard work shown by RSS cadres at Wagah, a major transit camp for Punjab refugees. Gandhi quipped back, ‘but don’t forget, even so had Hitler’s Nazis and Fascists under Mussolini’ Gandhi characterized RSS as a communal body with a totalitarian outlook’ (Pyarelal, Mahatma Gandhi: The Last Phase, Ahmadabad, page 440)

After independence, in the context of Delhi violence (Rajmohan Gandhi, Mohandas, page 642), Gandhi confronted the RSS chief Golwalkar, with reports of the RSS hand in Delhi violence, Denying the allegations Golwalkar also said that RSS did not stand for killing the Muslims. Gandhi asked him to say so publically. Golwalkar said Gandhi could quote him on this. Gandhi did this in his prayer talk that evening, but he told Golwalkar that statement ought to come from him. Later he told Nehru that he did not find Golwalkar convincing.’

Today having occupied the seat of power, RSS is desperate to link itself to the legacy of freedom movement from which it had kept aloof. It had criticized the freedom movement as people from all the communities were part of It. RSS aims for Hindu nation, the way Muslim League’s goal was Muslim nation. Today treading a careful path it wants to appropriate Gandhi for which a ‘certificate’ is needed from Gandhi. So his sentence is being manipulated to highlight ‘hard disciplined work’ and to hide the rider that ‘so had been the ‘Nazis of Hitler and Fascists of Mussolini.’ The basic contradiction in the two types of nationalisms should guide us as what was Gandhi’s attitude was towards RSS, despite the well manicured claims from RSS combine.

આજે સફરજન નામનું ફળ ખરીદવા જેટલી આર્થિક શક્તિ હોય કે ન હોય, એ ખાવાની રુચિ ધરાવતા હોય કે ન હોય પણ એવા લોકો પાસે એપલ કંપનીની બનાવટના iphon, ipad કે વધુ નસીબદાર હશે તો એપલ માક બુક નામનું કમ્પ્યુટર હોવાની સંભાવના વધુ હશે. આજે આ અખાદ્ય એપલની વાત કરવા મંડાણ કર્યું છે.

તારીખ 18 ડિસેમ્બરના બી.બી.સી. દ્વારા, ‘પેનોરામા’ કાર્યક્રમ પ્રસારિત થયો, જેણે વિચાર વમળો સર્જ્યાં તે વાચકો સમક્ષ મૂકું છું. એપલના ઉપર કહ્યાં તે સાધનોની ઉચ્ચ ગુણવત્તા, તેની વિશ્વસનીયતા, ટકાઉપણું, એનો રૂપકડો દેખાવ અને અદ્દભુત કરામતોથી એ સહુને માટે કામના કરવા યોગ્ય વસ્તુ બની ગઈ છે. સખેદ જણાવવાનું કે આ લેખ પણ એપલ માક બુક પર જ લખાય છે. નાતાલના તહેવાર નિમિત્તે પોતાને માટે અથવા પોતાના પ્રિય સ્વજન માટે એપલની એકાદ ચીજ ખરીદવા લોકો રાત્રે સ્ટોરની બહાર તંબુ નાખીને સૂએ કે દિવસ આખી લાંબી લચક લાઈનમાં ઊભા રહેતા જોયા છે. ગયે વર્ષે એપલ કંપનીના લગભગ 169 મીલિયન iphone અને એટલા જ ipad વેંચાયા. 39 બીલિયન ડોલરનો નફો કરનાર આ કંપની અર્ધા ટ્રીલિયન ડોલરની અસ્કયામતતની ધણી છે. (આટલી રકમ એટલે કેટલું નાણું એ મારા જેવાની સમજ બહારની વાત છે, પણ એટલું જાણું કે ઘણું વધારે છે). આવી સફળ અને પ્રખ્યાત કંપનીનાં વખાણ સાંભળવાં ગમશે એમ ધારીને જે જોયું-સાંભળ્યું તે લખું છું.

‘એપલ હાર્ટલેસ ફેક્ટરી ચલાવે છે’ એવા વાવડ મળ્યા તેથી બી.બી.સી.ના સંવાદદાતા રિચર્ડ બિલ્ટન ખભે થેલો નાખીને એપલની સપ્લાય ચેઇનનું પગેરું કાઢવા નીકળી પડ્યા. સીધા પહોંચ્યા iphone 6નું ઉત્પાદન કરતી ચીનની ફેક્ટરી અને ફોન માટે ટિન પૂરું પાડતી ઈન્ડોનેશિયાની ખાણો જોવા. એપલની પ્રોડક્ટ્સ માટેનો કાચો માલ ક્યાંથી આવે છે, એની ફેકટરીઓ કેવી રીતે ચાલે છે અને કામદારોની સંભાળ કેવી રખાય છે એ જોવાનો હેતુ હતો.

