ધર્મ સામે સવાલો કરે તેને ધમકાવવાના?

અંધશ્રદ્ધા નાબૂદ થાય એમ ધર્મ અને સંસ્કૃિત નિસ્યંદિત-ઊજળા થાય છે. સમાજમાં બની બેઠેલા ધર્મ અને સમ્પ્રદાયના ઠેકેદારોને, ગ્લેમર-ગરાસિયા સંતસાધ્વીઓને એ મંજૂર હોતું નથી. કર્ણાટકના વિદ્વાન એમ. એમ. કાલબુરગી ધર્મ સામે સવાલો કરે તો તેના પૂતળાં સળગાવવામાં આવે છે અને ઘર પર હુમલા કરવામાં આવે છે. અંધશ્રદ્ધાની સામે આદુ ખાઈને પડેલા મહારાષ્ટ્રના નરેન્દ્ર દાભોળકર અને ગોવિંદ પાનસરેનું ઢીમ ઢાળી દેવામાં આવે છે. કાલબુરગીના મર્ડરની તપાસ ચાલી રહી છે, તેથી કોઈ સામ્પ્રદાયિક સંગઠન પર આરોપ મૂકવો ઉતાવળિયું ગણાય. તેમના અંગત વિવાદને લીધે તેમનું મર્ડર થયું હોઈ શકે. સવાલ એ પણ થાય કે બે વર્ષની અંદર જ કાલબુરગી, ગોવિંદ પાનસરે, અને નરેન્દ્ર દાભોળકરના મર્ડર એક સરખી જ મોડસ ઓપરેન્ડીથી થયા હોય તો દરેકનાં મર્ડર પાછળ કોઈ અંગત કારણ હોય એ વાત ગળે ઊતરે એવી નથી. ઈશારો ધર્મના રખેવાળ બની બેઠેલા સામ્પ્રદાયિક સંગઠનો પર જાય એ સ્વાભાવિક છે

૩૦ ઓગસ્ટે કર્ણાટકના ધારવડ જિલ્લાના કલ્યાણનગરમાં રહેતા કન્નડ વિદ્વાન એમ. એમ. કાલબુરગીનાં ઘરનો દરવાજો સવારે આઠ ચાલીસે ખખડયો. કાલબુરગીએ કહ્યું, "કોણ?" ખખડાવનારે કહ્યું, "તમારો સ્ટુડન્ટ છું." કાલબુરગીએ દરવાજો ઉઘાડયો એટલે ગોળીઓ વીંઝીને તેમનું ઢીમ ઢાળી દેવામાં આવ્યું.

સહનશક્તિને અહંકારનો કાટ ચડયો છે

એમ. એમ. કાલબુરગીએ અંધવિશ્વાસ અને મૂર્તિપૂજા સામે સવાલો ઉઠાવ્યા હતા. કાલબુરગીએ એક કાર્યક્રમમાં અંધશ્રદ્ધા વિરુદ્ધનાં બિલનું જાહેરમાં સમર્થન કર્યું હતું એ પછી કેટલાંક લોકોએ તેમનાં ઘરમાં કાચની બોટલો ફેંકી હતી અને મારી નાખવાની ધમકી આપવામાં આવી હતી. તેમનું પૂતળું સળગાવવામાં આવ્યું હતું. એક વર્ષ અગાઉ એક ટોળું તેમનાં ઘરની બહારથી તેમનો હુરિયો બોલાવતું નીકળ્યું હતું. કાલબુરગીને મારી નાખવાની ધમકીઓ વારંવાર મળતી હતી એ ધ્યાનમાં લઈને ત્યાંની રાજ્ય સરકારે તેમને પોલીસ સુરક્ષા આપવાની તજવીજ કરી હતી. કાલબુરગીએ એ સુરક્ષા લેવાની ના પાડી દીધી હતી. તેમણે કહ્યું હતું કે મને મોતનો ડર નથી.

એમ. એમ. કાલબુરગીએ ધર્મની સામે કેટલીક કોમેન્ટ તોછડાઈપૂર્વક કરી હતી, જે તેમણે નહોતું કરવું જોઈતું, પરંતુ એ એકલદોકલ કોમેન્ટને બાદ કરો તો એ માણસે કન્નડ સાહિત્યમાં જે કામ કર્યું છે એ બેન્ચમાર્ક વર્ક ગણાય છે, વળી કોઈ માણસ ધર્મની વિરુદ્ધમાં અણછાજતી કોમેન્ટ કરે તો એને મારી નાખવાનો પરવાનો કયા ધર્મે આપ્યો છે? કમસે કમ હિંદુ ધર્મે તો આપ્યો જ નથી. શિશુપાલ જેવા શિશુપાલની ૧૦૦ ગાળ તો ભગવાન કૃષ્ણ પણ પચાવી ગયા હતા.

કાલબુરગીનાં પ્રદાન વિશે વાત કરીએ તો ૭૭ વર્ષનાં જીવનમાં તેમણે ૧૦૩ પુસ્તકો લખ્યાં અને ૪૦૦ કરતાં વધુ લેખ લખ્યા હતા. તેમણે કર્ણાટકની 'વચન' પરંપરાનું સંકલન કર્યું હતું, જેનો ૨૨ ભાષામાં અનુવાદ થયો હતો. વચન સાહિત્યનો તેમનો અભ્યાસ અદ્વિતીય હતો. કર્ણાટકમાં ૧૧મી સદી પછી બાસવ-બસેશ્વર, અક્કા મહાદેવી, સિદ્ધેશ્વર જેવા ૨૦૦ જેટલા સંતોએ કર્ણાટકની સંસ્કૃિત વિકસાવવામાં મહત્ત્વનું પ્રદાન કર્યું છે. તેમનું સાહિત્ય વચન સાહિત્ય તરીકે ઓળખાય છે. કાલબુરગીએ વચન સાહિત્યના પાંચ અભ્યાસગ્રંથ લખ્યા છે. સાંપ્રદાયિક પક્ષપાતથી ઉપર ઊઠીને તેમણે એ ગ્રંથ લખ્યા છે. કાલબુરગીના કામની નોંધ કેટલાંક એવોર્ડ દ્વારા લેવાઈ હતી. તેમને કેન્દ્રની મધ્યસ્થ અકાદમીનો એવોર્ડ પણ મળ્યો હતો, જો કે કાલબુરગીનો અભ્યાસ સ્થાપિત હિત ધરાવતા ત્યાંના લિંગાયત સમુદાયને માફક આવ્યા નહોતો. કાલબુરગી ખુદ લિંગાયત હતા. સ્થાપિત હિતો તેમની વિરુદ્ધ તક મળ્યે ઊહાપોહ મચાવ્યાં કરતાં હતાં અને મારી નાખવાની ધમકી આપતાં હતાં.

કાલબુરગીને તેમના ધાર્મિક વિચારો વ્યક્ત કરવા અંગે હિંદુ સંગઠનો દ્વારા લાંબા સમયથી ધમકીઓ મળતી હતી, તેથી તેમનાં મર્ડર માટે પ્રાથમિક ધોરણે કેટલાંક સંગઠનો પર શંકાની સોય તકાય એ સ્વાભાવિક છે. તેમનાં મર્ડર બાદ બજરંગદળના એક નેતાએ ટ્વિટર પર ટ્વિટ કરીને ખુશી વ્યક્ત કરી હતી, પછી એ ટ્વિટ પાછું ખેંચી લીધું હતું.

આ લખાઈ રહ્યું છે ત્યાં સુધી કાલબુરગીનું મર્ડર કોણે કર્યું છે એ હજી તપાસમાં બહાર આવ્યું નથી. ધાર્મિક સંગઠનો ઉપરાંત તેમના પારિવારિક તેમ જ મિલકતનો વિવાદ પણ મર્ડર માટે જવાબદાર હોઈ શકે છે, તેથી પોલીસ આવા ત્રણેક મુદ્દાને કેન્દ્રમાં રાખીને તપાસ કરી રહી છે. પોલીસની તપાસમાં સત્ય બહાર ન આવે ત્યાં સુધી કાલબુરગીનાં મર્ડર માટે ધાર્મિક સંગઠનો જ જવાબદાર છે એવું કહેવું કે માની લેવું ઉતાવળિયું કે વધારે પડતું ગણાશે.

બે ઘડી એ શંકાને બાજુ પર મૂકી દઈએ કે કાલબુરગીનાં મર્ડર પાછળ સાંપ્રદાયિક સંગઠનનો હાથ નથી, પણ એવાં સંગઠનો તેમને છેલ્લા કેટલા ય વખતથી મારી નાખવાની ધમકી આપતાં હતાં. તેમનાં ઘર પર બોટલો ફેંકતાં હતાં. તેમનાં પૂતળાં બાળતાં હતાં. એ કયા લેવલે વાજબી હતું? દેશનાં કયાં બંધારણે અને હિંદુસ્તાનની પરંપરાના કયા ધર્મે તેમને એવી છૂટ આપી હતી? ધારો કે તપાસમાં એવું બહાર આવે કે તેમનું મર્ડર અન્ય કોઈ વિવાદને લીધે થયું છે પણ ધાર્મિક સંગઠનોએ તેમના પર ત્રાસ ગુજારવામાં કંઈ બાકી નહોતું રાખ્યું એ પણ એટલું જ સાચું છે.

