રોજ આમ આદમી સે જુડે સવાલ રાષ્ટ્રીય મીડિયા સે બાહર કર દિયે જાતે હૈ. એક વ્યક્તિ કો લેકર ઘંટોં ચર્ચા હોતી હૈ, લાખો કિસાનોં કો લેકર એક ઘંટા ભી બહસ નહીં હોતી હૈં. ઇસ લિયે આપકે લિયે જાનના જરૂરી હૈ કિ મીડિયા મેં ક્યા હો રહા હૈ.
ઈતના ભી ઘબરાને કી જરૂરત નહીં હૈ. બસ જાનને કી જરૂરત હૈ કિ ઇસ મીડિયા મેં ક્યા હો રહા હૈ, ફિર આપકો સમજ આ જાયેગા કિ આપકે સાથ ક્યા હોને જા રહા હૈ. ડરાને વાલે તાકતવર હોતે હૈં, યહ બાત સહી હૈ, પર ઉસકા ક્યા કરેંગે જિસકે પાસ તાકત નહીં હોતી મગર જો ડરતા નહીં હૈ. મૈં આપકો એક બાત બતાતા હૂં, ફિર આપ ઇસે અપને મન મેં રખ લેના. દિલ્લી જબ આઇયેગા તો પત્રકારોં સે મિલિયેગા. મિલકર જો અનુભવ હોગા, ઉસે ડાયરી મેં લિખિયેગા. મુજે પત્ર લિખિયેગા. આપકો દિલ્લી મેં દો તરહ કે પત્રકાર મિલેંગે. એક જો ડરે હુએ હૈં ઔર એક જિન્હેં ડરાયા જા રહા હૈં, જો ડરે હુએ હૈં ઉનમેં દો તરહ કે ડરપોક મિલેંગે. એક, જિન્હેં ડરને કી કાફી કીમત મિલ રહી હૈ, દૂસરે જિન્હે ડર કે બદલે સિર્ફ ડર હી મિલ રહા હૈ. દિલ્લી કે પત્રકારોં કી હાલત યે હૈ કિ કહ દિજિએ કી આપકા ફોન રિકૉર્ડ હો રહા હૈ તો બાતચીત હી બંદ કર દેગા. રિકોર્ડિંગ કી બાત સચ હૈ યા નહીં મગર કોઈ રિકૉર્ડ કર રહા હૈ, ઈસકા ડર તો સચ હૈ. રાજકમલ ઝા કી ઇસ બાત કો કિતની બાર દોહરાઉં, ફિર ભી એક બાર પઢ લિજીયે. ક્યા પતા અબ ઈસ તરહ કી બાત કરને વાલે લોગ હી ન રહેં.
રાજકમલ ઝા ને કહા થા, “It’s important, especially in age, and I turn 50 this year so I can say that, when we have a generation of journalists who are growing up in an age of retweets and likes. And they do not know that criticism from a government is a badge of honour.”
પૂરી દુનિયામેં મીડિયા સત્તા કી ગોદ મેં ખેલ રહા હૈ. યે મીડિયા ગોદી મીડિયા હૈં, અંગ્રેજી મેં ઈસે એમ્બેડેડ જર્નાલિઝમ કહતે હૈં. ટીવી કે જરીયે આપકી ધારણા કો નિયંત્રિત કિયા જા રહા હૈ. આખિર ક્યા બાત હૈ કિ દો ચાર મુદ્દોં કે આસ પાસ હી તમામ ચૈનલ સાલ ભર બહસ કરતે હૈં. દુનિયા ભર મેં ટીવી કો મૈનેજ કરના અબ સરકાર ઔર ચુનાવી રણનીતિ કા હિસ્સા હૈ, મેં બહુત દિનોં સે એક એનિમેશન પર કામ કર રહા થા. હમારે ગ્રાફિક્સ કલાકાર ઈશાન ને મન લાયક બના હી દીયા હૈ તો સોચ આજ બતા હી દેતા હૂં તાકિ આપકો પતા ચલે કી આપકે સાથ ક્યા હો રહા હૈં.