એપલનું સૌથી વધુ ઉત્પાદન ચીનમાં થાય છે જેના વિના એપલનો વેપાર આજે છે તેવો ન ચાલતો હોય. તેમાંની એક ફેક્ટરી ફોક્સ્કોનમાં 2010માં 14 કામદારોએ આત્મહત્યા કર્યાના સમાચાર હતા. એપલ કંપનીના અધિકારીઓએ કહેલું કે આ ઘટના પાછળ લાંબા કલાકો કામ કરવું કે કામની ખરાબ સ્થિતિ કારણભૂત નહોતી. માત્ર કંપનીના માલિકોએ વધુ આત્મહત્યા થતી રોકવા કામદારો માટેની ડોરમેટરીમાં નેટ નખાવી દીધી. ચીનની બીજી એક કંપની પેગાટ્રોન પોતાની કંપનીનું ધોરણ વધુ સારું છે એવો દાવો કરે છે એટલે રિચર્ડ એ જોવા ગયા. એપલ કંપનીના નિયમો છે કે કર્મચારીઓના ઓળખપત્રો તેમની પાસે જ રહેવાદેવામાં આવશે, તેમની પાસે ઓવર ટાઈમ કામ સ્વેચ્છાએ જ કરાવવામાં આવશે, ડોરમેટરીમાં એક રૂમમાં આઠ  કર્મચારીઓને સુવાડવાની વ્યવસ્થા હશે અને તમામ નવી નિમણુકવાળા કર્મચારીઓને 24 કલાક તાલીમ આપવામાં આવશે. હકીકતમાં કેટલાક કર્મચારીઓના ઓળખપત્રો લઈ લેવામાં આવ્યા, જેનો અર્થ એ કે તેમણે ફેકટરીમાં કામ કરવા જવું ફરજિયાત બન્યું અને ઓળખકાર્ડ વિના તેઓ મુસાફરી ન શકે. રિક્રુટમેન્ટ સેન્ટરથી ફેક્ટરી સુધીની 28 કલાકની મુસાફરી કર્યા પછી 12 કર્મચારીઓ એક રૂમમાં સૂએ તેવી સગવડ અપાઈ.  આવા તો 80 હજાર કર્મચારીઓ ત્યાં રહે છે! વળી માત્ર બે કલાકની તાલીમ પછી એક કસોટી લેવામાં આવે છે જેમાં સુપરવાઈઝર જવાબો કહી દે જેથી બધા ઉમેદવારો પાસ થઈ જાય. ઓવર ટાઈમ કામ કરવા માટે કર્મચારીઓને કોઈ અધિકાર નથી હોતો અને અધૂરામાં પૂરું પે સ્લીપમાં એ આવક બોનસ તરીકે બતાવવામાં આવે છે. ચીની ફેકટરીમાં ચાલતી ગેરરીતિઓ પ્રત્યે એપલનું ધ્યાન દોરવામાં આવ્યું અને ‘અમે આ પ્રશ્નો પર ધ્યાન આપીશું અને બનતું બધું કરીશું’ એવા એમના વચન છતાં એ પરિસ્થિતિમાં જરા પણ ફેર નથી થયો. આ કાર્યક્રમની સહુથી વધુ ધ્યાન ખેંચે એવી ફલશ્રુતિ એ હતી કે એ ફેકટરીના કર્મચારીઓ સખત થાકનો અનુભવ કરતા હતા અને કામ કરતાં મશીન ચાલુ હોય ત્યારે ઊંઘી જતા હતા અને તેમને માટેની કામની સ્થિતિનું ધોરણ સારું નહોતું.