પરંપરા અને સંસ્કૃિતને અભડાવતાં સ્થાપિત હિતો

જગતનો કોઈ ધર્મ ક્યારે ય એટલો સંકુચિત નથી હોતો કે કોઈ તેની વિરુદ્ધમાં બોલે તો એ ધર્મ દુભાઈ જાય કે એના પર આફત આવી જાય. જો ધર્મ એટલા સંકુચિત હોત તો સદીઓ વીતી જવા પછી એ ધર્મો આજે અસ્તિત્વમાં જ ન હોત. હિંદુસ્તાન પર શકો, હૂણો, પોર્ટુગીઝો, મોગલોથી માંડીને છેક અંગ્રેજોએ હુમલા કર્યા અને રાજ કર્યાં છતાં પણ ભારતીય સંસ્કૃિતની રોશની અકબંધ છે, કારણ કે એના વિચારો બળવત્તર છે. આપણી સંસ્કૃિતના જે વિચારો ટકી રહ્યા છે એ કોઈ ધાર્મિક સંગઠનોને લીધે નથી ટક્યા. સંગઠનોએ તો ઊલટાના એને વાડામાં બાંધવાના પ્રયાસ કર્યા છે.

બુદ્ધ જેવા બુદ્ધના વિચારોને ભારતમાં નાબૂદ કરવાના ઢગલા પ્રયાસ થયા. બુદ્ધના વિચારો ભારતની બહાર જઈને શ્રીલંકા, ચીન, જાપાન, થાઇલેન્ડ, ઇન્ડોનેશિયામાં ઊગ્યા. વિપશ્યના જેવી ધ્યાનસાધના બુદ્ધની દેન છે, એ ભારતનો વારસો છે છતાં આજે આપણે એ વારસો વાયા વિદેશ થઈને મેળવવો પડે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે વ્યક્તિ રહે કે ન રહે પણ એનો વિચાર કાળજયી હોય તો એ સમય વર્તે બાહુબલી થઈને ઊગી નીકળે છે.

જગતનો કોઈ ધર્મ એવું ન કહી શકે કે જે અમારા ધર્મની સાથે નથી એ સામે છે, જે અમારા ધર્મ સાથે સહમત નથી એને ધમકાવવાના, એના ઘર પર બોટલો ફેંકવાની, પૂતળાં સળગાવવાં કે મર્ડર કરી નાખવું. જે લોકો ધર્મની ઓથ લઈને એના બચાવ માટે આવું કરે છે એ ધર્મને અભડાવે છે, દૂષિત કરે છે. એ ધર્મને જંગલના કાનૂનમાં ખપાવે છે. કોઈ ધર્મ ક્યારે ય કોઈને એવો ઠેકો આપતો જ નથી. જે લોકો આવી હિંસક ઘટનામાં સીધેસીધા સામેલ નથી હોતાં પણ મનોમન ખુશ થાય છે એ લોકો પણ એના મૂક સમર્થકો છે. આ મૂક સમર્થકોને લીધે જ ધર્મ અને સંપ્રદાયનાં સ્થાપિત હિતો વધુ ફૂલેફાલે છે. સાથે એ પણ કહેવું રહ્યું કે જે લોકોને આ પ્રકારની ઘટનાઓ પસંદ નથી એ લોકો આવી ઘટના વખતે માત્ર સંવેદના પ્રગટ કરીને ચૂપ રહે છે ત્યારે તેમની ચૂપકીદી પણ એટલી જ જવાબદાર છે. તેઓ નથી બોલવાના એવો ભરોસો હોવાથી સ્થાપિત હિતો પોતાનું કામ કર્યે જાય છે.

હિંદુ ધર્મ તો ક્યારે ય આવો સાંકડો હતો જ નહીં અને હશે પણ નહીં, જો હિંદુ ધર્મ સામે સવાલ ઉઠાવવાનો કોઈને હક ન હોય અને વિરોધ કરે એને ગોળીએ ઝીંકી દેવાના હોય તો પછી ગાર્ગી અને મૈત્રેયીનું પણ મર્ડર જ થઈ ગયું હોત. એ બંનેએ તો યાજ્ઞાવલ્ક્ય જેવા ઋષિને સવાલો પૂછીને મૂંગા કરી દીધા હતા.

કૃષ્ણે અર્જુનને કહ્યું હતું કે મને તમામ ભક્તોમાં બુદ્ધિમાન ભક્ત સૌથી વધુ પ્રિય છે. મતલબ કે માત્ર ટીલાંટપકાં કરીને શીશ નમાવી જાણનારા ભક્ત કરતાં ઈશ્વરને બૌદ્ધિક રીતે મૂલવતા ભક્ત વધુ પ્રિય છે. બુદ્ધિમાન હોવું એનો મતલબ એ છે કે તર્ક કરી જાણવો. તર્કનો મતલબ એ પણ છે કે ક્યાંક અસહમતી હોવી કે પ્રગટ કરવી. અસહમતી પ્રગટ કરવી એ જ બંને પક્ષને વધુ મનદુરસ્ત કરે છે. ભારતીય દર્શનપરંપરાની ધરી જ એ છે. કોઈ વિરોધીને લીધે જો ધર્મ દુભાઈ જતો હોય તો એ ધર્મ તો પાંગળો જ હોવાનો.

જો કાલબુરગીનાં પૂતળાં સળગાવીને તેનાં ઘર પર ડર પાથરી દેવાથી, નરેન્દ્ર દાભોળકર કે ગોવિંદ પાનસરેનું મર્ડર કરવાથી ધર્મ વધુ સમૃદ્ધ થતો હોય તો એવાં લોકોને વીણી વીણીને શૂળીએ ચડાવી દેવાં જોઈએ. ખરેખર તો ધર્મનું અપમાન પાખંડી, દંભી, વ્યભિચારી, કાળા નાણાધારી, ગ્લેમર-ગરાસિયા બાવા અને બાવીઓને લીધે થાય છે. દેશમાં આજે એ પ્રકારના બાવા-બાવીઓના રાફડા ફાટયા છે, એની સામે કેમ કોઈ ધર્મપ્રેમીઓનો મોરચો મંડાતો નથી એ એક સવાલ છે, વળી આવાં કૌભંડી સાધુ-સાધ્વીઓ સામે જ્યારે કાયદાકીય કાર્યવાહી થાય છે ત્યારે એના ભક્તજનોનાં ટોળેટોળાં કાયદાની પ્રક્રિયાને રૂંધે છે.

બે વર્ષ પછી પણ દાભોળકર મર્ડરની તપાસનું પરિણામ શૂન્ય!

અંધશ્રદ્ધા સામે બંડ પોકારનારા એમ. એમ. કાલબુરગીનાં માથે માછલાં ધોવાયાં હતાં, તો નરેન્દ્ર દાભોળકર, ગોવિંદ પાનસરે જેવાં લોકોની હાલત શું થઈ હતી? નરેન્દ્ર દાભોળકરનું મર્ડર કોણે કર્યું છે એ આજ સુધી બહાર નથી આવી શક્યું? વળી નરેન્દ્ર દાભોળકર, પાનસરે, કાલબુરગી આ તમામનાં ખૂન થયાં છે. આ દરેક અંધશ્રદ્ધાની સામે કામ કરી રહ્યા હતા. માની લઈએ કે કદાચ કાલબુરગીનાં મર્ડર પાછળ પારિવારિક કે મિલકતનો વિવાદ જવાબદાર હોઈ શકે પણ શું આ દરેકનાં મર્ડર પાછળ પણ એવો જ વિવાદ જવાબદાર હોઈ શકે ખરો? જે રીતે આ પ્રકારનાં લોકોનાં મર્ડર થઈ રહ્યાં છે એ પેટર્ન જ દર્શાવે છે કે તેઓ જીવતા રહે એ ધર્મના બની બેઠેલા ઠેકેદારો અને સંપ્રદાયના એજન્ટોને ખપતું નહોતું. અંધશ્રદ્ધા નાબૂદ થાય તો તેમની કર્મકાંડી હાટડીઓ બંધ થઈ જાય!

મહારાષ્ટ્ર અંધશ્રદ્ધા નિર્મૂલન સમિતિના નરેન્દ્ર દાભોળકરનું મર્ડર બે વર્ષ પહેલાં ઓગસ્ટ ૨૦૧૩માં પૂણેમાં ધોળે દહાડે થયું હતું. આજ સુધી એની તપાસમાં કોઈ પ્રગતિ જોવા મળી નથી, જે રીતે દાભોળકર મર્ડર કેસની તપાસ ચાલી રહી છે એ વિશે બે ઓગસ્ટે હાઈકોર્ટે પણ નારાજગી વ્યક્ત કરી હતી. કેસ ગયા વર્ષે જ સી.બી.આઈ.ને સોંપાઈ ગયો હોવા છતાં સી.બી.આઈ.એ હજી સુધી કોઈ તપાસ-રિપોર્ટ કેમ નથી સબમિટ કર્યો? એવો સવાલ બોમ્બે હાઈકોર્ટે પૂછયો હતો. બે વર્ષ પછી પણ નરેન્દ્ર દાભોળકરના હત્યારાની કોઈ વિગત મળી નથી. દાભોળકરની હત્યાને એ વખતે મહારાષ્ટ્રના મુખ્ય પ્રધાન પૃથ્વીરાજ ચૌહાણે મહારાષ્ટ્ર માથે કાળા ટીલાં સમાન ગણાવી હતી. પોલીસને તપાસમાં આકાશપાતાળ એક કરી દેવાનું સૂચન કર્યું હતું. બે વર્ષ પછી પણ પરિસ્થિતિ એ છે કે મર્ડર કોણે કર્યું છે એ ખબર નથી!

