અાપણને પરિવારની ત્યારે જ કદર થાય છે, જ્યારે અાપણે તેનાથી અળગાં પડી, દુનિયાના કોઈક ગાંડાં ટોળાંમાં એકલાં અટૂલાં અટવાયાં હોઈએ છીએ. વટવૃક્ષ હેઠળ, એશઅારામદાયી સુખસગવડો એક દા મળતી, તેનાથી વંચિત બનેલા ભારતના અા બિનરહેવાસીઅોમાં, સામાન્યપણે, અને બિનરહેવાસી ભારતીય (નૉન-રેસિડન્ટ ઇન્ડિયન્સ) ગુજરાતીઅોમાં, ખાસ કરીને, અોળખની સંક્રમણતાના અાવિર્ભાવની લાગણીઅો સતત જોવાની સાંપડે છે. સમાજ તો છેવટે પરિવારોના વિસ્તાર માત્રનો બનેલો છે ને.

અાપણને પરિવારની ત્યારે જ કદર થાય છે, જ્યારે અાપણે તેનાથી અળગાં પડી, દુનિયાના કોઈક ગાંડાં ટોળાંમાં એકલાં અટૂલાં અટવાયાં હોઈએ છીએ. વટવૃક્ષ હેઠળ, એશઅારામદાયી સુખસગવડો એક દા મળતી, તેનાથી વંચિત બનેલા ભારતના અા બિનરહેવાસીઅોમાં, સામાન્યપણે, અને બિનરહેવાસી ભારતીય (નૉન-રેસિડન્ટ ઇન્ડિયન્સ) ગુજરાતીઅોમાં, ખાસ કરીને, અોળખની સંક્રમણતાના અાવિર્ભાવની લાગણીઅો સતત જોવાની સાંપડે છે. સમાજ તો છેવટે પરિવારોના વિસ્તાર માત્રનો બનેલો છે ને.

અાવા જ કોઈક ઉગમસ્થાને, અારંભથી, બેચેનીનો ભાવ પ્રગટ થતો રહે છે. અા બિનનિવાસી ભારતીયોની ખરી અોળખ માટેની દ્વિધા બાબતની અા મૂંઝવણ છે. તે ભારતીય છે કે અમેિરકન ? – અાવો કોયડો તેમને સતાવતો રહે છે. અાટલી જ ફક્ત પરેશાની નથી. અા સંકટ, વળી, થોડે અંશે તિલક મૈસૂરમાં અથવા વહીવટી તંત્રમાંનાં ઋતુ દવેમાં, સમાજશાસ્ત્રી પ્રાદ્યાપક પ્રવીણ શેઠમાં, અાઈ.બી.એમ. સાથે સંકળાયેલા ડૉ. સી. મોહન સરીખાં ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળા માહિતી પ્રૌદ્યોગવિદ્દોમાં ય જોવા મળે છે. અા બધું સિલિકૉન વેલીના નાભિકેન્દ્ર સમા સાન હૉસેનું ચિત્ર છે. સ્વ અાધારે વેપારવણજના હામી બનેલા ત્રીસેક વર્ષ અગાઉ અમેરિકા ઠરીઠામ થવા અાવેલા હરેન્દ્ર રાવતમાં, કે પછી, કમ્પ્યૂટરમાં જીવન બનાવવા એક દાયકા પહેલાં અાવેલાં બીના ભટ્ટમાં અા વિશેષપણે જોવાજાણવા મળે છે. રાવત તો ખરેખાત ભારતીય મનોવૃત્તિ ધરાવે છે અને પાકિસ્તાનની બનાવટની કોઈ પણ સાધનસામગ્રીઅોને હાથ અડકાવવા માગતા જ નથી. તેના મિત્ર અને કમ્પ્યૂટર નિષ્ણાત બીનાના પતિ, રાજ પટેલે તો પોતે અાઠ મહિનાના જ હતા ત્યારે ગુજરાત છોડેલું. તે ભાગ્યે જ હિન્દી બોલી શકે છે અને ભાંગ્યુંતૂટ્યું ગુજરાતી બોલે છે. અને અાવું છતાં, તેમનામાં ગુજરાતી ખાણીપીણીનો પીલો ફૂટેલો જ જોઈ લો; પોતાનાં ભાણામાં તેમને તીખું તમતમતું મરચું જોઈએ તે જોઈએ. અા દરેકના હૃદયમાં અને માનસપટે ભારત વિશેનું લોહી ધબક્યા કરે છે. ઊંચે અાકાશમાં ત્રિરંગો ફરકતો જુએ કે તરત તો સૌ ટટ્ટાર ઊભાં થઈ જાય છે, તેમની અાંખોમાં ચમક અાવી જાય છે અને પછી તેમના હોઠો પર ‘જનગણ મન …’નું રાષ્ટૃગાન ગૂંજતું થાય છે.

