કમ્મરતોડ ફી માગતી ખાનગી શાળાઓ આપણા જીવનમાં આટલી અગત્યની કેમ છે? સરકારી શાળાઓમાં પાંગરતી પ્રતિભાઓ તરફ લોકો, અધિકારીઓ અને શિક્ષણશાસ્ત્રીઓ સૌ આંખો મીંચી કેમ રાખે છે? શા માટે કારકિર્દી મટીને બિઝનેસ બની ગયેલું શિક્ષણ તગડા નફા સિવાય બીજો વિચાર કરતું નથી? ફિલ્મનું એક પાત્ર જ્યારે કહે છે, ‘ઇસ દેશ મેં ઇંગ્લિશ ભાષા નહીં, ક્લાસ હૈ’ ત્યારે આપણને આપણી જ દયા આવે છે. બાલદિન નજીક આવી રહ્યો છે ત્યારે સવાલ થાય છે, આ ગાંડપણ દેશના ભાવિ નાગરિકોને ક્યાં લઇ જશે? 

પ્રતિમાબહેનને 60 વર્ષ થયાં એટલે વિચાર આવ્યો કે થોડું સામાજિક કામ કરીએ. અનાથાલય, મૂંગા-બહેરાની  સંસ્થા, બ્લાઇન્ડ સ્કૂલ બધે જઈ આવ્યાં કે ક્યાં થોડી સેવા આપી શકાશે. મોટા શહેરમાં હતાં એટલે સંસ્થાઓની ખોટ ન હતી. તેમણે સીધી સંચાલકો-ટ્રસ્ટીઓ સાથે જ વાત કરી અને બધે એક સામાન્ય તત્ત્વ જોઈ જરા ચોંકી ગયાં. એમાંના દરેક સ્થાનિક ભાષા અને હિન્દી જાણતા જ હોય છતાં વાતો ઇંગ્લિશમાં જ ચાલી – એક વાક્ય પણ બીજી ભાષાનું નહીં. પ્રતિમાબહેનને ફરી એક વાર પ્રતીતિ થઈ કે આપણે માતૃભાષા દિન – રાષ્ટ્રભાષા દિન ઊજવીએ છીએ અને ત્યારે પોતાની ભાષાના ગૌરવગાન ગાઈ લઈએ છીએ, પણ મનમાં તો ઇંગ્લિશ શ્રેષ્ઠ છે એવું ગુલામ કન્ડિશનિંગ ખાસ્સું ઘર કરી ગયું છે.

બાલદિન નજીક છે ત્યારે બાળકો અને માબાપો ‘ઇંગ્લિશ મીડિયમ એજ્યુકેશન’ને કારણે જે તાણ અને દબાણનો ભોગ બને છે તેનો વિચાર આવે છે. બધું જોતાં છતાં માબાપો બાળકને એ ચક્કીમાં ઓરી દે છે અને પછી તેનો ભુક્કો થતો જોઈ સંતોષ પામે છે. જે એમ નથી કરી શકતા તેમણે પોતાના બાળકનું શું થશે તેની ભયંકર ચિંતાઓ થાય છે. મધ્યમ વર્ગ અને ગરીબ વર્ગ, શહેરો અને ગામડાઓ સૌ આ દોડમાં અને આ હોડમાં સરખાં જ સામેલ છે.

મોટી ગણાતી ઇંગ્લિશ મીડિયમની ખાનગી શાળામાં પ્રવેશ મળે તો જ પોતાનો અને પોતાના સંતાનનો ઉદ્ધાર થાય એવું માનતાં માબાપો માનવતાને નેવે મૂકે છે, કોઈના હક પર પાટુ મારતાં ને સાચુંખોટું કરતાં અચકાતાં નથી. શાળાઓ દેશના ગરીબ બાળકોના ભાવિનો વિચાર સરખો કર્યા વિના પોતાની તિજોરીઓ ભરે છે. આવી શાળાઓમાં ભણેલાં બાળકોમાં બહુ નાની ઉંમરથી સુપિરિયારિટી કૉમ્પ્લેક્સ આવી જાય છે. શિક્ષણ દરેક પ્રકારની અસમાનતાથી પર હોવું જોઈએ તેને બદલે આજનું શિક્ષણ સૌથી પહેલી અસમાનતા શીખવે છે. આ બધું બધા જાણે જ છે, છતાં બધું ચાલે છે.