મહારાષ્ટ્રના ટોચના કોમરેડ નેતા તેમ જ દાભોળકરની જેમ જ અંધશ્રદ્ધા નિર્મૂલન સામે આદુ ખાઈને પડેલા ગોવિંદ પાનસરેની પણ આ વર્ષે ફેબ્રુઆરીમાં હત્યા કરી દેવામાં આવી હતી. દાભોળકર અને પાનસરે બંનેને મોડર્ન વિચારસરણીના વિરોધી એવાં કટ્ટરવાદી ધાર્મિક સંગઠનો તરફથી મોતની ધમકીઓ મળતી હતી. દાભોળકર અને પાનસરે બંનેનાં મર્ડરની મોડસ ઓપરેન્ડી સરખી હતી.

મુદ્દો એ છે કે રાજ્યની સરકાર સઘન પોલીસ તપાસના આદેશ આપે એ પછી બબ્બે વર્ષ સુધી પણ કોઈ પરિણામ ન હોય અને કોર્ટ નારાજગી વ્યક્ત કરે ત્યારે તેમના મર્ડર પાછળ ચોક્કસ જૂથ જવાબદાર હોવાની શંકા મજબૂત થવા માંડે છે. સરકાર માત્ર તપાસ સોંપે છે, એ કેસના ઉકેલ માટે સક્રિયતા દર્શાવતી નથી એ દુ:ખદ છે. આમાં કોઈ એક રાજકીય પક્ષનો વાંક નથી, દરેક રાજકીય પક્ષને આ વાત લાગુ પડે છે. સરકાર તપાસમાં સક્રિયતા એટલા માટે નથી દાખવતી કે તે કેટલાક મોટા ચોક્કસ વર્ગની ખફગી વહોરવા માગતી હોતી નથી. રાજકારણનું આ જે પોચટ સ્વરૂપ છે એ કેટલાંક હિંસક લોકોને બળ પૂરું પાડે છે. એ હિંસક લોકો કેટલાંક લોકોને ધમકાવે કે ફૂંકી મારે કે બે અલગ જાતિના યુવક-યુવતીને પ્રેમલગ્ન કરતાં અટકાવે કે કોઈ ચોક્કસ જાતિનાં લોકોને જાહેરમાં ફટકારે ત્યારે એ ઘટના ભલે એકલદોકલ હોય પણ એનો મેસેજ સમગ્ર સમાજને માટે હોય છે કે તમારે અમે નક્કી કરેલી મર્યાદામાં રહેવાનું છે, બંધારણ તો પોથી માત્ર છે, તેથી જ કોઈ પાનસરે કે દાભોળકરનું મર્ડર થાય છે ત્યારે એક ધમકીભર્યો મેસેજ સામાજિક સરોકાર ધરાવતાં તમામ લોકોને મળે છે કે તમારે મર્યાદારેખા ઓળંગવાની નથી. તપાસની નિષ્ક્રિયતા એમાં આંખ આડા કાનની સહાયક ભૂમિકા ભજવે છે.

વિચારો આજે સતીપ્રથા અને બાળકીને દૂધપીતી કરવાનો રિવાજ હોત તો?

અંધશ્રદ્ધા જેમ નાબૂદ થાય તેમ ધર્મ અને પરંપરા નિસ્યંદિત થાય છે. કોઈ પરંપરાને લલકારે એ ખૂંચે પણ લાંબા ગાળે એ આપણી પરંપરા માટે ફાયદાનો સોદો છે. બાળકીને દૂધપીતી કરવાના રિવાજને, બાળલગ્ન કે સતીપ્રથા આજે પણ અસ્તિત્વમાં હોત તો સમાજની શું હાલત હોત?

દયાનંદ સરસ્વતીએ અંધશ્રદ્ધાનો વિરોધ કર્યો હતો. મહિલાઓના સમાન અધિકાર, વિધવા વિવાહ સહિત અનેક બાબતોના હિમાયતી હતા. એના માટે તેમણે નક્કર પ્રયાસ કર્યા હતા. તેમણે પણ મૂર્તિપૂજાનો વિરોધ કર્યો હતો પણ તેમનો ભારતીય સંસ્કૃિત અને વેદનો અભ્યાસ બેસુમાર હતો. હિંદુ ધર્મનાં પુનરોથ્થાનના તેઓ પ્રહરી હતી. ભારતીય સંસ્કૃિતના દીર્ઘ અભ્યાસી અને તત્કાલીન રાષ્ટ્રપતિ એસ. રાધાકૃષ્ણને દયાનંદ સરસ્વતીને મોડર્ન ભારતના ઘડવૈયા પૈકીના એક ગણાવ્યા હતા. દયાનંદ સરસ્વતીના વિચારો એ જમાનામાં ખૂબ એડવાન્સ હતા. તેઓ કોઈની પણ સાડાબારી રાખ્યા વગર પોતાનો વિચારઝંડો લઈને નીકળી પડ્યા હતા. તેમને પણ ધર્મના ઠેકેદારોએ ખૂબ પરેશાન કર્યા હતા. દયાનંદ સરસ્વતીને પણ ઝેર ભરેલો દૂધનો કટોરો પીવડાવી દેવામાં આવ્યો હતો. દયાનંદ સરસ્વતી તો ત્યારે મરી ગયા પણ તેના વિચારો આજે ય જીવંત છે. દયાનંદ સરસ્વતીની જેમ કબીરને રંજાડવામાં પણ કોઈ કચાશ રાખવામાં આવી નહોતી. તેમના વિચારો તેમના દોહારૂપે આજે ભારતની બહાર નીકળીને અનેક દેશો સુધી પહોંચ્યા છે, જે રીતે કાલબુરગીને ધમકાવવામાં આવ્યા હતા કે દાભોળકર-પાનસરેના મર્ડર થયાં છે એ જોતાં સવાલ એ પણ થાય કે દયાનંદ સરસ્વતી કે કબીર જો હોત તો આજે તેમની પણ એ જ હાલત થાત. લોકો તેમનાં પૂતળાં સળગાવતાં હોત, તેમનું મર્ડર પણ કદાચ થઈ ગયું હોત. મર્ડર પછી કેટલાંક ધર્મકટ્ટર લોકોએ ટ્વિટર પર ખુશી વ્યક્ત કરી હોત!

જો કે દાભોળકર, પાનસરે કે કાલબુરગી સાથે જે થયું એના લીધે તો તેમના વિચારો વધુ બળવત્તર બન્યા છે. તેમના વિચારોને વેગ મળ્યો છે. વ્યક્તિ મરે છે, વિચાર નહીં.       

ફતવાઓની દુનિયા

ધર્મ અને સંપ્રદાયની બદીઓ કોઈ એક ધર્મને જ લાગુ નથી પડતી. જગતભરના મોટા ભાગના ધર્મમાં કેટલાક બની બેઠેલા રખેવાળો એ ધર્મને દૂષિત કરતા જ હોય છે. મુસ્લિમ લેખકો તસલિમા નાસરીન અને સલમાન રશ્દીની હાલત કટ્ટરપંથીઓએ કેવી કરી હતી? બાંગ્લાદેશી લેખિકા તસલિમા નાસરીનની રચનાઓમાં નારીવાદી વિચારો મુક્ત રીતે રજૂ થાય છે. ૧૯૯૩માં તેમણે 'લજ્જા' નામની નવલકથા લખી હતી. એને લીધે ત્યાંના ઇસ્લામિક કટ્ટરવાદીઓનાં પેટમાં પેટ્રોલ રેડાયું. તેણે નવલકથામાં સામ્પ્રદાયિક હિંસાનાં જે વર્ણન કર્યા એને લીધે કટ્ટરવાદીઓને લાગ્યું કે આ મહિલા ઇસ્લામનું ખોટું ચિત્રણ કરે છે. તેની નવલકથા પર તો પ્રતિબંધ મુકાયો પણ તેની હત્યા માટે ફતવો બહાર પાડવામાં આવ્યો હતો. તસલિમા નાસરીને ત્યાંથી ભાગવું પડયું હતું. ૧૯૯૪થી આજ સુધી તસલિમા નાસરીન સતત ભાગેડુ જીવન વિતાવે છે. આવું જ સલમાન રશ્દી સાથે થયું. તેની નવલકથા 'શેટનિક વર્સિસ'નો ઘણા દેશમાં મુસ્લિમોએ વિરોધ કર્યો. ૧૯૮૯માં તો ઈરાનના અયાતોલ્લાહ ખોમૈનીએ મોતનો ફતવો જાહેર કર્યો હતો. એના માટે ઇનામ જાહેર કરવામાં આવ્યું હતું. અંદાજે દશેક વર્ષ સુધી સલમાન રશ્દીએ સંતાઈ સંતાઈને રહેવું પડયું હતું.