ટીવી કે સામને બૈઠે દર્શક કે બારે મેં કહા ગયા કિ યહ શક્તિશાલી હૈં, અપને રિમોટ સે તય કરતા હૈ કિ કૌન સા ચૈનલ દેખેગા ઔર ક્યા દેખેગા. ઇસલિયે ચૈનલોં કી દુનિયા મેં હોડ હોતી થી, અલગ અલગ ખબરોં કો લાને કી. ધીરે-ધીરે હોડ બંધ હો ગઈ. કભી તાલીબાન તો કભી ૨૦૧૨ મેં દુનિયા ખત્મ હોને કે કાર્યક્રમ જાને લગે. એક રિપોર્ટર તો સ્વર્ગ કી સીઢી તક પહુંચ ગયા થા. સારે ચૈનલ ધીરે-ધીરે એક હોને લગે. આપ એક દર્શક કે રૂપ મેં લાચાર. ચેનલ બદલના ન બદલના એક હી બાત હો ગયા. ચારોં તરફ વહી મુદ્દે, વહી દલીલે. એક બાર એજંડા તય હો ગયા ફિર સારે ચેનલ ચલ પડે. ક્યા યહ સિર્ફ સંયોગ હોગા કિ કઈ ચેનલ દો ચાર મુદ્દોં કે આસ-પાસ હી દિનરાત બહસ કરતે રહતે હો. ટીવી એક ઈંટ બનતા ગયા. ટીવી કે ઉપર ટીવી. ચૈનલ કે ઉપર ચૈનલ. દર્શક કે આસ-પાસ એક કુઆં બન ગયા. કુએં કી દીવાર ઊંચી હોતી ચલી ગઈ. વો ધારણા કે ઈસ અંધેરે કુએં મેં બંધ હોને લગા. કુઆં અબ સુરંગ હોને લગા હૈ. આપકી સોચ ઉસ સ્ક્રીન કા વિસ્તાર બન જાતી હૈ જો આપ દેખ રહે હોતે હૈં. જહાં બૈઠે બૈઠે દર્શક કો અબ દો ચાર બાતેં હી માલૂમ હૈ, યા વહી માલૂમ હૈ જિસે બતાયે જાને કા ફૈસલા હુઆ હૈ. ઉસ કુએં મેં બંધ દર્શક હોને કા અસ્તિત્વ મિટ જાતા હૈ. આપ દર્શક નહીં રહ જાતે હૈં, મૌત કા કુઆં આપને દેખા હોગા મેલે મેં, યે જો આપ દેખ રહે હૈં લોકતંત્ર મેં, જનમત કી મૌત કા કુઆં હૈં.
મીડિયા કંટ્રોલ કે દૌર મેં રિમોટ કંટ્રોલ કા કોઈ મતલબ નહીં રહ જાતા હૈં. પોલૈંડ મૈં કભી નહીં ગયા, લગતા ભી નહીં જા પાઉંગા. હાનિયા એમ ફેદરોવિચ કા લિખા એક પેપર હૈં જિસકા ટાઈટલ હૈ THE WAR FOR INFORMATION: THE POLISH RESPONSE TO MARTIAL LAW. ૧૨ દિસંબર ૧૯૮૧ કી આધી રાત પોલેંડ મેં માર્શલ લૉ લગા થા. મતબલ આપાત્કાલ. કમ્યુિનસ્ટોં કા યહ આપાત્કાલ થા. ઇસ રિસર્ચ કે જરિયે વહ દેખને કા પ્રયાસ કિયા ગયા કિ જબ સૂચનાઓં પર સરકાર કા નિયંત્રણ હો જાતા હૈ તબ સમાજ કે ભીતર કૈસી પ્રતિક્રિયા હોતી હૈં. ક્યા દર્શકોં કા એક બાત સુનતે સુનતે દિમાગ પક જાતા હૈ ઔર અગર પક જાતા હૈ તો વે ક્યા કરતે હૈં.