શારીરિકપણે તે સૌએ ભારત છોડયું છે, પરંતુ પોતાના રુદિયામાંથી તેમણે ભારતને જવા દીધું જ નથી.

બિનનિવાસી ભારતીયો સાથે થયેલી અલપઝલપ વાતચીત દરમિયાન તે સૌમાં ઊંડા મનઉતારાનું ભૂત ભમ્યા કરતું ભાળ્યું. વિશ્વામિત્રની પેઠે તેમને ય હતું કે તો સૌ નૂતન સ્વર્ગમાં વિચરશે, પરંતુ હવે તે સૌ નહીં અહીંના, નહીં તહીંના, એવા ત્રિશંકુ બની રહ્યાં હોય, તેવો ભાવ અનુભવે છે. જ્યારે અમેિરકા અાવેલી અા બિનનિવાસી ભારતીયોની પહેલી પેઢી અને અમેિરકામાં જન્મેલી બીજી પેઢી વચ્ચે જુદી જુદી સમજણવાળી અોળખ બાબતના સંકટ અંગે તનાવ જાગે છે, ત્યારે ખરાખરીની ખરાબ હાલત ખડી થાય છે.

બિનનિવાસી ભારતીયોની પહેલી પેઢીને તો પોતે ક્યાંથી અાવ્યા છે તેની જાણકારી છે, અને તેઅો સંપૂર્ણપણે ભારતીયો જ છે તેમ તેઅો સ્પષ્ટતાપૂર્વક માને છે. અમેરિકન જીવનમાં તેઅો ગોઠવાવાનો પ્રયાસ કરી રહેલાં છે. અને પિત્ઝા અને પાસ્તાની જગ્યાએ દાળ, ભાત તેમ જ કઢીથી  તેમને સોદરી વળે છે. અવિનાશ વ્યાસે સંગીતબદ્ધ કરેલું, ‘માડી તારું કંકુ ખર્યું ને સૂરજ ઊગ્યો’ વિભા અને રાસબિહારી દેસાઈનાં સ્વરમાં સાંભળે છે અને તે પૂરા ભક્તિભાવે ડોલતાં થઈ જાય છે. પંકજ ઉધાસ ગાતા હોય : ‘ચિઠ્ઠી અાઈ હૈ … ‘ તો તરત લગોલગ ગાતાં થઈ જાય છે. રાષ્ટૃગીતો ગવાતાં હોય ત્યારે તે અાંખોમાં ભરેલી ચમક સાથે ગૌરવભેર કદમ મિલાવતાં ચાલે છે. સચિન તેન્દુલકર જ્યારે કોઈ પાકિસ્તાની બૉલરને દડે દોડીને અાકાશે જઈ અડે તેવો છક્કો લગાવે છે ત્યારે જોરશોરથી વધામણી ગાય છે. અને મુંબઈ કે ગાંધીનગરમાં કોઈ અાતંકવાદી બીચારાં નિર્દોષ લોકોની હત્યા કરે છે ત્યારે તે રડી પડે છે. અા પહેલી પેઢીનાં હૃદયમાં ભારત ધબકી રહ્યું છે.

અા જ પ્રજાસમૂહની બીજી અને ત્રીજી પેઢીઅોનું અાવું વલણ લગીર નથી. યુવાનો રામભરોસે ઘસડાતા રહે છે. યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં જન્મ થયો છે છતાં તે મુલકના સમાજ જોડે પૂરા સમરસ બની શકેલા નથી. ગૌણ સંસ્કૃિતનાં અા ફરજંદોનો અમેરિકન સમાજને પણ સ્વીકાર નથી. અામ તેઅો અોળખ અંગેના અપશુકનિયાળ એવા બે તરફી સંકટના ભોગ બની ગયેલા છે. વિવાહપ્રસંગો સિવાય તમને અાનાં ચોખ્ખાં ઉદાહરણો નહીં જડે. છોકરાઅોને પોતાના જે મનમાં છે તેવું પાત્ર અમેરિકામાંથી જડવું મુશ્કેલ છે. તેઅો ઈચ્છે છે કે તેમને અમેિરકન છોકરીઅોની પેઠે અાધુનિક કન્યા સાંપડે અને પાછું ભારતમાં જન્મી તેમની માતાઅોની પેઠે તે અાજ્ઞાંકિત પણ હોય, તેમ જોઈએ છે. તે લોકો સરિયામ ભૂલી જાય છે કે ભારતમાં જન્મી માતાઅો અોછી અાધુનિક છે અને વધુ પ્રમાણમાં અાજ્ઞાંકિત છે.