સલમાન રશ્દી કે તસલિમા નસરીન સાથે અસહમત હોવું એ કોઈ ખોટી વાત નથી. તેમની સામે બેશક વાંધો હોઈ શકે પણ તેનાં મોત માટે ફતવો બહાર પાડવો ક્યાંનો ન્યાય છે?

e.mail : tejas.vd@gmail.com

સૌજન્ય : ‘છપ્પનવખારી’ નામક લેખકની કૉલમ, “સંદેશ”, 09 સપ્ટેમ્બર 2015

http://www.sandesh.com/article.aspx?newsid=3121359

The killing of Professor Maleeshappa Madhivallapa Kalburgi on 30th August 2015 came as a severe jolt to all those who are for an open, liberal society, who uphold the values of reason and are against blind faith. Prof. Kalburgi was a renowned scholar with over 100 books to his credit. He had brought to fore the ideology of Basavanna; the 12th Century poet saint of Kannada; and had supported the idea that Lingyats, the followers of Basavanna be given the status of religious minorities as they do not belong to the Vedic tradition. His study of Vachanas, the teachings contained in the verses of Basavanna, was a profound contribution to the rational though.

It was his forthright reminder of Basavanna’s teachings, criticism of idol worship and Brahmanical rituals, which earned him the wrath of Hindutva groups like Bajrang Dal. As there are many traditions within the broad pantheon of Hinduism, the atheist tradition has its own existence from centuries, Charvak being the one from ancient times. Even opposition of idol worship is not new to Hindu traditions as Swami Dayanand Sarswati, founder of Arya Samaj, had given the call to stop the idol worship.

Incidentally as we are receiving the news of this killing, the neighboring Bangla Desh has witnessed the murder of three young secular bloggers in recent times (2015). In Syria a Scholar Khaled al-Assad has been put to death by ISIS fanatics. Maharashtra was shaken by the murder of a rationalist of repute Dr. Narendra Dabholkar nearly two years ago. He was instrumental in getting the law against black magic and practices related to blind faith passed in Maharashtra. Another well respected activist, Comrade Govind Pansare was killed just a year ago. Pansare was working on many issues; anti-blind faith campaign being one of them. He is also the author of well known tract on Maharashtra’s revered king Shivaji. Contrary to the communal presentation of Shivaji as anti Muslim king, Pansare shows that Shivaji was the king who was very sympathetic to the farmers (rayyat) and that he was respecting all religions. This interpretation of Shivaji is a great eyesore to the Hindutva politics.

On the back of the murders of these two rationalists, comes the murder of Dr. M.M. Kalburgi on 30th August 2015 in his home in Dharwad. Prof Kalburgi was a very well accomplished man, ex Vice Chancellor of Kannada University in Hapmi, and recipient of National and Karnataka Sahitya Academy Awards for his writings. The learned professor had deep study of Virshaiva, Basavanna tradition amongst others. The opposition to him was due to his criticism of idol worship, Brahmanical rituals and ritualization of Basavanna tradition by Lingyats. Controversies followed him and so did the threats from conservative forces. The first one of which, was the publication of Marga treatise on Kannada folklore including articles on Virshaiva, Basavanna. Due to the death threats to him time and over again police protection was given. This police protection was withdrawn on his request recently. He supported U.R. Anathmurthy on the issue of stopping idol worship. When he invited VHP leaders and the pontiff of Vishveshra Tirtha Swami for a public debate; another controversy followed. His support to Karnataka bill against practices of superstition invited anger of Bajarang Dal and associate organizations and he had to face protest; where his effigy was burnt.

There is a pattern in the murders of Dabholkar, Pansare and Kalburgi. Though there are some differences in the broad range of field of their social engagement, the similarity is very striking. They were rational, they made their voice abundantly clear and many threats were received by them. Another stark similarity is that all these three murders took place in early mornings by those who came on motor cycles, one person driving the bike and the second one pumping bullets. Strangely despite a long lapse of time the killers of Dabholkar and Pansare have not been nabbed so far.

After the murder of Kalburgi one Bajrang Dal activist Bhuvith Shetty tweeted, ***"Then it was UR Ananthamurthy and now MM Kalburgi. Mock Hinduism and die dogs (sic.) death. And dear KS Bhagwan you are next" .*** This tweet was later withdrawn. Also many a person’s related to Hindu right wing organizations started saying that Kalburgi had insulted Hindu gods, so anger among Hindus and so such murders. This is a subtle justification of the intolerance which our society is being gripped with. As such the attitude of communal elements in different religions is very similar. One recalls the threat to Salman Rushdie, the type of intolerance shown to Taslima Nasreen and the murder of bloggers in Bangla Desh and also murder of Salman Taseer in Pakistan. Taseer had stood in defense of a Christian woman who was accused of blasphemy.

The opposition to the voices of reason has been going on in History all through. One can as well begin with Charvak, who opposed the Brahmanical understanding about the world, divine nature of Vedas in particular. Charvak said Vedas are manmade, social in nature, and was persecuted. Gradually with the power of clergy the imposition of faith on society became more institutionalized. Even teachings of Gautam Buddha, who was agnostic, and talked about the social nature of human problems, were attacked. This had led to the wiping out of Buddhism from India. The medieval Bhakti saints were also more for rational thinking, critical of the imposition of various social practices-rituals in the name of faith. Many saints like Tukaram in Maharashtra had to face persecution at the hands of those who were close to social power, the clergy.

Globally one can see the same pattern in Europe. In Europe the scientists, rational thinking had to face the opposition from organized Church, which condemned Galileo to hell for stating that the Earth is round etc. Similar was the fate of many scientists who had to face inquisitions and punishments of various types. Clergy hid behind the façade of ‘divine authority’: faith, and tried to stall the process of social change and halt the scientific thinking. The society over a period of time overcame the opposition to the rational thinking and so we saw the rooting of science and scientific inquiry. Clergy had maintained that they are the repository of whole knowledge; as knowledge is already there in our ‘Holy books’. This is a part generalization and it manifested in different cultures and religions in diverse ways. In Pakistan, some Maulanas asserted that the problems related to power can be solved by doing research on djinns, who are power houses of infinite energy; this was presented as part of the religious knowledge.

In India with freedom movement, those standing for social change and transformation did stand for rational thinking and critiqued the scriptures from that angle. The traditionalists, who wanted to retain the old social equations; resorted to ‘our glorious heritage of knowledge’. Faith based understanding was counterpoised against the spirit of scientific inquiry. With independence, with Nehru being at the helm of affairs, the notion of ‘scientific temper’ came up in a big way paving the way for establishment of institution of higher learning and research; leading to the national growth and transformation towards democratic structures. This was the time when the nation was looking forward to all round progress and rational thinking was duly promoted. The national science resolution; based on reason and logic was passed unanimously in 1958.

Things start changing in the decades of 1980s. The politics in the name of religion came up in a very assertive manner and faith not only continued to be the emotional support system in the times of social anxiety but some political forces started asserting identity politics, faith based politics. Identity issues and faith based politics started getting more legitimacy. The social conservatism and undermining of rational thought went hand in hand. Incidentally it is around this time also when the groups promoting rational thought, scientific temper, groups to oppose blind faith, came up. The most prominent of these groups was Kerala Sastra Sahitya Parishad. Later in Maharashtra Narendra Dabholkar took the lead to establish Andhshraddha Nirmulan Samiti (Committee to oppose Blind faith).

This took the Maharashtra conservative elements by storm as the volunteers of this organization started going from village to village and started demonstrating the science behind the magic tricks which were being practiced by hoards of God men and other of their tribe, who were taking full advantage of the social insecurity of poor villagers and exploiting them. Pansare, in addition to opposing blind faith was also disseminating the values of Shivaji, presenting him as a person respecting all religions, which Shivaji was. The right wingers could not stomach it; neither could they oppose the logical formulations presented by him. In Karnataka individual like U.R. Ananthmurthy articulated against idol worship and blind faith. Kalburgi not only supported U R Anathmurthy; he also went on the support the bill against the practices promoting blind faith. He did author papers/books to disseminate his ideas.

Slightly back in time when the first NDA Government came to power with Dr. Murli Manohar Joshi as the MHRD minister, he introduced the courses like ritualism (paurohitya) and astrology (jyotish shastra) in the universities. This gave a big boost to the ‘faith’ based groups who were politically close to the politics in the name of Hindu religion. With the new Government coming to power (2014) again now the mythology is being promoted as history, the Pushpak viman, ‘plastic surgery in ancient India’ etc. is being promoted; at the same time so called fringe elements, which as such are part of the Hindutva politics, are becoming more assertive. The liberal open space is shrinking and the place of debate is being taken by physical violence. The liberal values which accept the validity of differences is being eliminated by force, intimidation and even partly by state support. The murder of these ‘saintly’ figures , Dabholkar, Pansare and Klaburgi, just goes to show  that we are landing in a situation where those entrenched in the conservative values are becoming dominant and do not want the rational thinking to exist in our society.

The aggressive stance by the Hindutva right wing on those who are putting forward the rational thought, criticizing the ills of caste system, idol worship etc. is ideological supplement to the politics of Hindu right wing. The march of this politics in recent years has been built around identity issues like Ram temple or cow slaughter. Their whole assertion is built around the Brahmanical Hinduism, which upholds the caste hierarchy. The ideology being propounded by the likes of Dabholkar, Pansare and Kalburgi stands closer to the ideology for liberation from the caste hierarchy, which is the root of HIndutva politics. This politics does target the religious minorities, while ironically Hinduism is so diverse with contradictory tendencies within same religious umbrella. Kalburgi’s murder is part of the larger scheme of things where the ideologies opposed to the present status quo are being hounded along with persecution of those who are struggling to uphold these values.