હજુ એક વધુ પડદો રિચર્ડ ખોલી આપે છે. મોબાઈલની અંદર ઈલેક્ટ્રોનિક ભાગને જોડવા સોલ્ડરીંગ કરવા જે ટિન વપરાય છે તે ઈન્ડોનેશિયાના ટિન આઇલેન્ડ તરીકે ઓળખાતા બાન્કા નામના ટાપુ પર દરિયાના પેટાળમાં ડ્રીલ કરીને મેળવવામાં આવે છે. આ પ્રક્રિયાથી દરિયાઈ જીવ અને વનસ્પતિ તથા તેના પાણીને પારાવાર નુકસાન થાય છે. એપલ કમ્પ્યુટરને મોટાં મોટાં ચાલીસ જહાજો દરિયામાંથી ટિન ખોદીને માલ પૂરો પાડે છે. તેમાંના એક જહાજની મુલાકાત દરમ્યાન રિચર્ડે નોંધ્યું કે કાન ફાડી નાખે તેવા મશીનોના અવાજ અને મશીનના પ્રદૂષિત ધુમાડા વચ્ચે મજૂરો માત્ર થોડા પૈસા કમાવા માટે જાનને જોખમમાં નાખે છે. આ ઉપરાંત ટિનની જમીનની ખાણોમાંથી પણ કાચો માલ મેળવવામાં આવે છે, જ્યાં ભેખડો ધસી પડાવથી મજૂરો જાન ગુમાવે છે. દુ:ખદ વાત તો એ છે કે ત્યાં બાર કે ચૌદ વર્ષનાં બાળકો પણ મજૂરી કરે છે. વળી એપલની ટિનની જરૂરિયાતો એટલી જબ્બર છે કે ગેરકાયદેસર ચાલતી કંપનીઓ કાયદેસર ચાલતી કંપનીને માલ પૂરો પાડે, જે એપલને વેંચે.

આ સપ્લાય ચેઈન કેવી રીતે નીતિમત્તાને ઉઘાડે છોગ ઉવેખે છે એ નજરો નજર જોયા પછી રિચર્ડ બિલ્ટન એપલની હેડ ઓફિસની મુલાકાતે કેલીફોર્નિયા ગયા. એપલના ઉચ્ચ અધિકારીઓને ખુલાસો પૂછવા. તેઓમાંથી કોઈએ મુલાકાત ન આપી, અનુમાન કરો શું કારણ હશે? તેઓનો દાવો છે કે એપલ માટે 70,000 જેટલા કારીગરો-મજૂરો કામ કરે છે અને તે બધાનું હિત સચવાય તેના માટે નિયમો કર્યા છે અને જો કોઈ ફરિયાદ આવે તો તેના પર ધ્યાન અપાય છે, પરંતુ આ ટ્રૈઇલમાંથી એવી કોઈ સાબિતી ન મળી તેનું શું? શાંઘહાઈથી એક હજાર માઈલના વિસ્તારમાંથી રોજગારીની શોધમાં ખેડૂતોના સંતાનો આ ફેકટરીઓમાં કામ કરવા જતા રહ્યા જેથી એ ગામોમાં હવે કોઈ યુવાન બચ્ચો નથી રહ્યો. એક પિતાનો માત્ર 15 વર્ષનો કિશોર પોતાના કુટુંબની ગરીબીને ટાળવા એપલ માટે કામ કરવા ગયો, થયું શું એનું? બે અઠવાડિયામાં 280 કલાક કામ કર્યું અને મહિના બાદ તેનું મૃત્યુ થયું! અને છતાં એપલ કંપનીએ આ ઘટના માટે કામની ખરાબ અને અસલામત પરિસ્થિતિ જવાબદાર નથી એમ કહ્યું એટલું જ નહીં પણ નુકસાનીના પૈસાના બદલામાં તેના માતા – પિતા પાસેથી આ વિષે મૌન રાખવાનું વચન લીધું.

સમગ્ર વિગતો જાણ્યા પછી વિચાર આવ્યો કે આ તમામ ગેરરીતિઓ માટે કોણ જવાબદાર? એપલ કમ્પનીએ તો  iphone 6 બનાવા માટે ચીનની કંપનીઓને ઓર્ડર આપ્યો, તેને માટે ટિન પૂરું પાડવા બીજી કંપનીઓને ઓર્ડર આપ્યો; પછી તેમાં કામ કરતા કર્મચારીઓ અને મજૂરોને કેવી વ્યવસ્થા અને સગવડ તથા સલામતીના સાધનો પૂરા પાડવા, કેટલું વળતર આપવું એ બધું જોવાનું કામ તો એ કંપનીનું હોય એ સમજાય તેવું છે. આ કારણસર એ કંપનીઓને ગેરરીતિ અને શોષણ કરવા બદલ સખત સજા થવી ઘટે. પણ સાથે સાથે એપલ જેવી મોટી અને પ્રતિષ્ઠિત કંપની કે જે પોતે ન્યાયી અને નૈતિક રીતે પોતાની તમામ પ્રોડક્ટ્સ બનાવે છે એવો દાવો કરે છે તેથી એનો પણ આ દમનકારી ધંધામાં પૂરેપૂરો હિસ્સો ગણી શકાય.