પોલૈંડ મેં જબ ટીવી પર એક બાત આને લગી, સરકાર કી બાત, સરકાર કી જી હુજૂરી – તો લોગોં ને નાયાબ તરીકા નિકાલા. Swidnik ઔર Lublin નામ કે શહર મેં શામ કે વક્ત લોગ અપને ટીવી સેટ કો ખિડકી કી તરફ મોડ દેતે થે, ઔર બાહર ઘૂમને નિકલ જાતે થે, હજારોં લોગોં ને એસા હી કરના શુરુ કર દિયા. ટીવી તો ચલ રહા હોતા થા મગર લોગ બાહર ટહલ રહે હોતે થે. ૩૬-૩૭ સાલ પહલે કી જનતા ઇતની રચનાત્મક થી. દર્શકોં કો યહી બતાના થા કિ કોઈ નહીં દેખ રહા હૈં. ગુસ્સે મેં પ્રશાસન ને બદલા લેના શુરુ કર દિયા. શામ કે વક્ત બિજલી ઔર પાની કે કનેક્શન કાટ દિયે. જબ ઈસસે બાત નહીં બની તો સરકાર ને યહાં તક નિયમ બના દિયે કિ શામ કે વક્ત કિતને લોગ ગલિયોં મેં ઘૂમને કે લિએ નિકલેંગે. તાકિ કુછ લોગ ઘર બૈઠ કર ટીવી પર પ્રોપૈગૈંડા દેખ સકેં. નતીજા યહ હુઆ કિ ઔર ભી બડી સંખ્યા મેં લોગ સડકોં પર ટહલને કે લિએ નિકલને લગે.
હિન્દી કા પત્રકાર ઇતના ગ્લોબલ હો જાએ, ચલતા હૈ. પટના કે એપિસોડ મેં પોલૈંડ કા ઉદાહરણ, પર દેખિયે એક સમાજ કૈસે સરકાર કી ખુશામદ કરને વાલી મીડિયા સે લડતા હૈ. લોગ તબ ભી મીડિયા ઔર સરકાર કા ગેમ સમઝ રહે થે, અબ ભી સમજ હી રહે હોંગે. પોલૈંડ મેં લોગ અપીલ કરને લગે કિ અખબાર ન પઢેં. ઉસ સમય એક નારા ચલા કિ “Let the piles of unsold newspapers at the news stands demonstrate our opposition to military rule.” મતલબ ન્યૂઝ સ્ટૈંડ પર અખબારોં કો બિના બિકે પડે રહને દિજિએ તાકિ ઉન્હેં સમજ આ જાએ કિ હમ મિલિટ્રી રુલ કા વિરોધ કરતે હૈ. ઇસકા અસર હુઆ. સેના કે નિયંત્રણ મેં છપને વાલે અખબાર કો લોગોં ને ખરીદના હી બંધ કર દિયા. પોલૈંડ કી જનતા કો આજ તક અપના વો અતીત યાદ હૈં.
૨૦૧૬મેં પોલૈંડ કી સરકાર ને પ્રેસ કી આઝાદી કો સીમિત કરને કે લિએ કુછ નિયમ બનાએ. સરકાર ચાહતી થી કિ ચાર પાંચ ટીવી ચૈનલોં કે રિપોર્ટર હી સંસદ કવર કરેં. વિપક્ષ ને કહા કિ યે સબ સૂચના રોકને કે તરીકે હૈં તાકિ નાગરિકોં કો પતા હી નહીં ચલે કિ સંસદ મેં ક્યા હુઆ. વિપક્ષ કી યહ બાત જનતા સમજ ગઈ ઔર ૧૩ દિસંબર ૨૦૧૬ કો સંસદ કો ઘેર લિયા. ઉસ દિન પોલૈંડ મેં માર્શલ લૉ લગને કી ૩૬વીં બરસી થી.