On the other hand there has been a tremendous opposition to these brutal acts. The social groups upholding pluralism and rationalism have been agitating against these murders and the ideology of those involved in these killings.  Opposition of sections of society to the murders of Daholkar, Pansare and Kalburgi shows that there are still large numbers of people who are willing to uphold rational values and that gives a ray of hope for the times to come. In last couple of years after the murder of Dabholkar, various social groups have been coming together with a determination not only to oppose the intolerant conservative aggressive right wing politics, but also to take up the unfinished task of these slain pioneers committed to social change.

ઇંગ્લૅંડમાં બધું ઑલરાઈટ છે

’ગ્રેટ બ્રિટન’ – મને હંમેશાં લાગતું કે આ ખરો અહંકારી દેશ છે કે જેણે પોતાના નામમાં જ ’ગ્રેટ’ ઉમેરી લીધું. એ તો ખાંખાંખોળા કરીને ખબર પડી કે ’ગ્રેટ’ અહીં ’ગ્રેટર’ના અર્થમાં છે. ’ગ્રેટ’ બ્રિટન એટલે ’મહાન બ્રિટન’ નહિ પણ બૃહદ્દ‌ બ્રિટન – વિસ્તૃત બ્રિટન કે જેમાં સ્કૉટલૅન્ડ, વેલ્સ અને ઉત્તર આયર્લેન્ડ આવી જાય છે. પણ શાણા અંગ્રેજોને જરૂર એવું લાગ્યું હશે કે કોઈ ’ગ્રેટર’ને ’ગ્રેટ’ સમજતું હોય તો તેમાં સામે ચાલીને સાચી સ્પષ્ટતા કરવાની જરૂર નથી. સ્પષ્ટતા ન કરીને મહાન થવાતું હોય તો સસ્તામાં પતે છે. જો કોઈ અંગ્રેજોને અહંકારી સમજતું હોય તો તેને ટિપિકલ ઇંગ્લિશ અદામાં સલૂકાઈથી કહી શકાય કે ’અંગ્રેજી તમારી સ્થાનિક ભાષા ન હોવાથી કદાચ તેના સૂક્ષ્મ અર્થવિસ્તારો અંગેની તમારી અણસમજ સમજી શકાય તેવી છે’. અંગ્રેજો આવું કહે ત્યારે સમજી લેવાનું કે એ તમારા અંગ્રેજીના અજ્ઞાનની ફિલમ ઉતારી રહ્યા છે. ઇંગ્લૅંડમાં કોઈ જાહેર જગ્યામાં કોઈ તમને કહે કે ’તમારું બાળક કેટલું ખુશમિજાજી છે!’ ત્યારે પોરસાવાને બદલે એવું તપાસી લેવાનું કે તમારું બાળક બહુ ઘોંઘાટ તો નથી કરી રહ્યુંને! અંગ્રેજી રીતભાત, શિષ્ટાચાર અને સલૂકાઈમાં રહેલો કરપીણ વ્યંગ અને મોટે ભાગે નિર્દોષ તુમાખી સમજતાં મને એકાદ-બે વર્ષ લાગ્યાં.

પીએચ.ડી.ના અભ્યાસ માટે હું બ્રિસ્ટલમાં એક-દોઢ વર્ષ રહ્યો હતો. પછી ત્રણેક વર્ષ સુધી આવવા-જવાનો સિલસિલો ચાલુ રહેલો. આપણે કોઈ એક જગ્યાએ નિયમિત આવન-જાવન કરીએ છીએ ત્યારે, ત્યાં પહોંચતાં પહેલાં જાતને નવા રૂપમાં ઢાળી લઈએ છીએ. મુંબઈ આવવાનું હોય તો બમ્બૈયા થઇ જઈએ અને દિલ્હી આવવાનું હોય તો દિલ્હીવાળા. આને જ કદાચ પરકાયાપ્રવેશ કહેતાં હશે. હીથરૉ કે ગેટવિકના ઍરપોર્ટ પર ઊતરીને મારા અંગ્રેજીમાં બ્રિટિશ એક્સેન્ટની ઝાંય દેખાતી થઈ જાય છે અને અમદાવાદ ઊતરીને ગુજરાતી બોલવા મન તરસતું હોય છે. આ પ્રવાસો દરમિયાન મને અંગ્રેજી કે બ્રિટિશ પ્રજા, તેમનાં ફિતૂર અને ફિતરત નજીકથી જોવાનો અનુભવ સાંપડ્યો છે. તેમાંના કેટલાક અહીં ત્રણ ઝૂમખાંમાં રજૂ કરું છું, ભારત ભણી ત્રાંસી નજર રાખીને.

* * *

સમાજ : લઘુમતીમાં હોવું કે ’એ લોકો’ હોવું એટલે શું?

મારા એક પ્રોફેસરમિત્ર કે જેમના પિતા ભારતીય હતા, તે હંમેશાં મારી સાથે ક્રિકેટની ચર્ચા કરતા. ઇંગ્લૅંડમાં ક્રિકેટ હવે ’હેરિટેજ’ રમત છે. મોટા ભાગના યુવાનોને તેમાં રસ નથી. પણ ક્રિકેટમાં જ્યારે યુવરાજ છ છગ્ગા મારે કે તેંદુલકર બસ્સો રન મારે ત્યારે પેલા પ્રોફેસર મને શોધતાં આવીને ’કૉક’ માટે લઈ જાય છે. ઇંગ્લૅંડમાં ’ડ્રિંક’ એ બહુ શાકાહારી શબ્દ છે. એ લોકો વિવિધ પ્રકારનાં ચા-કોફી ’ડ્રિંક’ સમજીને પીવે છે, આપણા ગુજરાતની જેમ નહીં! જાણે કે આખો દેશ બસો વર્ષ સુધી દુનિયા પર લગભગ એકહથ્થુ શાસન કર્યાનો થાક (તડકો ખીલે ત્યારે) બગીચામાં બેસીને, ચા પીને ઉતારતો જોવા મળે છે.

આપણે ભલે ચા ઉગાડતા હોઈએ, પણ સાદી મસાલા ચા સિવાયની ચા પીવાની રીતો આપણને ’એ લોકો’એ જ શિખવાડી છે.  હા, ’આપણે’ અને ’એ લોકો’ – આપણી આખી દુનિયા આ બે ભાગોમાં વહેંચાયેલી હોય છે. આવા બે ભાગ પાડીને, તેમને ઊંડે સુધી આંકીને આપણે આખું જીવન વિતાવી દઈએ છીએ. કેટલાક લોકોને આ આંકા ઊંડા ને ઊંડા પાડવાની ટેવ હોય છે, જ્યારે બીજા કેટલાયને આ આંકાને ઘસી કાઢીને બુઠ્ઠા કરી દેવાની ટેવ હોય છે. ’આપણે’ અને ’એ લોકો’ વચ્ચે ઊંડા પડેલા આંકા સમાજમાં લાંબા ગાળાના ભંગાણ અને અસમાનતા દર્શાવે છે.

ઇંગ્લૅંડના રહેવાસ દરમિયાન મને પહેલી વાર જ ભાન થયું કે ’લઘુમતી’ કે ’એ લોકો’ હોવું એટલે શું, ગુજરાતમાં જો તમે હિંદુ, પુરુષ, કહેવાતા સવર્ણ, આર્થિક રીતે ઠીક-ઠાક હો, તો પછી બહુ અઘરું હોય છે એ સમજવું કે બીજા લિંગના, બીજા લઘુમતી ધર્મના, દલિત કે ગરીબ હોવું એટલે શું? રોજબરોજની જિંદગીમાં ’એ લોકો’ તરીકેની ઓળખ સાથે જીવવું એટલે શું, લિંગભેદ, રંગભેદ, વર્ણભેદ, ધર્મ કે કોમભેદ વગેરેનાં અનેક છૂપાં સ્વરૂપ હોય છે. કોઈક કારણસર ઇંગ્લૅંડમાં રંગભેદનો મુદ્દો મને ભારતમાં જાતિભેદના મુદ્દા સરીખો લાગ્યો છે. કોઈ મને પૂછે કે ’ઇંગ્લૅંડમાં રંગભેદ વિશે શું લાગે છે? તો હું કહું કે ’ભારતમાં જાતિભેદ વિશે લાગે છે તેવું’. સખત કાયદાઓને લીધે રંગભેદ કે જાતિભેદનાં પ્રત્યક્ષ સ્વરૂપો અદૃશ્ય થયાં હોય તો પણ આ ભેદ કોઈક ને કોઈક રીતે બહાર આવી જાય છે. ક્યારેક હિંસા, ક્યારેક અપમાન, ક્યારેક અન્યાય – મને પોતાને રંગભેદનો કોઈ સીધો, ખરાબ અનુભવ ન થયો હોવા છતાં તેના વિશે સાંભળવા-સમજવા ચોક્કસ મળે છે.