આજે શિક્ષણના નામે ધમધોકાર ધંધો ચાલે છે. નીચલા મધ્યમ વર્ગનાં બાળકો ફાઇવસ્ટાર હોટેલો જેવી શાળાઓમાં પ્રવેશ મેળવી શકે એ માટે ‘રાઇટ ટુ એજ્યુકેશન’ અંતર્ગત એક ખાસ ક્વોટા છે, તેમાં પણ  ઘાલમેલના ખેલ ચાલે છે. માતપિતાનું ગાંડપણ આવા ગોરખધંધાને પોષે છે. ભારતમાં શિક્ષણ એક અંતહીન વિવાદનો વિષય છે. તેને કેન્દ્રમાં રાખી ‘જાગૃતિ’ અને ‘બુંદ જો બન ગઈ મોતી’થી માંડી ‘પાઠશાલા’, ‘ફાલતુ’, ‘ત્યારે જમીં પર’, ‘ચોક એન્ડ ડસ્ટર’ જેવી ફિલ્મો બની છે. 2017માં આ વિવાદાસ્પદ વિષય પર આવેલી ‘હિન્દી મિડિયમ’ ફિલ્મમાં બાળકને ઇંગ્લિશ મીડિયમમાં ભણાવવાના ક્રેઝની વાત હળવાશથી છતાં પ્રભાવશાળી રીતે રજૂ થઈ હતી. 2020માં એની સિક્વલ ‘અંગ્રેજી મીડિયમ’ પણ આવી જેમાં વિદેશ જઈ ભણવાના ક્રેઝ પર કટાક્ષ હતો. વાત કરીએ ‘હિન્દી મિડિયમ’ની.

‘આઈ ફાયર કેન્ડલ ઓન એવરી સન્ડે’ રાજ બત્રા (ઈરફાન ખાન) બહુ નિર્દોષતાથી આ વાક્ય ઉચ્ચારે છે ત્યારે હસાહસ કરતાં પ્રેક્ષકોને એ ઘરનો લાગે છે. હાઈ સોસાયટીમાં ફિટ થવાની તેની મથામણ પ્રેક્ષકોને જાણીતી લાગે છે. ક્યારેક ઉમ્મીદ, ક્યારેક ઉપહાસ, ક્યારેક ભાગવું, ક્યારેક જાગવું – કહાણી જાણે પોતાની જ છે.

જૂના દિલ્હીના ચાંદની ચોકમાં રાજ બત્રાની લગ્નમાં પહેરવાના બ્રાન્ડેડ વસ્ત્રોની રેપ્લિકાની મોટી દુકાન છે જેને એ ગર્વથી ફેશન સ્ટુડિયો કહે છે અને પોતાને લોકલ ટાયકૂન માને છે. એ પોતાની જિંદગીથી ખુશ છે, પણ તેની પત્ની મીતા દિલ્હીના ‘શરીફ’ લોકોમાં સામેલ થવા આતુર છે. તેના આગ્રહથી રાજ દિલ્હીના પૉશ વિસ્તારમાં રહેવા જાય છે. નાકનું ટેરવું ચડાવીને ફરતાં અને પટપટ અંગ્રેજી બોલતાં આધુનિક માતાપિતાઓ સામે બંને પાછાં પાડે છે. જો દીકરી પિયાને ઇંગ્લિશ મિડિયમની પ્રતિષ્ઠિત શાળામાં પ્રવેશ મળે તો પોતાના અપર ક્લાસ પર સ્ટેમ્પ લગી જાય.