બીજી પાસ, બિનનિવાસી ભારતીયોની છોકરીઅોને તેમના પિતાની જેમ સમૃદ્ધ અને અાબાદ અને અમેરિકનોની જેવા અાધુનિક વર જોઈએ છે. પરંતુ અાવું વાસ્તવમાં સંભવ નથી. પરિણામે, મારા જેવા બહારનાને તો અા બિનનિવાસી ભારતીય સમાજમાં ભારે મોટી મૂંઝવણ હોય તેમ લાગે છે. પોતાના વતન માટેનો પ્રેમ દાખવવા પહેલી પેઢી ભારત જતીઅાવતી હોય છે. વળી, તેમની બીજી પેઢીના સંતાનો માટે, દીકરાઅો સારુ, શુદ્ધ દેશી છોકરીઅોની તેમને ખોજ પણ હોય છે. અાવી છોકરીઅો અાધુનિક પણ હોય અને અાજ્ઞાંકિત પણ હોય. જો કે અા મુશ્કેલ કોયડો છે. જ્યારે તેમની દીકરીઅો માટે તેઅો દેખાવડા વરની શોધમાં રહે છે, કે છેવટે તે ઘર જમાઈ બનીને અાવે. અા તો એથી પણ વધારે મુશ્કેલ કોયડો છે.

કયો સમાજ વધુ વહાલો થવાનો છે તેવી અાછીપાતળી સમજની વ્યક્તિગત પસંદગીમાંથી અા ધર્મસંકટ પેદા થાય છે, તેમ મોટા ભાગના લોકો માને છે; પરંતુ તે બીના જ કરુણાજનક છે. ભાઈ મારા, અા તો મૂળ પાયામાં મૂળગામી ફેરફારો અાવી રહ્યા છે તેની ચાડી જ માત્ર છે. એક તરફે ગરવી અને ઘરડી ગુજરાત અને બીજી બાજુએ તેમની અા વિદેશી અોલાદ વચ્ચેના અા સંબંધોને લાગેલા પલીતાની અા વાત છે.

અા બાબત વિશે જો ઝાઝું ધ્યાન નહીં અાપવામાં અાવે તો ડાયસ્પોરા ખાતે ગુજરાતીઅો વેરણછેરણ થઈ જશે અને વતનથી સરિયામ વિખૂટા પડી જશે. ભૂતકાળમાં અાવા અાવા બનાવો બન્યા હોવાનું ઇતિહાસમાં અનેક વાર નોંધાયું છે. વેસ્ટ ઈન્ડીઝ ટાપુઅોના ઘણાં રહેવાસીઅોનાં નામ ભારતીય હોવાનું ભાસે છે, પરંતુ તે તદ્દન ખોવાઈ ગયેલા બિનનિવાસી ભારતીયો છે. અાવું ફિજીમાં, મોરેશિયસમાં, દક્ષિણ અાફ્રિકામાં, ઝિમ્બાબ્વેમાં અને બીજા દેશોમાં બનેલું જ છે.

અાનું એક શિષ્ટ ઉદાહરણ શ્રીલંકા માંહેના સિંહાલી વસવાટીઅોનું છે. ભગવાન બુદ્ધનાં અંતેવાસી સંઘમિત્રા સંગાથે ઉડિસ્સા અને બિહારમાંથી ગયેલા પ્રજાસમૂહના તેઅો વંશજો જ છે. તે મૂળ તમિળ પ્રજા સાથે યુદ્ધે ચડેલી પ્રજા છે.

છેક ૧૯૪૬ના અરસામાં લખાયેલા એક નિબંધમાં, ‘૧૯૮૪’ અને ‘એનિમલ ફાર્મ’ જેવી ભાવિસૂચક નવલકથાના રચયિતા જ્યોર્જ અૉરવેલે લખેલું, સંસ્કૃિતની પ્રથમપહેલી ચોકી તો ભાષા છે. જ્યારે પારકી અસર ત્રાટકે છે, ત્યારે સંસ્કૃિત તાબે થાય તે પહેલાં તો ભાષાનું અવમૂલ્યન થઈ જ બેસે છે.