જો કે ભારતમાં અને ઇંગ્લૅંડમાં એક ફરક છે. ઑક્સફર્ડની એક પબ્લિક સ્કૂલમાં વર્ષો સુધી ટીચર રહેલી મિત્રે મને આ વાત કરેલી. શહેરના મધ્ય ભાગમાં આવેલી સ્કૂલમાં પંચરંગી બાળકો ભણે છે – પાકિસ્તાની, ચાઇનીઝ, આફ્રિકન-ઇંગ્લિશ કે કૅરેબિયન ઇંગ્લિશ અને બીજાં ઇંગ્લિશ મધ્યમ વર્ગનાં સંતાનો. ટીચરમિત્રના કહેવા મુજબ, તેમની સ્કૂલમાં કોઈને ’રેસિસ્ટ’ કહેવું તે સૌથી મોટી ગાળ છે. સ્કૂલમાં દાદાગીરી કરતાં છોકરાને પણ કોઈ ’રેસિસ્ટ’ કહે તો તેની આંખમાં આંસુ આવી જાય અને તે ટીચરને ફરિયાદ કરે. શું ભારતમાં જાતિવાદી, કોમવાદી કહેવું તે હજી સુધી ગાળ બની શકી છે? ઘણા લોકો ગર્વથી કહે છે કે ‘અમે તો અમુક જ્ઞાતિના’ અને સાથે-સાથે એ જ શ્વાસમાં કહે કે ’ના રે ના, અમે તો નાત-જાતમાં ન માનીએ’. ઇંગ્લૅંડમાં પણ એવું બોલવાવાળા લોકો મળી જાય કે ’હું રેસિસ્ટ નથી, પણ …’ પછીનું જે બોલવાનું હોય છે તે કંઈક રેસિસ્ટ પ્રકારનું હશે તેની પૂરી ગૅરંટી છે. જો કે ઇંગ્લૅંડમાં બહુમતી વર્ગ માનતો થયો છે કે ’રેસિસ્ટ’ હોવું ખરાબ છે, ‘પૉલિટિકલી ઇનકરેક્ટ’ છે. વિવિધ રાજકીય ઉતાર-ચઢાવને બાદ કરતાં, રાજ્યસત્તા કે સરકાર રંગભેદ અંગે તટસ્થ રહેવાનો અને પોતાની તટસ્થતા સાબિત કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે.

લઘુમતીમાં હોવું એટલે જાણ્યે-અજાણ્યે એ અહેસાસ થાય કે તમે બીજા કરતાં અલગ છો, સતત અમુક પ્રકારના, ક્યારેક માની લીધેલા અને ક્યારે સાચા ભય હેઠળ જીવાતું હોય, પોતાના ટોળાને વળગી રહેવાનાં કારણો મળી આવે, પોતાની જાતને અન્યાય તો નથી થતો, તેની સતત જાત-તપાસ ચાલે. સરકાર સાથેના સંવાદમાં, નાગરિક તરીકે હક-ફરજોમાં એક પ્રકારની લઘુતાગ્રંથિ હોય. લઘુમતીઓની પરિસ્થિતિ માટે સરકારની કે કાયદો-વ્યવસ્થાની તટસ્થતા ઉપરાંત બહુમતીમાં રહેલા લોકોનાં વર્તન-વ્યવહાર મહત્ત્વનાં છે. ઉદાહરણ તરીકે, ‘ઇંગ્લિશ ડિફેન્સ લીગ’ નામનું એક રાજકીય અંતિમવાદી, વ્હાઇટ સુપ્રીમિસ્ટ કે નિયો-નાઝી પ્રકારનું ગ્રૂપ છે. આ ગ્રૂપ ઘણીવાર નોન-વ્હાઇટ વિસ્તારોમાં રાજકીય રેલીઓ કાઢે છે, મોટે ભાગે અહિંસક રીતે હિંસક અને રંગભેદી સૂત્રોચ્ચાર કરે છે. મજાની વાત એ છે કે જ્યારે-જ્યારે ’ઇંગ્લિશ ડિફેન્સ લીગ’ રેલીઓ કાઢે છે, ત્યાં જ અને ત્યારે જ ’યુનાઇટેડ અગેન્સ્ટ ફાસીઝમ’ નામનું એક બીજું પંચરંગી ગ્રૂપ પહોંચી જાય છે. તેઓ વળતી રેલી કાઢીને, અહિંસક રીતે વળતો સૂત્રોચ્ચાર કરે છે અને નૉન-વ્હાઇટ લોકોની પડખે ઊભું રહે છે. દક્ષિણ એશિયાઈ મૂળની લઘુમતી પ્રજા માટે આટલું પૂરતું હોય છે કે રાજકીય નફરત ધરાવતાં સ્થાપિત હિતો સામેનો રાજકીય પ્રતિકાર પણ મોજૂદ છે. પછી તે રાજકીય નફરત નહીં, રાજકીય દ્વંદ્વ લાગે છે. તેથી લઘુમતી લોકોની અસલામતીઓનો ભાર વધતો નથી. ભારતમાં પણ લિંગભેદ હોય કે જાતિભેદ કે કોમભેદ, બોલકા રાજકીય પ્રતિકારની જરૂર છે.

* * *

વિજ્ઞાન : તર્ક અને વિવેકબુદ્ધિની લાંબી લીટી

આધુનિકતા અને પ્રગતિશીલતાને વિજ્ઞાન સાથે ઊંડો સંબંધ છે. આપણે ત્યાં અમુક-તમુક લેખક-કમ-ચિંતકોએ ધર્મ, સંસ્કાર અને પરંપરાની ભેળસેળ એવી તો કરી છે કે રોજ-બ-રોજના જીવનમાંથી વૈજ્ઞાનિક અભિગમો ગાયબ થતા જાય છે. અધ્યાત્મને નામે અવૈજ્ઞાનિક અભિગમો લોકપ્રિય થતા જાય છે અને વિજ્ઞાન સામે ધર્મની લીટી લાંબી થતી જાય છે. ઇંગ્લૅંડમાં ટીવી અને રેડિયો પર વિવિધ ધાર્મિક માન્યતાઓ અને મર્યાદાઓ અંગેની ચર્ચાઓ ખુલ્લેઆમ થાય છે, જેની કમી હું અહીં મહેસૂસ કરું છું. બી.બી.સી. પર આવતા કાર્યક્રમો, તેમની એકંદરે નો-નૉનસૅન્સ નીતિ અને નિષ્પક્ષ અભિગમનો હું મોટો ફેન છું. સ્વસ્થ લોકશાહી માટે સંવાદ થવો જરૂરી છે અને ‘સંવાદ’ એટલે ટીવી પર ટોળું ભેગું કરીને બૂમાબૂમ કરવી એમ નહિ. આપણી ટીવી પરની ચર્ચાઓના બહુ જ મર્યાદિત વિષયો હોય છે, જે ઊંડા સામાજિક પ્રવાહો પર કોઈ પ્રકાશ પાડી શકતા નથી.

વિજ્ઞાન, વન્યજીવન, ઇતિહાસ વગેરે પરના કાર્યક્રમો ટીવી પર ભરચક પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. રિચાર્ડ ડોકિન્સનો પરિચય મને બી.બી.સી.ના ટીવી-પ્રોગ્રામ પરથી થયો હતો. રિચાર્ડ ડોકિન્સ વૈજ્ઞાનિક છે, લેખક છે, ઑક્સફર્ડના રિટાયર્ડ પ્રોફેસર છે. તેમના વિરોધીઓ તેમને ’ઉગ્રવાદી નાસ્તિક’ કહે છે અને તેમનો ચાહકવર્ગ તેમને એકવીસમી સદીના ફિલસૂફ તરીકે ઓળખાવે છે. રિચાર્ડ ડોકિન્સ ડાર્વિનના ઉત્ક્રાંતિવાદ અંગે સમકાલીન સમજ આપે છે, ડૉક્યુમેન્ટ્રી ફિલ્મો બનાવે છે, જાહેર ચર્ચામાં ભાગ લે છે અને તેમને મળતાં ’હેઇટ મેઇલ’નું ખુલ્લેઆમ પઠન કરે છે. એવા જ એક બીજા લેખક છે એ. સી. ગ્રેઇલિંગ કે જેમણે પશ્ચિમી ઉદારમતવાદનો ઇતિહાસ લખ્યો છે, ધર્મ પર આધાર ન રાખતી નૈતિકતાની હિમાયત કરી છે અને વૈજ્ઞાનિક અભિગમ ધરાવતા આંતરરાષ્ટ્રીય માનવવાદની વિભાવના કરી છે. ’ગાંધી’ ફિલ્મ બનાવનાર રીચાર્ડ એટનબરોના નાના ભાઈ ડેવિડ એટનબરો વર્ષોથી બી.બી.સી. પર વન્યજીવન, પ્રાકૃતિક લેન્ડસ્કેપ અને તેમની વૈજ્ઞાનિક સમજ અંગેના અદ્દભુત પ્રોગ્રામ્સ કરે છે. ડેવિડ એટનબરોની અમુક ડૉક્યુમેન્ટ્રી ફિલ્મો તો કલેક્ટર્સ આઇટેમ છે.

ઇંગ્લૅંડમાં વિતાવેલા સમયમાં મને સમજાયું કે દરેક વ્યક્તિને બૌદ્ધિક રીતે પગભર થવાનો મોકો આપવો જરૂરી છે. આપણે ત્યાં ધર્મ અને તેની ફિલસૂફીને ધર્મગુરુઓએ હાઇજેક કરેલાં છે. દરેક ધર્મમાં રૂઢિચુસ્તતા, ધર્માંધતા, વૈજ્ઞાનિક સમજનો વિરોધ અને ભ્રષ્ટાચાર સર્વવ્યાપ્ત છે. ઐતિહાસિક રીતે બધા જ ધર્મોએ અલગ-અલગ સમયે થતી વૈજ્ઞાનિક શોધખોળોનો વિરોધ કરેલો છે અને હજી સુધી કરે છે. ક્યારેક દરિયો ઓળંગવો પાપ મનાતું, તો ક્યાંક પૃથ્વીને ગોળ માનવાનો ઇનકાર થતો, તો પછી ક્યારેક દૂરબીન કે બીજાં મશીન વગેરેને અધાર્મિક માનવામાં આવતા. હજી પોતાનો ધર્મ કે સંપ્રદાય બીજા કરતાં કેટલો મહાન છે અને બીજા કેટલા પામર-પાપી-દુષ્ટ છે, તે અંગે વ્યવસ્થિત, સુનિયોજિત જૂઠાણાં ચાલે જ છે.