પણ સહેલું નથી. એડમિશનના ઈન્ટરવ્યૂમાં માબાપ તરીકે બરાબર દેખાવ કરી શકાય તે માટે બંને એક મોંઘી ઇન્સ્ટ્રક્ટરને મળે છે જે ગર્વથી કહે છે, ‘સાતમો મહિનો ચાલતો હોય ત્યારથી લોકો મને બૂક કરી લે છે’. આ ઇન્સ્ટ્રક્ટરની તાલીમ છતાં એડમિશન મળતું નથી ત્યારે બંને ‘રાઇટ ટુ એજ્યુકેશન’ ક્વૉટાનો લાભ મેળવવા ગરીબ હોવાનો દેખાવ કરવા ગરીબોના મહોલ્લામાં ચાલ્યા જાય છે. ત્યાં તેમને શ્યામ મળે છે. રોજરોજનું કમાતા શ્યામે પણ પોતાના દીકરા માટે આ ક્વૉટાનું ફોરમ ભર્યું છે. પછી શું થાય છે? પિયાને એડમિશન મળે છે કે રાજ અને મીતા પોતે જ ગૂંથેલી જાળમાં ફસાઈ જાય છે?

‘પ્યાર કે સાઈડ ઈફેક્ટ્સ’ અને ‘શાદી કે સાઈડ ઈફેક્ટ્સ’ પછીની સાકેત ચૌધરીની આ ત્રીજી ફિલ્મમાં આધુનિક શિક્ષણની સાઈડ ઈફેક્ટ્સ એટલે કે માતાપિતાની ઘેલછા અને તેઓ જેમને ઉદ્ધારક ગણે છે એ શાળાઓની અંદરની દુનિયા પર તીખો કટાક્ષ કરવામાં આવ્યો છે. ચાચા નહેરુ બાળકમાં આવતીકાલની આશા જોતા હતા. તેમનો જન્મદિન નજીક છે ત્યારે ફરી એક વાર વિચારી જોવા જેવું છે કે આજનાં માબાપ અને આજની શિક્ષણપદ્ધતિ કેવા નાગરિકોને તૈયાર કરવાના છે.

ફિલ્મ દિલ્હીમાં આકાર લે છે પણ આ દરેક એવી જગ્યાની વાત છે જ્યાં ક્લાસ વૉર હંમેશાં ચાલતી હોય. અને ક્લાસ વૉર ક્યાં નથી ચાલતી? ‘ઇંગ્લિશ ઈઝ ઇન્ડિયા, ઇન્ડિયા ઈઝ ઇંગ્લિશ’ એ આજનું સૂત્ર છે. સંતાન માટે ‘ફેમસ’ સ્કૂલ શોધવા માટે માણસ વિચિત્ર લાગતાં રસ્તા પણ બહુ નિષ્ઠાપૂર્વક અપનાવવા તૈયાર હોય છે! ફિલ્મ છે એટલે નાટ્યાત્મકતા અને અતિરેક તેમાં છે, પણ સવર્ણ હોવા છતાં દલિત હોવાનું ખોટું સર્ટિફિકેટ મેળવનાર લોકો આપણી વચ્ચે નથી? એડમિશન ફોર્મ મેળવવાની કતારમાં કલાકો સુધી ઊભેલા સમદુખિયાઓ વચ્ચે થતી મૈત્રીથી માંડીને સ્વીમિંગ પૂલ અને ટેનિસ કોર્ટ ધરાવતી ફાઇવસ્ટાર હોટેલ જેવી શાળાઓમાં પ્રવેશ સુધીના બનાવો રોજિંદી જિંદગીના સંદર્ભમાં રસપ્રદ રીતે બતાવાયા છે. રોજની હાડમારીઓ વચ્ચે પણ એક ગરીબ માણસ પોતાની સરળતા અને માનવતા કેવી રીતે સાચવી શકે છે અને ઓછાં સાધનો છતાં સરકારી શાળાઓનાં બાળકોની ચેતના કેવો સુંદર આવિષ્કાર પામી શકે છે એ પણ બતાવાયું છે. આ બધું વાસ્તવમાં કદાચ આ જ રીતે ન બનતું હોય છતાં એમાં ભરપૂર સચ્ચાઈ છે. શ્રીમંતોના પૈસા સીધી નહીં તો આડકતરી રીતે ગરીબોને કચડવાનાં સાધન બને જ છે. કઠોર વાસ્તવને એવાં જ કઠોર આક્રોશથી જોવું જોઈએ.