મોટે ભાગે ભાગ્યે જ દેખાતા પ્રવાહો, ભૂગર્ભ માંહેના પ્રવાહો, અાપણને ચેતવણી અાપતા જ હોય છે. અાપણે લોકો બહુધા તેની દરકાર કરતા નથી અને તેને ધ્યાનમાં લેતા નથી. બધી જ રીતે ચિરંતન અને વૈજ્ઞાનિક રીતે વિકાસ પામેલી સંસ્કૃત ભાષાનું સંતાન ગુજરાતી ભાષા છે તે નોંધવું જ રહ્યું. સંસ્કૃત તો સર્વાંગ રસાળ છે, પરંતુ અાપણે તો ગુજરાતીમાં અંગ્રેજી શબ્દોની ગોટપીટ કરી મેલીએ છીએ અને પછી ‘ગુજલીશ’ નામે અર્થહીન બકવાસ ઊભો કરીએ છીએ. યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ માંહેની ગુજરાતી અાલમની બીજી અને ત્રીજી પેઢીઅો તેમના વારસાની ભાષા શીખવા લગીર રાજી નથી કેમ કે અમેિરકાના વેપારવણજ જીવનમાં ગુજરાતીનો કોઈ જ વપરાશ નથી.

અાવું છતાં, કેટલાકોને ભૂખરાં વાદળોની કોરેમોરે અાછેરી રૂપેરી ઝાંય જોવા મળે છે. પરંતુ અા તો નરી ભમરાળ જ છે. ગુજરાતીઅોના સંતાનો અાકૂળવ્યાકૂળ છે કેમ કે અમેરિકાનો બહોળો વર્ગ તેમને સાચા અમેરિકનો તરીકે સ્વીકાર કરતો નથી. અને તે ખુદ પોતાના માવતરની પેઠે ગૌણ સંસ્કૃિતનાં સંતાનો તરીકે ય અોળખાવા માગતાં નથી. અાવી સંસ્કૃિત અહીં ‘મોટેલિયન’ સંસ્કૃિત તરીકે જાણીતી છે. કેટલાક અામાં તંદુરસ્ત ચિહ્નો જુએ છે, પરંતુ હકીકતે તો અા તદ્દન સ્વાદવિહોણું ઊંધિયું જ જોઈ લો, જેમાં મરચું ય નથી અને બીજા તેજાના અને મસાલા ય નથી.              

ટૂંકામાં અા લોકો બે ય જગતનું સાંચવવા ઘમસાણ અાદરે છે. વર્ષગાંઠની ઉજવણી સારુ બે ય હાથમાં લાડુ રાખે છે : શનિવારે સાંજે ‘ચીકન પાર્ટી’ની મહેફિલ લગાવે છે અને રવિવારે ‘સત્યનારાયણની કથા’ માંડે છે. અને ભાઈ સાહેબ, કરુણતા તો જુઅો : વ્યક્તિગત ધોરણે સંસ્કૃિતઅોનો ખીચડો જ જાણે કે રંધાતો જોવા પામીએ છીએ. અા લોકો રવિવારે જ મુર્હૂત શોધી કાઢી ત્યાં લગી લગ્ન અને અંતિમક્રિયાને રોકી પાડે છે કેમ કે બજારમાં ખરીદીએ જવાની તેમની વાંશિક જરૂરિયાતો ખોરંભે ન પડે.

અાને કારણે ભગવાનના એજન્ટોની તેમ જ વાંશિક મૂલ્યોના સ્વ-નિયુક્ત સંત્રીઅોની બોલબાલા વધી પડી છે. વળી, તેમનાં ઊંડા ખિસ્સાંને પરવડે તેમ, જોઈએ તેટલા પર્વોની ઉજવણી પણ કરે છે. તેઅો બીજા બારતીયોની જોડાજોડ ગરબા પણ ગાય છે, દુર્ગાપૂજા અને અૉનમ વખતે નાચે પણ છે, તેમ શિવરાત્રીની પૂજાઅર્ચના ય કરે છે અને હોળી પણ પ્રગટાવે છે.

લાંબી દોટે અા તો સાંસ્કૃિતક અંધારામાં ગોથાં ખાવાનો જ ઘાટ છે. અા મહાભયંકર સાંસ્કૃિતક સંકટ છે.