સોમવાર [૫-૬-૨૦૧૭] સુબહ ખબર આઈ કી એન.ડી.ટી.વી. કે પ્રમોટર ડૉ. પ્રણય રૉય ઔર રાધિકા રૉય કે ઘર પર સી.બી.આઈ. કે છાપે પડે હૈ. સી.બી.આઈ. ને ભી પ્રેસ રિલીઝ જારી કર બતાયા કી એફ.આઈ.આર. કી ગઈ હૈ. ગોદી મીડિયા કે કુછ હિસ્સે બિના તથ્યોં કી જાંચ કિએ ઉતાવલે હો ગયે. વ્હાટ્સએપ યુનિવર્સિટી કે જરિયે તરહ તરહ કી અફવાહ ફૈલાઈ જાને લગી. આપ જાનતે હૈં કિ સોશલ મીડિયા પર એન.ડી.ટી.વી. કે બારે મેં નિરંતર અફવાહ ફૈલાઈ જાતી રહતી હૈ, સુબહ હી એન.ડી.ટી.વી. ને બયાન જારી કર દિયા થા કિ હમ ડરને વાલે નહીં હૈ. ફર્જી મામલોં સે નહીં ડરેંગે. શામ કો એક વિસ્તૃત બયાન આયા જિસે આપ યહાં ક્લિક કર પઢ સકતૈ હૈં. https://khabar.ndtv.com/news/communication/ndtvs-updated-statement-on-cbi-raids-1708186
નેતા ચાહે હમ પર જિતના ભી હમલા કરેં, હમ ભારત મેં મીડિયા કી આઝાદી કી લડાઈ સે પીછે નહીં હટેંગે. યે અંતિમ વાક્ય હૈ ઇસ બયાન કા. ઇસમેં એક વાક્ય અપની તરફ સે જોડ રહા હૂં. પોલૈંડ કી જનતા કી તરહ લડાઈ કા કુછ ફર્જ આપ ભી અદા કીજિયે. આપ મેં બહુત લોગોં ને ઇસે મીડિયા કી આઝાદી પર હમલા માના હૈ. આવાજ ઉઠાઈ હૈ. બહુત સે પત્રકારોં ને ઇસકા વિરોધ કિયા હૈ.
બહુત સે લોગોં ને વ્હાટ્સએપ કર બતાયા હૈ કિ વે સમજ રહે હૈં કિ ઇસ ખેલ કે જરિયે કિસે ડરાયા જા રહા હૈ, યોગેન્દ્ર યાદવ, સિદ્ધાર્થ ભાટિયા, હરતોષસિંહ બાલ, એમ.કે. વેણુ, રાજદીપ સરદેસાઈ, શોએબ દાનિયાલ, પ્રવીણ સ્વામી, ઓમ થાનવી, રામચંદ્ર ગુહા, અજય શુક્લા … યે વો લોગ હૈં જો તમામ મસલોં પર પબ્લિક સ્પેસ મેં લિખતે રહૈ હૈં, બોલતે રહૈ હૈં, મુખ્યમંત્રી અરવિંદ કેજરીવાલ ઔર મુખ્યમંત્રી મમતા બેનર્જી ને ભી ઇસ છાપેમારી કો ડરાને કી કારવાઈ બતાયા હૈ. દેશભર સે આમ દર્શકોં ને ભી ટ્વીટ કિયા હૈ. વેંકૈયા નાયડૂ ને કહા હૈ કિ અગર કોઈ મીડિયા મેં હૈ, ગલત કામ કરતા હૈ, તો ઇસકા મતલબ યહ નહીં કિ સરકાર ચુપ બૈઠેગી, અધિકારી અપના કામ કર રહે થે ઔર ઉસમેં કોઈ રાજનીતિક હસ્તક્ષેપ નહીં હૈં.
એન.ડી.ટી.વી.ને અપના જવાબ દે દિયા હૈ. જિસ વ્યક્તિ કિ શિકાયત પર દેશ કી અદાલતોં ને સંજ્ઞાન નહીં લિયા, ઉસ વ્યક્તિ કિ શિકાયત પર સી.બી.આઈ. છાપે મારને ચલી આઈ જબ કી એન.ડી.ટી.વી. કે પ્રમોટર ને સાફ કહા હૈ કિ જિસ લોન કી બાત થી, વો લોન ચુકા દિયા ગયા હૈ, વૈસે કાનૂન કો યાદ દિલાના ચાહિએ કિ છહ લાખ કરોડ કા જો નૉન પરફાર્મિંગ એસેટ હૈ બૈંકો કા, ઉસકે લિએ ભી કુછ કામ કરને કી જરૂરત હૈ. બહરહાલ યે જો હમલા હૈ વો દરઅસલ આપ પર હૈ. આજ યહ હમલા નહીં હોતા તો મૈં વો કરતા જિસકે બારે મેં શનિવાર સે સોચ રહા થા.