કમ્મરતોડ ફી માગતી ખાનગી શાળાઓ આપણા જીવનમાં આટલી અગત્યની કેમ છે? સરકારી શાળાઓમાં પાંગરતી પ્રતિભાઓ તરફ લોકો, અધિકારીઓ અને શિક્ષણશાસ્ત્રીઓ સૌ આંખો મીંચી કેમ રાખે છે? શા માટે કારકિર્દી મટીને બિઝનેસ બની ગયેલું શિક્ષણ તગડા નફા સિવાય બીજો વિચાર કરતું નથી? એક પાત્ર જ્યારે કહે છે, ‘ઇસ દેશ મેં ઇંગ્લિશ ભાષા નહીં ક્લાસ હૈ’ ત્યારે આપણને આપણી જ દયા આવે છે. ‘હિન્દી મિડિયમ’ એ મનોરંજક ફિલ્મ છે છતાં એક વિચાર, એક અનુભૂતિ બનીને દરેક વર્ગને સ્પર્શી શકે છે.

તમે સંવેદનશીલ હશો તો થિયેટરમાંથી બહાર આવતી વખતે આંખોમાં પ્રસન્ન ભીનાશ હશે અને મનની ઊઘડી ગયેલી બારીમાંથી તાજી હવાની લહેરખી હળવેથી પ્રવેશી હશે. ઝાકળ જેવી આ અનુભૂતિનું આયુષ્ય કેટલું એ વાત જુદી. આપણને વિચારવું ખાસ ગમતું નથી અને મૌલિકતાને તો નવ ગજના નમસ્કાર કરીએ છીએ. પણ આ ટેવ સરવાળે ભારે પડે એવી છે એટલું યાદ રહે તો બસ.

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 10 નવેમ્બર  2024

(આ લેખ અનિવાર્યપણે દીર્ઘ છે, કષ્ટ પડે તો ટુકડે ટુકડે વાંચવા વિનન્તી)

હરારીનું મન્તવ્ય છે કે ઇન્ફર્મેશન ટૅકનોલૉજિ તરીકે વાર્તાઓની કેટલીક મર્યાદાઓ છે. રાષ્ટ્રના નિર્માણમાં વાર્તાઓ ઉપરાન્ત કવિઓ ચિન્તકો કે દૃષ્ટાઓ કેવોક ભાગ ભજવે છે એ દર્શાવવા એમણે જે ઉદાહરણો આપ્યાં છે, એમાં, ૨૦-મી સદીના પ્રારમ્ભમાં થઈ ગયેલા યુક્રેઇનના યહૂદી કવિ બિયાલિકનાં કાવ્યો અને વાર્તાઓનું ઉદાહરણ સમજવા જેવું છે. 

બિયાલિક યુરોપીય યહૂદીઓને ઉદ્દબોધીને કહે છે કે નબળાઇઓ અને ઘૃણા કે ઉત્પીડનમાંથી બેઠા થઈ સ્વરક્ષા માટે શસ્ત્રોથી સજ્જ થઈ પૅલેસ્ટાઈન જઇ તમારા આગવા નગરની સ્થાપના કરો (‘સૌ ચલો જીતવા જંગ …’ -જેવી પ્રેરક વાત). યુદ્ધ થયાં, યહૂદીઓ મરાયા, એક કાવ્યમાં વર્ણવાયું છે એમ, સ્ત્રીઓનાં અપહરણ થયાં, વગેરે વગેરે. 