એક આડ વાત કરવાનું મન થાય છે. ચીન તેના માનવાધિકારોની રક્ષા કરવાની અશક્તિ માટે એટલું ચર્ચાયું નથી જેટલું એ તેની આર્થિક પ્રગતિ માટે જાણીતું છે અને જે દેશો એ વિષે જાણે છે તે પોતાને ચીનના આર્થિક વિકાસથી મળતા લાભને કારણે તેની દમનકારી નીતિ માટે આંખ આડા કાન કરે છે અને ભારત તેમાંનું એક છે. હવે એ ધ્યાનમાં રાખવું ઘટે કે અમદાવાદમાં ચીનના સહકારથી જે વિશ્વની સહુથી મોટી હોલસેલ માર્કેટ બનવાની છે તેમાં ચીનના આવા શોષણયુક્ત નિયમો લાગુ પડે તો જ ભારતસ્થિત એ કંપનીને નાણાકીય ફાયદો થશે એ સંભવ છે.   

જરા ઊંડાણથી વિચારતાં ખ્યાલ આવશે કે માનવીની જીવન જરૂરિયાતને લગતા ઉત્પાદક વ્યવસાય, વ્યાપાર-ધંધા કે સેવા ક્ષેત્રોમાં આટલા લાંબા કલાકો કામ કરવાની ફરજ નથી પડતી, કામ કરવાની પરિસ્થિતિ માનવ અધિકારોનો ભંગ કરે તેવી નથી હોતી અને શોષણ આટલું હદ બહારનું કે સંસ્થાગત નથી હોતું. દાખલા તરીકે કાપડ મિલમાં કામ કરતા વણકરોએ સામૂહિક આત્મહત્યા કર્યાના ખબર સાંભળ્યાનું યાદ નથી કે ખેતરમાં કામ કરતા ખેડૂતોને કોઈ ઓળખપત્રો નથી હોતા કે તેમને પોતાને ઘેર જતા કોઈ નથી રોકતું. એવો પ્રશન પણ થાય કે જોડા બનાવનાર કંપનીના કર્મચારીઓને આવી ડોરમેટરીમાં રાખવામાં આવતા હશે? જેલની એક કોટડીમાં કેલા કેદીને રાખતા હશે? બીજા કયા વ્યવસાયના કર્મચારીઓ આટલી મોટી સંખ્યામાં એક જગ્યાએ રહે એ મારી જાણમાં નથી. જે તે વ્યવસાય માટે પૂરતી તાલીમના અભાવે પાકા માલની ગુણવત્તા સારી હોય એવી અપેક્ષા રાખવી વ્યાજબી નથી.  