(મૂળ અંગ્રેજી પરથી : વિપુલ કલ્યાણી)

સૌજન્ય : “ઓપિનિયન”, 26 મે 2010; પૃ. 20-21

The Emergency’s enduring legacy is the cult of the supreme politician: bigger than party, government, nation.

Can India undergo another Emergency? The chances are slim, in part because the prime minister and law minister of the Janata government undid the Emergency-era amendments to the Constitution, and in part because it is far harder now to suppress the media — especially social media. (Illustration by: C R Sasikumar)

M.K. Gandhi, 1937: “It is not good for us to worship an individual. Only an ideal or a principle can be worshipped.”

In November 1969, when Indira Gandhi split the Congress, one of her rivals warned of the consequences. This was S. Nijalingappa, the last president of the undivided party. The history of the 20th century, remarked Nijalingappa, “is replete with instances of the tragedy that overtakes democracy when a leader who has risen to power on the crest of a popular wave or with the support of a democratic organisation becomes a victim of political narcissism and is egged on by a coterie of unscrupulous sycophants who use corruption and terror to silence opposition and attempt to make public opinion an echo of authority.”

At the time they were written, these words may have sounded hyperbolic. But within a few years, they had become prescient. For in the early 1970s, Indira Gandhi increasingly subordinated the Congress to her personal interests. Then, after the adverse judgment in the Allahabad High Court, she sought — egged on by Siddhartha Shankar Ray — to subordinate the government to herself, too. Meanwhile, other sycophants (most famously, Devakanta Baruah), asked us to see the prime minister as the embodiment of the nation. Finally, the most unscrupulous of all her associates, her son Sanjay Gandhi, used terror and coercion to silence the political opposition and the public at large.

It is now 40 years since the promulgation of the Emergency. Can India undergo another Emergency? The chances are slim, in part because — as prime minister and law minister of the Janata government, respectively — Morarji Desai and Shanti Bhushan undid the Emergency-era amendments to the Constitution centralising powers in the prime minister, and in part because it is far harder now to suppress the media — especially social media. That said, there is one aspect of political behaviour that the Emergency introduced which is still with us, corrupting our democratic fabric.

This is the cult of personality. Indira Gandhi was the first politician in independent India to make her party an extension of herself. This even her father, Jawaharlal Nehru, was unable to do. Nehru was not a modest man and had a fairly elevated sense of his place in history. Yet, he could not always impose his will on his own colleagues. Sardar Patel, C. Rajagopalachari, G.B. Pant and Maulana Azad in the early years of Nehru’s prime ministership; K. Kamaraj, Y.B. Chavan and Morarji Desai in the later years — these were all considerable figures, whom Nehru could not take for granted. Notably, throughout his tenure, Nehru had no say in the choosing of Congress chief ministers.

All this changed after November 1969. Now, cabinet ministers exhibited an ever-increasing deference to the prime minister. All Congress chief ministers were personally chosen by her, and dismissed if they got too independent-minded for her liking. The conversion of the Congress into a one-person show was consolidated by the party’s spectacular victory in the 1971 elections. Later in the year came the victory in the war against Pakistan, which was widely interpreted as a personal triumph for Indira Gandhi.

First, the party; then, the government; finally, the nation. Indira was the Congress, she was also the sarkar, she was India itself.

The 1977 elections were in part a verdict on this cult of personality. Indira and the Congress lost, but, unnoticed, her methods were being imitated in the states. M.G. Ramachandran in Tamil Nadu and N.T. Rama Rao in Andhra Pradesh claimed to embody, in their own self, the AIADMK and the TDP, the Tamil Nadu and the Andhra Pradesh government, and Tamil and Telugu pride, respectively. Meanwhile, in Maharashtra, Bal Thackeray presented himself as the spiritual descendant of Shivaji, and as the embodiment of present-day Maharashtra. True, unlike MGR and NTR, he did not become chief minister, but, as he himself said, he held the “remote”, in response to which the CM did as Balasaheb wished.

In later years, this one-person (or, at best, one-family) dominance of political parties has become ubiquitous across India. It is true of Mayawati and the BSP, Mulayam Singh Yadav and the Samajwadi Party, the Badals and the Akali Dal, Lalu Prasad and the RJD, Mamata Banerjee and the TMC, J. Jayalalithaa and the AIADMK, M. Karunanidhi and the DMK, Arvind Kejriwal and the AAP. And, of course, it has remained true of the Congress and the Nehru-Gandhis.