પણ હરારીનો પ્રશ્ન એ છે કે એ કાવ્યનાં ગાન ઇઝરાઇલની શાળાઓમાં આજે શા માટે ગવરાવાય છે. આવું જ ઉદાહરણ એમણે એ જ અરસામાં કાર્યરત હંગરીના યહૂદી સાહિત્યકાર હર્ઝલનું વર્ણવ્યું છે. હરારી કહે છે, હર્ઝલ પણ પોતાનાં પુસ્તકોમાં યહૂદી રાષ્ટ્રની સ્થાપના ભાખે છે, તેઓ પણ રાજકીય કર્મણ્યશીલતાના આગ્રહી છે. 

હરારી ઉમેરે છે કે પરન્તુ આ બન્ને દૃષ્ટાઓની પ્રેરણાદાયી વાતોને પ્રતાપે તત્કાલીન વાસ્તવિકતાઓની ઉપેક્ષા થઈ હતી. ૧૯૦૦ આસપાસ પૅલેસ્ટાઇનના યહૂદીઓની સંખ્યા એ પ્રદેશની ૬ લાખની વસતીના ૬-૯ % જેટલી જ હતી. પણ વસતીવિષયક આંકડા દર્શાવતી એ demograpphic હકીકતોને કોરાણે મૂકીને આ બન્ને સાહિત્યકારોએ માયથોલૉજિ અને સવિશેષે બાઇબલની વાર્તાઓને જ મહત્ત્વ આપ્યું હતું. આ કવિઓ પૂર્વે, યુક્રેઇનિયન, હંગેરિયન અને પોલિશ રાષ્ટ્રવાદ વિશે અગાઉના કવિઓ લખી ગયા હતા. એ બધી રાષ્ટ્રવાદપરક ચળવળો જોઈને હર્ઝલે લખેલું કે ‘nations arise out of dreams, songs, fantasies’ – રાષ્ટ્રો, સ્વપ્નો ગીતો અને કપોળકલ્પનાઓથી પ્રગટે છે.   

હરારીએ એટલે સુધી કહ્યું છે કે કેટલાંક રાષ્ટો સૌ પહેલાં તો કવિઓની કલ્પના અનુસાર રચાયાં હતાં. ઇતિહાસમાંથી એમણે દૃષ્ટાન્તો પણ આપ્યાં છે. પણ પોતાનું મન્તવ્ય આગળ કરતાં કહે છે કે સ્વપ્નો, ગીતો અને કપોળકલ્પનાઓ, ગમે એટલાં પ્રેરણાદાયી હોય, રાષ્ટ્ર-રાજ્ય, nation-state, નથી સરજી શકતાં. 

ઉમેરે છે કે બિયાલિકથી યહૂદી લડવૈયાઓની પેઢીઓને પ્રેરણાબળ મળ્યું એ ખરું, પણ લશ્કરને સુસજ્જ રાખવા ગન્સ ખરીદવી અને તે માટે કરવેરા વધારવા પણ જરૂરી હોય છે. ઉમેરે છે કે કલ્યાણગ્રામની ભાવના ભરેલી હર્ઝલની એક utopian નવલકથામાં ‘ટેલ અવિવ’ નગરની સ્થાપનાની વાત છે, પણ નગરને કાર્યકર રાખવા ગટરવ્યવસ્થા ઊભી કરવી પણ જરૂરી હોય છે. માતૃભૂમિના સૌન્દર્યનાં હૃદયદ્રાવક કાવ્યોથી તેમ જ પરદેશીઓ અને લઘુમતિ વિરુદ્ધ ધિક્કારભર્યાં ભાષણો કરવાથી રાષ્ટ્રપ્રેમ નથી જનમતો. કહે છે, કદાચ, રાષ્ટ્રપ્રેમ એટલે પોતાના બાકી કર ભરવા, જેથી દેશના અન્ય ભાગોમાં વસતા લોકોને પણ ગટરવ્યવસ્થાના તેમ જ સલામતી, કેળવણી અને આરોગ્યસેવાના લાભ મળી શકે.