આપ જાનતે હૈં કિ ભારત કે દો બડે રાજ્ય મધ્ય પ્રદેશ ઔર મહારાષ્ટ્ર કે કિસાન આંદોલન કર રહે હૈં. પૂરે મહારાષ્ટ્ર મેં સોમવાર [૫-૬-૨૦૧૭] કે દિન કિસાન સ્ટ્રાઇક થી. ઇસકે તહત કિસાનોં કી માંગ વહી હૈ જિસસે સરકાર બચ રહી હૈં. કિસાન ચાહતે હૈ કિ જિતની લાગત હૈં ઉસમેં પચાસ ટકા મુનાફા જોડ કર દામ દેને કી ગારંટી દે સરકાર. બી.જે.પી.ને અપને ઘોષણાપત્ર મેં યહી વાદા કિયા થા. યહી નહીં, કિસાનો કે સારે કર્જે માફ હો. એક મહિના પહલે અહમદનગર કે ગાંવ કુંતાંબા કી ગ્રામસભા મેં યે પ્રસ્તાવ પાસ કિયા થા. ધીરે ધીરે મહારાષ્ટ્ર કે કઈ ગાંવો કી ગ્રામ સભાઓં મેં પ્રસ્તાવ પાસ હોને લગે ઔર એક જૂન સે મહારાષ્ટ્ર મેં ભયંકર કિસાન સ્ટ્રાઇક હુઈ. ઉસકે તરહ કિસાનોં ને શહરોં કો ફલ, દૂધ ઔર સબ્જી કી સપ્લાઈ રોક દી. બીચ મેં ખબર આઈ કી હડતાલ ટૂટ ગઈ હૈં મગર ઇસ સ્ટ્રાઈક કે કોઑર્ડિનેશન કમેટી કે ડૉક્ટર અજિત નવલે ને કહા કિ સ્ટ્રાઇક ચાલૂ હૈં. મધ્યપ્રદેશ મેં ભી કિસાનોં ને ઇસી તરહ કિ સ્ટ્રાઇક કી હૈ, વહાં હડતાલ કે સમાપ્ત હોને કી ખબર હૈ. વહાં ભી કિસાન પૂછ રહે હૈ કિ મંડી મેં હમે એક રૂપયે કિલો પ્યાજ કા દામ મિલતા હૈ ઉસી કો હમ બાજાર સે બીસ રૂપયે કિલો ખરીદતે હૈં. ઐસા ક્યોં હો રહા હૈ, દાવે કે સાથ તો નહીં કહ સકતે મગર શાયદ હી કોઈ ચૈનલ કિસાનોં કે પક્ષ મેં ખડા હુઆ હોગા, સરકાર સે પૂછા હોગા કિ તીન સાલ હો ગયે, આપને વાદા કિયા થા કિ ઉત્પાદન લાગત મેં પચાસ ફીસદી મુનાફા જોડ કર દામ દેંગે, વો દામ કબ દેંગે, જબ ભી ઐસી આવાજ આતી હૈ, નૅશનલ મીડિયા કે સામને, દૂસરે મસલે ખડે કર દિયે જાતે હૈં. સેના કે મસલે પર ચર્ચા હોને સે આપ શક ભી નહીં કરેંગે કિ કિસાનોં કે મસલે પર ચર્ચા રોકી ગઈ હૈ. આપ ક્યા હમ ભી ચાહેંગે કિ સેના કે મસલે પર હી ચર્ચા હો મગર ઈસી તરહ રોજ આમ આદમી સે જુડે સવાલ રાષ્ટ્રીય મીડિયા સે બાહર કર દિયે જાતે હૈ. એક વ્યક્તિ કો લેકર ઘંટોં ચર્ચા હોતી હૈ. લાખોં કિસાનોં કો લેકર એક ઘંટા ભી બહસ નહીં હોતી હૈ. ઇસલિએ આપકે લિએ જાનના જરૂરી હૈ કી મીડિયા મેં ક્યા હો રહા હૈ.
[સૌજન્ય : प्राईम टाईम, khabar.ndtv]
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જૂન 2017; પૃ. 01-02 & 19
મૂળ પાઠ : https://khabar.ndtv.com/news/blogs/prime-time-intro-whats-going-on-in-this-media-1708234
દરમિયાન, ‘સદ્દભાવના પર્વ’માં, મહુવા ખાતે, જૂન 2017ના આરંભના દિવસોમાં, રવીશકુમારનું જે પ્રવચન હતું તે અહીં, આ લિંક પરેથી સાંભળી શકાશે :
https://www.youtube.com/watch?v=9dYqPmF0Efk