The trend, however, was resisted by the BJP, a party based on a strong ideology and multiple leaders. But then, its Gujarat chief minister, Narendra Modi, steadily concentrated power in himself. He first decimated dissent within the state BJP, next within his cabinet. Finally, like NTR and Balasaheb once did, he presented himself as the symbol of his state. Gujarat’s past, present and future, its hopes and its aspirations, its pride (and its prejudices) were all subsumed in the political career of one person.

Now this has been transferred to the national level. The 2014 general elections were projected as a referendum on Narendra Modi. After he won, he has sought to subordinate the party, the cabinet and the government to himself. His admirers go further, seeing him as the very embodiment of the nation.

Consider a recent article by a BJP member of Parliament. This claims that “Narendra Modi’s rise has coincided with the rise of India.” It continues: “When was the last time Indians saw a leader with such an awesome charisma, and a thundering presence? Here was a man with literally a capital M.” And further: “His presence in world capitals has created a cyclonic shift in the way foreigners perceive us. Madison Square magic and Shanghai yoga are no ordinary feats. They have created an impact across the globe — something that was missing in the last 200 years of colonialism, subjugation and poverty.” (Read here http://iexp.in/WtA167454)

In the exuberance of his sycophancy, the writer seems to have forgotten Mahatma Gandhi, who, without Twitter or television, without access to state power or public funds, without ever visiting Shanghai or New York, created “an impact across the globe” that Narendra Modi cannot accomplish in a dozen lifetimes. Sadly, the article is entirely representative. A nationwide cult of personality is steadily being built around the prime minister, willed along by the BJP’s many D.K. Baruahs and S.S. Rays. In this respect, if in no other, the Emergency is with us yet.

The writer, based in Bangalore, has taught at Yale, Stanford, the London School of Economics and the Indian Institute of Science. His most recent book is ‘Gandhi Before India’.

See more at: http://indianexpress.com/article/opinion/columns/its-about-the-dear-leader/99/#sthash.4RulTEtg.dpuf

courtesy : "The Indian Express", 24 June 2015

આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસની ઉજવણીમાં વડા પ્રધાન યોગાસનો કરવાનું નેતૃત્વ કરે અને રાષ્ટ્રપતિ કે ઉપરાષ્ટ્રપતિ તેમને આસન કરવામાં અનુસરે એ કલ્પના જ બહુ બેહૂદી લાગશે. રામ માધવે જો એ સીનની કલ્પના કરી હોત તો તેમણે ટ્વીટ કરવામાં ઉતાવળ ન કરી હોત

ગાંધીજીએ દક્ષિણ આફ્રિકાથી પાછા ફરીને અમદાવાદમાં કોચરબ ખાતે સત્યાગ્રહાશ્રમની સ્થાપના કરી એનું આ શતાબ્દી વર્ષ છે. આશ્રમમાં બનેલો એક કિસ્સો જાણીતો છે. આશ્રમમાં સવાર-સાંજની પ્રાર્થનામાં આશ્રમવાસીઓએ ઉપસ્થિત રહેવું એવો ગાંધીજીએ નિયમ કર્યો હતો. પ્રાર્થનામાં કોણ હાજર રહ્યા હતા અને કોણ નહોતા રહ્યા એના પર નજર રાખવાનું કામ મહાદેવભાઈ દેસાઈને સોંપવામાં આવ્યું હતું. મહાદેવભાઈ રોજ પ્રાર્થનામાં ઉપસ્થિતોની મનોમન હાજરી લેતા હતા અને ગાંધીજીને રિપોર્ટ કરતા હતા. રોજની જેમ એક દિવસ ગાંધીજીએ ઉપસ્થિતોની મહાદેવભાઈને સંખ્યા પૂછી. મહાદેવભાઈએ કહ્યું ૪૫. વિનોબા ભાવે ત્યાં બાજુમાં બેઠા હતા. તેમણે કહ્યું કે નહીં બાપુ, પ્રાર્થના ૪૪ જણે કરી હતી. ગાંધીજીએ મહાદેવભાઈ સામે જોયું તો મહાદેવભાઈએ ખાતરી કરાવતાં કહ્યું કે તેમણે પાકી ગણતરી કરી છે, વારંવાર ગણતરી કરી છે, આડી-ઊભી પંક્તિવાર ગણતરી કરી હતી, પ્રાર્થનામાં ૪૫ જણની હાજરી હતી. ગાંધીજીએ જ્યારે વિનોબા સામે જોયું ત્યારે વિનોબાએ ખુલાસો કર્યો કે હાજરી ૪૫ જણની હતી, પરંતુ પ્રાર્થના ૪૪ જણે કરી હતી. મહાદેવભાઈ તો બિચારા માથાં ગણતા હતા. ગાંધીજીને પોતાની ભૂલ સમજાઈ ગઈ અને બીજા દિવસથી માથાં ગણવાનું અને કોણ પ્રાર્થના કરે છે અને કોણ નથી કરતું એની ચિંતા કરવાનું પડતું મૂકવામાં આવ્યું. કોઈને ફરજિયાત ઈશ્વરપરાયણ બનાવી શકાતું નથી, એવી કોઈ જરૂર પણ નથી તો પછી મહાદેવભાઈને શા માટે પ્રાર્થનાથી વંચિત રાખવા?