હરારીના આ રાષ્ટ્રવાદ વિરોધી મન્તવ્ય સાથે પહેલી નજરે બે કારણે સમ્મત થવું મુશ્કેલ જણાય છે : 

એક તો એ કે પ્રજાજન કર ભરે જ ભરે, કેમ કે બધા દેશોમાં એ તન્ત્ર એકદમ સાવધ અને ચૉક્કસ હોય છે. હવે તો એ, ખાસ્સી ઍડવાન્સ્ડ્ સિસ્ટમ ગણાય છે. કરદાતાઓની તુલનામાં કરચોરોની સંખ્યા નાની હોય છે, અને તેમને દણ્ડવાની જોગવાઈ જડબેસલાક હોય છે. 

બીજું કારણ એ કે ગટરવ્યવસ્થા કે કર ભરવા જેવી નિ:સામાન્ય બાબતો જોડે રાષ્ટ્રપ્રેમ જેવી ભાવનાને ન મુકાય કેમ કે એથી ઊભો થતો વૈચારિક વિરોધ કૃતક અને સગવડિયો છે. જીવનવ્યવહારમાં કર્તવ્યનિષ્ઠ રહેવું એ એક વાત છે અને હૃદયભાવનાઓ વિેશે સમૃદ્ધ થવું બીજી વાત છે. અને, સૌ સમજે છે કે ભૂખ્યાની ભૂખ શમે એ માટે એને રોટલો આપવાનો હોય, એની આગળ “શ્રીમદ્ ભાગવત”-ના પાઠ ન કરાય.

પરન્તુ જરાક વિચારીશું તો લાગશે કે હરારીનું મન્તવ્ય ઘણું જ ઘણું આવકાર્ય અને સ્વીકાર્ય છે. સાહિત્યકારો જો પોતાની કલમના જોરે પ્રજાને યુદ્ધ અને હિંસા માટે પ્રેરે, એટલે કે ભડકાવે, તો તેમની ટીકા જ થવી જોઈએ. કેમ કે રાજકીય કર્મણ્યશીલતા એ હદે વિકસે, તો સરવાળે યાતનાઓ પ્રજાને જ ભોગવવી પડે છે. ભારતમાં, ‘સિપાઇઓના બળવા’-થી શરૂ થયેલી સ્વતન્ત્રતા માટેની લડત અને ગાંધીના આગમન પછી એમાં આવેલું મહા પરિવર્તન જે સૂચવે છે તે છે, હિંસા અને અહિંસા વચ્ચેનો ફર્ક. 

વાસ્તવમાં સાહિત્યસર્જક કોઈ વાતનો પક્ષ લઈને લખતો હોય છે ત્યારે તે પક્ષની પુષ્ટિ કરવા જતાં કાં તો એ તે રાષ્ટ્રના શાસકોની સીધી સ્તુતિ કરતો હોય છે અથવા જો ટીકા કરવા જાય છે તો અંદરથી સાચવી સાચવીને કે ડરતો ડરતો કરે છે. ગાંધીસાહિત્યનું અધ્યયન કરનાર જોઈ શકે છે કે નથી એમાં સ્તુતિ કે સાચવવાપણું કે નથી એમાં ડર.

+ +

વાત નીકળી છે તો વિચારીએ કે રાષ્ટ્રવાદનું લક્ષ્ય શું હોઈ શકે -? એ જ કે રાષ્ટ્રવિકાસમાં દરેક નાગરિકે રાષ્ટ્રપ્રેમથી સહભાગી થવું. પરન્તુ, સમગ્ર પ્રજા રાતોરાત રાષ્ટ્રવાદી અને રાષ્ટ્રપ્રેમી નથી થઈ જતી. દેશનાં ઇતિહાસ-ભૂગોળ સાથે વ્યક્તિનાં ઇતિહાસ-ભૂગોળ તેમ જ સંજોગો ભાગ ભજવતાં હોય છે, તેથી વ્યક્તિમાં રાષ્ટ્રપ્રેમ ધીમે ધીમે જાગે છે.