મૂળ પ્રશ્ન એ છે કે ધર્મો કે તેમનાં સ્થાપિત હિતોના લીધે અસ્તિત્વમાં આવેલી સંકુચિતતાઓ માનવવિકાસ કે વૈજ્ઞાનિક સમજણના સામા છેડે જ કેમ રહી છે? ધાર્મિક સંસ્થાનોને વ્યક્તિના સાર્વત્રિક વિકાસમાં રસ છે કે પછી પોતાનો કક્કો ખરો ઠરાવવામાં? વ્યક્તિમાં આત્મવિશ્વાસ જગાડવો તે ધર્મ છે કે ઈશ્વરના નામે તેને ડરાવી રાખવો, નરકની બીક બતાવવી અને સ્વર્ગની લાલચ બતાવવી તે ધર્મ છે? નાત-જાત જેવા સામાજિક અન્યાય, કોમવાદ, સ્ત્રીઓ કે બાળકોનું શોષણ આખરે તો ધર્મના નામે જ કરવામાં આવે છે. ચાલો માની લઈએ કે આ ધર્મના નામનો દુરુપયોગ છે, જો એમ હોય તો ધર્મગુરુઓ અને તેમનાં સંસ્થાનો આવા સામાજિક ભેદભાવનો કે શોષણનો ખુલીને વિરોધ કેમ નથી કરતાં?

નૈતિકતા માટે ધાર્મિકતા બિલકુલ જરૂરી નથી અને ધાર્મિકતા એ નૈતિકતા ન પણ હોય, તે સમજવા માટે મોટા વિચારક હોવાની જરૂર નથી. ભગવાનમાં માનવું કે ન માનવું તે અંગત બાબત છે, તેનો વિરોધ ન હોઈ શકે. પણ પછી ધાર્મિક લાગણીઓ ન દુભાય તે માટે ધાર્મિક દંભ અને આડંબર સહેવો તે આધુનિક સમાજને ન પોસાય. સમાજ-કલ્યાણ અને જાહેર હિત માટે ધાર્મિક માન્યતાઓને અંગત પરિઘમાં રાખવી જરૂરી છે. તકલીફ એ છે કે આપણે ત્યાં આ પ્રકારની ચર્ચાઓ થઈ શકે તેવી સ્પેસ હજી સુધી તો જાહેર માધ્યમો આપી શક્યાં નથી. જાહેર માધ્યમોની સંખ્યા વધતી જાય છે અને ગુણવત્તા ઘટતી જાય છે. એવું નથી કે ઇંગ્લૅંડમાં બધે જ આવું બૌદ્ધિક વાતાવરણ જોવા મળે છે. પણ આ પ્રકારની ચર્ચા ખુલ્લા મને સમજવી હોય તો તે માટેની સ્પેસ મળી રહે છે. યુવાનોને વિવિધ મુદ્દે મોકળાશ ધરાવવાની તક મળતી રહે છે. જો કે તેનો કેટલા યુવાનો યોગ્ય ઉપયોગ કરે છે તે બીજી વાત છે.

ડોકિન્સ કે ગ્રેઇલિંગ કે એટનબરો ખરા અર્થમાં ’પબ્લિક ઇન્ટલેક્‌ચ્યુઅલ’ છે. આ લોકો એવા ધરખમ પ્રતિભાવાન હોય છે કે જે કોઈના બાપની સાડાબારી ન રાખતા હોય. તેમની પાસે મૌલિક વિચારો હોય. તે દુનિયાને ઊંચી-નીચી, આગળ-પાછળ, લાંબી-ટૂંકી કરીને જોતા હોય. તેમનાં ચશ્માં અલગ હોય ને લેન્સ પણ. ક્યારેક તે તમને હસાવી જાય, ગભરાવી જાય, આશ્ચર્યચકિત કરી નાખે અને ક્યારેક તેમનાથી નફરત થઈ જાય. તમને જે ગમતું હોય તેને ગાળો આપે, તમે જેને મહાન માની લીધા હોય તેની બીજી બાજુ બતાવે, તમે જેની ફરતે ફુદરડી ફરતા હો તેની હસ્તી જ છે કે કેમ તેવા સવાલ કરે. એ કોઈનો ’પગાર ન ખાતા હોય’ એટલે તમે આવા માણસને શું કરી શકો? ટૂંકમાં, તમને શાંતિથી જીવવા ન દે, નવા-નવા પડકારો ફેંક્યા જ કરે. ડોકિન્સ કે ગ્રેઈલિંગ કે એટનબરો જેવા લોકોની ઘણી મજબૂત ઓળખાણો હોય છે એટલે તેને માત્ર ’નાસ્તિક’ માનીને (એટલે કે તે રીતે ઉતારી પાડવા) પૂરતું નથી. તેમનાં લખાણોમાં નાસ્તિકતાનો પ્રચાર નથી, પણ આડંબરોનો વિરોધ છે અને વૈજ્ઞાનિક અભિગમ, તર્ક અને વિવેકબુદ્ધિની તરફેણ છે એક પ્રકારની આંતરરાષ્ટ્રીય નૈતિકતાની તરફેણ છે, જે જાતે વાંચવાથી કે તેમના કાર્યક્રમો જોવાથી સમજાઈ જશે.      

* * *

ઇતિહાસ : વિવિધ પાસાં જાળવવાનું શાણપણ

ભારતીય અને અંગ્રેજી પ્રજાના આંતર-સંબંધોનો ત્રણસોથી વધુ વર્ષોનો ઇતિહાસ છે. ઘણા ભારતીયો અંગ્રેજો કે યુરોપિયન લોકોનો સ્વીકાર-સંમતિ ઝંખતા હોય છે તો અંગ્રેજો પણ આવી તક જવા દેતાં નથી. મેં એવી વાયકાઓ સાંભળી છે કે બ્રિટિશ રાજના સમયમાં ઘણાં ભારતીય ઉપખંડના રહેવાસીઓ ઇંગ્લેન્ડના રાણીને 'અમારી રાણી' કહેતાં. પોતાનાં ઘરમાં રાણી વિક્ટોરિયાનો ફોટો જડી રાખતાં. ઇંગ્લેન્ડને પોતાનો દેશ ગણતાં – ભલે પછી ઇંગ્લેન્ડમાં કોઈ તેમની દેશભાવનાની કદર કરે કે ન કરે. તો પછી ઇંગ્લેન્ડ અને ભારતની ક્રિકેટ મેચમાં ઇંગ્લેન્ડમાં રહેતા ભારતીયો ક્યાં સુધી ભારતનું સમર્થન કરતાં હોય છે અને ક્યારથી ઇંગ્લેન્ડનું સમર્થન કરતાં થાય છે? કેટલાં લાંબા વસવાટ પછી એક દેશની સરહદ ઓળંગીને બીજા દેશની સરહદને અપનાવી લેવામાં આવે છે, કે પછી હંમેશાં બે દેશની વચ્ચે લોલકની સ્થિતિમાં રહેવું સદી જાય છે. શું પાસપોર્ટ કે નાગરિકત્વ બદલવાથી દેશભાવના પણ બદલાઈ જાય છે? નજીકથી જોઈએ તો બે દેશો વચ્ચેની સરહદો બહુ પ્રવાહી હોય છે. 

"Mutiny' or 'War of Independence? – 'The Indian Mutiny' remains a commonly used term in Britain; but this description ignores the scale and wider significance of the uprising. 'The first war of Independence' is favoured by many in India. However, this term implies a unified and organised uprising, ignoring the local complexity of the events. Neither interpretation is adequate. How to describe the violence of 1857-58 is still contested today."


એક મ્યુિઝયમમાં ઉપર મુજબનું લખાણ વાંચ્યું. તે સાથે જ ઇતિહાસ અને તેના નિરૂપણ અંગે વિચારોના ચકડોળે ચઢી જવાયું. ભારતમાં ૧૮૫૭ની ઘટનાઓને 'પ્રથમ સ્વતંત્રતા સંગ્રામ' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જ્યારે બ્રિટિશ ઇતિહાસકારો તેને લશ્કરમાં થયેલા બળવાની રીતે જુવે છે. ઉપર લખ્યા મુજબ, 'સિપાઈઓના બળવા' તરીકેનું અર્થઘટન બધી ઘટનાઓની વ્યાપકતા, તેમને સુગઠિત કરવાના પ્રયત્નો વગેરેને મહત્ત્વ આપતા નથી. જ્યારે તેને 'પહેલા સ્વતંત્રતા સંગ્રામ'નું અર્થઘટનનો મતલબ એ થાય કે આ બધી ઘટનાઓ કેન્દ્રીય નેતાગીરી દ્વારા દોરવાઈને એક જ રાષ્ટ્રની વિભાવના સાથે થયેલી અને તેમાં સ્થાનિક પ્રશ્નોની જટિલતા કે વિવિધતા ન હતી. તેમાં પણ કેતન મહેતાની ફિલ્મ 'મંગલ પાંડે' તો વળી આખી ઘટનામાં મંગલ પાંડેને કેન્દ્રમાં મૂકીને તેને આખા સંગ્રામના નેતા (તાત્યા ટોપેની જેમ) તરીકે દર્શાવે છે, જે ઐતિહાસિક ઘટનાઓથી ઘણું વેગળું છે. જો બે દેશોમાં ઇતિહાસની અમુક ઘટનાઓના બે અર્થઘટન થવાના હોય તો પછી ઇતિહાસને ભણવો કેવી રીતે? કયું અર્થઘટન વધારે સાચું?