વડા પ્રધાનની આગેવાનીમાં રવિવારે સવારે હજારો લોકોએ દિલ્હીમાં રાજપથ ખાતે યોગાસન કરીને આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસ ઊજવ્યો હતો. એમાં નરેન્દ્ર મોદીના પ્રધાનમંડળના સભ્યો, ભા.જ.પ.ના નેતાઓ, સાથી પક્ષોના નેતાઓ અને બીજા અનેક લોકો ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. ભા.જ.પ.ના નેતા રામ માધવ પણ ત્યાં હતા, પરંતુ તેઓ યોગાસન નહોતા કરતા પણ કોણ હાજર છે અને કોણ નથી એની ગણતરી કરતા હતા. ખાસ કરીને વિધર્મીઓની, નાસ્તિકોની, સેક્યુલરિસ્ટોની યાદી બનાવીને તેઓ આવ્યા હતા અને તેઓ યોગાસન કરવા આવે છે કે કેમ, આવે છે તો કરે છે કે કેમ અને કરે છે તો આવડે છે કે કેમ એના પર નજર રાખતા હતા. આખરે હિન્દુ યોગને આંતરરાષ્ટ્રીય માન્યતા મળી હતી અને આર.આર.એસ.ના હિન્દુ રાષ્ટ્રના સિદ્ધાંત મુજબ હિન્દુત્વ એ જ ભારતીયત્વ છે.

જે લોકો હિન્દુ પરંપરા, સિદ્ધાંત, માન્યતા, સંસ્કૃિતને સ્વીકારતા નથી એ ભારતીય નથી પરંતુ ભારતમાં રહેનારા દેશદ્રોહી છે. આવા દેશદ્રોહી પર નજર રાખવાનું અને તેમને ઉઘાડા પાડવાનું કામ સંઘે પોતાના માથે લઈ લીધું છે. તમારે જો તમારી જાતને સાચા દેશપ્રેમી તરીકે સિદ્ધ કરવી હોય તો આજકાલ તમારી પાસે આર.આર.એસ.્નું સર્ટિફિકેટ જરૂરી છે. ભા.જ.પ.માં આર.આર.એસ.ના એક પ્રતિનિધિને પક્ષના મહામંત્રી તરીકે લેવાનો શિરસ્તો છે. એ પક્ષની હિન્દુત્વની નાડ ધબકતી ઓછી તો નથી થતીને એનું ધ્યાન રાખે છે. અત્યારે રામ માધવ સંઘના પ્રતિનિધિ તરીકે ભા.જ.પ.માં છે અને સંઘમાં તેમ જ પક્ષમાં ખાસું વજન ધરાવે છે. રવિવારે આંતરરાષ્ટ્રીય યોગ દિવસે તેમણે શોધી કાઢ્યું હતું કે ભારતના ઉપરાષ્ટ્રપતિ હામીદ અન્સારી યોગાસનો કરવા હાજર નથી રહ્યા. ઉપરાષ્ટ્રપતિ જો કોઈ હિન્દુ હોત તો રામ માધવે સંઘની દેશપ્રેમની એરણે ચકાસ્યા ન હોત. અહીં તો તેઓ વિધર્મીઓના દેશપ્રેમની ચકાસણી કરવા વિધર્મીઓની એક યાદી લઈને આવ્યા હતા.