જરા વિચાર કરો કે ખાદ્ય  પદાર્થો બનાવવા માટે આટલી ઓછી તાલીમ આપવામાં આવે તો એ માલ કેવો પેદા થાય? કોઈ કામ તેની સમય મર્યાદામાં પૂરું ન થાય કે તેના વપરાશની માગ ઉત્પાદનની ઝડપ કરતાં વધુ હોય તો જ નિયત સમયના કલાકો કરતાં વધુ સમય કામ કરવું પડે, પણ એ નિર્ણય કરવા કોઈ પણ મઝદૂર કે કર્મચારી સ્વતંત્ર હોવો જોઈએ, નહીં તો તે ગુલામ ગણાય.  કોઈ શિક્ષકને ઓવર ટાઈમ કામ કરવાની ફરજ પાડી શકે?  એવું જ મઝદૂર કે કર્મચારી ફરજ પર હોય ત્યારે થાકના માર્યા ઊંઘી જાય તે હકીકત જ તેમના મર્યાદા બહારના કાર્ય બોજનું સૂચક છે. જરા કલ્પના કરી જુઓ કે કોઈ કડિયો ઈંટ મુકતાં મુકતાં ઊંઘી જાય કે દરજી મશીન ચલાવતાં ઝોલે ચડી જાય તો શું થાય? વળી કડિયો કે દરજી દિવસ આખો કામ કરીને શરીરથી થાકતો હશે, પણ કંઇક ઉપયોગી કામ ઈમાનદારીથી કર્યાનો અને પ્રમાણિક રોજી મેળવ્યાનો સંતોષ લઈને સૂતો હશે. ઔદ્યોગિક ક્રાંતિને પરિણામે પ્રદૂષણનો પ્રશ્ન માનવ જાતને સતાવ્યા જ કરે છે જેમ કે ચામડા કમાવતી ફેકટરીઓ પણ આપણાં નદી-નાળાંને ખૂબ પ્રદૂષિત કરે જ છે અને એ બાબતમાં એપલ કંપની કંઈ ઓછી જવાબદાર નથી. બાળ મજૂરીનો ઉપયોગ બીજા શારીરિક શ્રમના ક્ષેત્રોમાં પણ થાય છે એ માનવ જાત માટે કલંક છે અને તેમાં એપલ કંપની અપવાદ નથી તેમ જાણવા મળ્યું. ગેરકાયદે કંપની ટિન પેદા કરી, કાયદેસરની કંપનીને આપે, જે એપલને વેંચે એ તો ગ્રાહકોને દૂધમાં પાણી ભેળવીને આપવા જેવી વાત થઈ. માત્ર ભરવાડો રોટલાનો ટુકડો મેળવવા બેઈમાની કરે છે જ્યારે એપલના માલિકો જેટ પ્લેનમાં ફરવા જવા માટે અનીતિના ધંધા સામે આંખ આડા કાન કરે છે.

ઘડીભર વિચાર આવે કે એપલના તમામ ગેજેટ્સનો બહિષ્કાર કરવો જોઈએ જ્યાં સુધી તેઓ ઉપર ઉલ્લેખ કર્યા તે પ્રશ્નોનો હલ ન લાવે. જો કે આવા ગેજેટ્સ બનાવતી બીજી કંપનીનો પણ આવો ઇતિહાસ ઉખેળીએ તો એમાં ય કીડા ખદબદતા જોવા મળે તો નવાઈ નહીં. આજે જ્યારે દુનિયા આખીની મોબાઈલ ફોન અને કમ્પ્યુટરનાં ઉત્પાદન-વેચાણ ક્ષેત્રે એપલની કંપનીનો એકાધિકાર સ્થાપિત થઈ જ ચુક્યો છે ત્યારે તેઓનો માલ ખરીદી ચુકેલા (મારા જેવા લોકો સહિત) લોકો પોતે ક્યાંક ને ક્યાંક અનીતિમય વેપારમાં ભાગીદાર અજાણપણે પણ થયા હોવાનો ડંખ રાખશે એમાં શંકા નથી, પરંતુ એપલની પ્રોડક્ટ્સ ખરીદવાની મહેચ્છા ધરાવતા ભાવિ ગ્રાહકોનું ધ્યાન દોરવા ઈચ્છું છું કે એપલની $650ની જે ચીજ વેંચાય તેમાં વેપારીને $250નો નફો થાય છે જે બનાવવાનો ખર્ચ ફેક્ટરીને માત્ર $5 આવે છે અને તેમાંથી એ બનાવનારને કેટલા ડોલર મળતા હશે એ તો માત્ર એ ફેકટરીના માલિકો જ જાણે. ટેકનોલોજી પાછળ પાગલ બનેલા અને આધુનિક સમૂહ સંદેશ વ્યવહારનાં સાધનોના માલિક બનવાની ઘેલછા ધરાવનાર તમામને જાણ થાય કે એવા ફોન અને કમ્પ્યુટરની માગ એટલી વધી છે કે કોઈ કોઈ મજૂરો-કર્મચારીઓને દિવસના અઢાર અઢાર કલાક કે અઠવાડિયાના 70 કલાક મજૂરી કરવી પડે છે એ હકીકત ધ્યાનમાં લઈને એપલની વસ્તુઓ ખરીદ કરે એવી વિનંતી છે.

હું અને મારા પરિવારના સભ્યો હવે એ વિષે જાગૃત રહીશું એવી પ્રતિજ્ઞા કરીએ છીએ, વાચકોને તેમાં સહભાગી થવાની વિનંતી.   

e.mail : 71abuch@gmail.com