ઇતિહાસના અભ્યાસ અંગે નાગરિકો તરીકે આપણો આગ્રહ શું હોવો જોઈએ? મને ૧૮૫૭ના વિષે પેલા મ્યુિઝયમમાં જે રીતે રજૂઆત થઈ તે ગમ્યું. તે ઐતિહાસિક ઘટનાને કોઈ અર્થઘટન તરીકે નહિ પણ એક વિવાદ કે બે અર્થઘટનો વચ્ચે થતા દ્વંદ્વ તરીકે રજૂ કરે છે. કોઈ પણ ઘટના એક તરફી નહિ પણ બહુ-તરફી હોય છે, બહુ આયામી હોય છે. ઇતિહાસના શિક્ષણની વાત આવે ત્યારે કોઈ પણ ઘટનાનાં વિવિધ અર્થઘટનો બાળકો સામે રજૂ થવા જોઈએ અને તેમને પોતાની સમજ પ્રમાણે, તેમાંના અર્થઘટનો માનવા કે નહિ માનવાની પસંદગીનો અવકાશ હોવો જોઈએ. આ સાચા શિક્ષણની દિશામાં સાચું કદમ હશે. આજે આપણો ઇતિહાસ ડાબેરી, જમણેરી કે કોંગ્રેસી વચ્ચે વહેંચાઈ ગયો છે, જે રાજ્યમાં જે પ્રકારની સરકાર તેમને મનગમતો ઇતિહાસ ભણાવાય છે. જે અત્યંત દુખદ છે. શું શિક્ષણના અભ્યાસક્રમોને રાજકારણથી દૂર ન રાખી શકાય?


બીજું કે, આ વાત એટલા માટે મહત્ત્વની છે કે તે દર્શાવતું મ્યુિઝયમ કોઈ તટસ્થ દેશ કે ભારતમાં નહિ પણ ગ્રીનીચ(લંડન)માં આવેલું નેશનલ મેરીટાઈમ મ્યુિઝયમ છે (http://www.nmm.ac.uk/). તેઓ કદાચ એવું માને છે કે બાળકોને ૧૮૫૭ જેવી ઘટનાની બંને બાજુ ખબર હોવી જોઈએ, તેમના પૂર્વજોનું અર્થઘટન શું હતું અને સામેની પ્રજાનું અર્થઘટન શું હતું, તેની વ્યાપક સમજ બુદ્ધિશાળી બાળકોને હોવી જોઈએ. આવતીકાલે 'ગ્લોબલ સંસ્કૃિત'નો ભાગ બનનાર અને વિવિધ સંસ્કૃિતના લોકો સાથે આંતર-રાષ્ટ્રીય સ્તર પર કામ કરનાર તરીકે, વ્યક્તિ તરીકે એ વિદ્યાર્થીઓને તૈયાર થવાના છે. વિચારોની મોકળાશ અને વિચારવાની સ્વંત્રતા આપી શકે તે શિક્ષણ. તેથી જ તો કોઈ એક ઘટનાના બે વિરોધાભાસી અર્થઘટનો હોઈ શકે તેનો સ્વીકાર તે ઇતિહાસની સાચી સમજની દિશામાં લીધેલું પહેલું પગલું છે. આવો એક પ્રયત્ન ગ્રીનીચના મ્યુિઝયમમાં જોવાનો આનંદ થયો.

તેનાથી એક ડગલું આગળ વધીને નીચેનું અવતરણ પણ ત્યાં જોવા મળ્યું. જે જવાહરલાલ નહેરુએ અંગ્રેજો અને અંગ્રેજીપણા પર કરેલો કટાક્ષ છે કે ‘મહત્ત્વની વાત છે કે આજે એક હિન્દુસ્તાની શબ્દ અંગ્રેજી ભાષાનો ભાગ બની ગયો છે અને તે શબ્દ છે લૂંટ’. કટાક્ષને હસી કાઢવો એક વાત છે અને તેને પોતાના 'રાષ્ટ્રીય સંગ્રહાલય'માં સ્થાન આપવા માટે 'છપ્પનની છાતી' જોઈએ. એક સ્પષ્ટતા – અહીં મૂળ મુદ્દો 'બ્રિટિશ સમાજ કેટલો સ્વસ્થ/શાલીન/મહાન છે' તે નથી. આવા છૂટાછવાયા ઉદાહરણોથી હું તે અંગેની કોઈ માન્યતા બાંધતો નથી. પણ આવા ઉદાહરણો, ભારત જેવા 'વિવિધતામાં એકતા' જેવા દેશમાં ઇતિહાસનું શિક્ષણ અને સંગ્રહાલયોમાં માહિતીની રજૂઆત અંગે નવા વિચારો જરૂર આપી જાય છે. આખરે, "सा विद्या या विमुक्तये" (Education is that which liberates)નું સૂત્ર ત્યારે જ સાર્થક થાય કે જ્યારે નાત-જાતના અને રાજકીય વાડા ભૂલી જઈને અભ્યાસક્રમોમાં વિચારોની મોકળાશ અને વિચારશીલતાને ઉત્તેજન મળે. શિક્ષણમાં વિમુક્ત કરવાની શક્તિ હોવાની વાત બહુ જાણીતી છે. કોપી-પેસ્ટ, ગોખણપટ્ટી, ટ્યુશન-સંસ્કૃિત જેટલા જ ખતરનાક હોય છે એક-તરફી, સાંકડા-સંકુચિત વિચારો. ઇતિહાસનું શિક્ષણ ભવિષ્યની તૈયારી છે અને સંગ્રહાલયો કે કળાકેન્દ્રો તે ઇતિહાસ વગેરેની રસપ્રદ ઉડાનો હોય છે. આ બે ક્ષેત્રે ઘણા બદલાવો જરૂરી છે. 

* * *

રસેલ પીટર્સ નામક ભારતીય મૂળનો કોમેડિયન કહે છે કે તમારે કોઈ અંગ્રેજનું અપમાન કરવું હોય તો તેને અંગ્રેજીમાં એવું પૂછવું કે, 'આ ઇંગ્લેન્ડ ક્યાં આવ્યું અને લોકો ત્યાં કઈ ભાષા બોલે છે?' દુનિયાની બીજી પ્રજાને જે સામાન્ય સવાલ લાગે તેવું કોઈ અંગ્રેજોને પૂછી જાય તેની કલ્પના પણ તેમણે ન કરી હોય. અંગ્રેજી ભાષા અને અંગ્રેજોને તો બધા જાણતા જ હોય ને! દુનિયા પર બસ્સો વર્ષના આધિપત્યનો ઇતિહાસ ધરાવતાં આ નાનકડા ટાપુએ ક્યારેક ઓળખની કટોકટી અનુભવી નથી. છેલ્લાં પચાસ વર્ષમાં કળા-સંગીત-સંસ્કૃિત, સંશોધનો અને વૈજ્ઞાનિક જ્ઞાનને ક્ષેત્રે ઇંગ્લેન્ડ ઘણું આગળ વધ્યું છે. દુનિયામાંથી એકઠી કરેલી સંપત્તિનો ઉપયોગ અંગ્રેજોએ મહાન સંસ્થાઓ ઊભી કરવામાં કર્યો છે, જે આજે પણ ઇંગ્લેન્ડને માનવ-વિકાસ મૂલ્યાંકન અને વિવિધ સંશોધનોની બાબતમાં દુનિયામાં આગળ પડતું મૂકી દે છે. 

મારા પરિવાર માટે ખૂબ જ પ્રેમથી તેમનું ઘર ખુલ્લું મૂકી દેનાર વયોવૃદ્ધ દંપતી જેસ્સા અને ક્રીસ સાથે ઇંગ્લેન્ડ અને તેના રાજકીય-સામાજિક પ્રવાહો વિષે ડીનર ટેબલ પર ખૂબ જ ચર્ચાઓ થઈ છે. અમે લોકો પોતપોતાના દેશો અને સમાજોના ક્યારેક વખાણ કરતાં તો ક્યારેક કૂથલી. એક ધનાઢ્ય, ઔદ્યોગિક રીતે વિકસિત સમાજના પોતાના પ્રશ્નો હોય છે.

એકવારની અમારી ચર્ચાનું તારણ એ હતું કે પાયાની સુવિધાઓની બાબતમાં ઇંગ્લેન્ડમાં બધું 'ઓરરાઈટ' છે, પણ જે 'ઓરરાઈટ' નથી તે 'ઓરરાઈટ' કરવાનો સંઘર્ષ ચાલુ રહેવો જોઈએ. આ જ કોઈ પણ પ્રગતિશીલ સમાજનું મુખ્ય લક્ષણ છે. 

e.mail : joshirutul@gmail.com

http://charkho.blogspot.co.uk

સૌજન્ય : મહદ્દ પૂર્વાર્ધ "નિરીક્ષક", 01 સપ્ટેમ્બર 2015