યોગાસનો કરવાનો કાર્યક્રમ પૂરો થતાંની સાથે જ તેમણે ટ્વીટ કર્યું કે ઉપરાષ્ટ્રપતિ હામિદ અન્સારી યોગાસનો કરવા હાજર નહોતા રહ્યા. એ પછી જ્યારે તેમને કોઈકે કહ્યું કે હામિદ અન્સારી બીમાર હોવાથી હાજર નહોતા રહ્યા ત્યારે રામ માધવે ટ્વીટ હટાવી દીધી હતી અને હામિદ અન્સારીની માફી માગી લીધી હતી. હામિદ અન્સારીને જ્યારે આ વાતની જાણ થઈ ત્યારે ઉપરાષ્ટ્રપતિના કાર્યાલયે ખુલાસો કર્યો હતો કે ઉપરાષ્ટ્રપતિ બીમાર નથી, પરંતુ આમંત્રણ નહોતું માટે ઉપસ્થિત નહોતા રહ્યા. પ્રોટોકૉલ મુજબ વડા પ્રધાનના કાર્યક્રમમાં ઉપરાષ્ટ્રપતિને આમંત્રણ હોવું જરૂરી છે. હવે રામ માધવ મીડિયાને વિનંતી કરી રહ્યા છે કે મહેરબાની કરીને આ વિવાદનો અંત લાવો. વિવાદ પર પડદો પાડવાની વિનંતી કરવાનું કારણ શરમ નથી. ઉપરાષ્ટ્રપતિને દુ:ખી કર્યા એનું દુ:ખ પણ નથી. વિનંતી કરવાનું કારણ એ છે કે બીજાના ઘરમાં ડોકિયાં કરવાની, બીજાના દેશપ્રેમની ચકાસણી કરવાની, દેશપ્રેમનાં સર્ટિફિકેટ આપવાની RSSની ૯૦ વર્ષ જૂની પ્રવૃત્તિ સર્વોચ્ચ સ્તરે છેક ઉપરાષ્ટ્રપતિના હોદા સુધી લાગુ કરવાની ભૂલ થઈ ગઈ.

હિન્દુત્વના ગજથી ઉપરાષ્ટ્રપતિને ન મપાય એ વાતનો વિવેક પણ તેમને હેરાન નથી કરતો. આપમેળે સર્ટિફિકેટ આપવાની સંઘની ડોકિયાબાજી ઉઘાડી પડી ગઈ અને હવે એ નિમિત્તે સંઘના આવા અધિકાર વિશે પ્રશ્નો પુછાશે એ તેમને હેરાન કરે છે. એટલે તો તેઓ બે હાથ જોડીને વિનંતી કરે છે કે મહેરબાની કરીને આ વિવાદનો અંત લાવો. ઉપરાષ્ટ્રપતિને આમંત્રણ આપવામાં નહોતું આવ્યું અને એ યોગ્ય જ હતું. સંસદીય લોકશાહીમાં સત્તા વડા પ્રધાન પાસે વધુ છે; પરંતુ પ્રોટોકૉલ મુજબ પહેલા ક્રમે રાષ્ટ્રપતિ, બીજા ક્રમે ઉપરાષ્ટ્રપતિ અને એ પછી વડા પ્રધાન આવે છે. રાષ્ટ્રપતિભવનમાં કોઈ સત્તાવાર કાર્યક્રમ હોય તો ઉપરાષ્ટ્રપતિ અને વડા પ્રધાને શિરસ્તાના ભાગરૂપે આપમેળે ઉપસ્થિત રહેવાનું હોય છે, પરંતુ જો વડા પ્રધાનનો કોઈ કાર્યક્રમ હોય તો રાષ્ટ્રપતિ અને ઉપરાષ્ટ્રપતિને ખાસ આમંત્રણ આપવું પડતું હોય છે.

અહીં ઉપરાષ્ટ્રપતિ કે રાષ્ટ્રપતિને આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હોત તો એ અનુચિત થાત. વડા પ્રધાન યોગાસનો કરવાનું નેતૃત્વ કરે અને રાષ્ટ્રપતિ કે ઉપરાષ્ટ્રપતિ તેમને આસન કરવામાં અનુસરે એ કલ્પના જ બેહૂદી લાગશે. રામ માધવે એ સીનની કલ્પના કરી હોત તો પણ તેમણે ટ્વીટ કરવામાં ઉતાવળ ન કરી હોત.

ગાંધીજીએ તો મહાદેવભાઈને માથાં ગણવામાંથી મુક્તિ આપી દીધી હતી. સ્વયંસેવકોને ડોકિયાં કરવાથી મુક્તિ કોણ અપાવશે? એ દિવસ ક્યારે આવશે?

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’ નામક લેખકની કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 23 જૂન 2015

http://www.gujaratimidday.com/features/columns/feature-columns-23-6-2015-5