હું મારી વાત કરું : ૧૯૪૮-ના જાન્યુઆરીની ૩૦ તારીખે ગાંધીજીનું અવસાન થયું ત્યારે હું ૮ વર્ષનો હતો. ‘દીવડો બુઝાયો આજે દીવડો બુઝાયો’ ગીત વાતાવરણમાં ગુંજતું હતું. હું ગાવા લાગેલો. પછીનાં વર્ષોમાં, ‘નહીં ભૂલીએ, નહીં ભૂલીએ, નિશાન ભૂમિ ભારતનાં’ અને ‘ઝંડા ઊંચા રહે હમારા’ ગીતો હું હીંચકે બેસીને મજાથી ગાતો હતો. હું સારું ગાઇ શકતો તેની કસોટી માટે ગાતો’તો એ ખરું પણ સાથોસાથ દેશ માટે કંઈક ભાવ પણ જાગેલો. પ્રાથમિકમાં વર્ગશિક્ષક ઈશ્વરભાઈ પટેલ ભૂગોળના પીરિયડમાં હેડમાસ્ટરના રૂમમાંથી ભારતનો નક્શો લઈ આવવાનું મને કહેતા. આઝાદી પહેલાંનો એ પાકિસ્તાન અને બ્રહ્મદેશ સુધીનો વિશાળ નક્શો જોઈને થતું, વાહ, બહુ મોટો છે આપણો દેશ. એ જોઈને કાગળ પર હું એ ભારત અદ્દલ દોરી શકતો, બીજાઓના પહેલાં, કેમ કે મને ચિત્રો પણ સરસ આવડતાં’તાં.

આને મારા રાષ્ટ્રપ્રેમનું પરોઢ કહેવાય, સૂર્યોદય અને પ્રભાત કે બપોર અને સાંજ તો, જેમ જેમ મોટા થઈએ તેમતેમ, પાછળથી થાય. 

હરારીએ nation-state શબ્દ પ્રયોજ્યો છે, રાષ્ટ્ર-રાજ્ય. હું ભારતની વાત કરું : ભારત અનેક રાજ્યો ધરાવતી રાજકીય હસ્તી રૂપે એક સંઘીય – federal – રાષ્ટ્ર છે. એમાં સૌ ભારતીયો ઇતિહાસ, સંસ્કૃતિ અને ભાષાથી જોડાયેલા છે. એ ઇતિહાસમાં દીર્ઘકાલીન પ્રાચીન સભ્યતાના સંસ્કાર છે; એનાં કેટલાંક પ્રકરણો ‘biased’ છે, કેમ કે વિદેશી આક્રમકોના પરિપ્રેક્ષ્યથી લખાયાં છે, વિકૃત છે – skewed. ઉપરાન્ત, રાષ્ટ્રના ઘડતરમાં સંસ્થાનવાદનાં ચિહ્ન મોજૂદ છે, એમાં ઉત્તર-સંસ્થાનવાદી વર્તમાન ભારત પ્રગતિ માટે મથી રહ્યું છે, એ હકીકત પણ છે. એમાં સંસ્કૃતિ નહીં પણ બહુસંસ્કૃતિ પ્રવર્તે છે; રાષ્ટ્ર એકભાષી નથી, બહુભાષી પણ છે. 

એવા ભારતમાં રાષ્ટ્રપ્રેમની ભાત ‘મોઝેયિક’ કે ‘કૅલિડોસ્કોપિક’ હોવાની. તેથી વિવેચકો માટે કોઇપણ સાહિત્યસૃષ્ટિમાં રાષ્ટ્રપ્રેમ નથી કે છે તેની ફરિયાદ કે વાત કરવાનું અથવા કહો કે political unconscious શોધવાનું કામ કઠિન રહેવાનું. એ જ કઠિનાઈ તેવું સર્જન કરવામાં સર્જકો પણ અનુભવવાના. આ મુદ્દા વિશે ક્યારેક વિસ્તારથી કહીશ.      

અલબત્ત આજની તારીખે મને વેદોપનિષદકાલીન ભારત માટે વધુ પ્રીતિ છે, એનું કારણ એ ભવ્ય દર્શનો. વળી, સંસ્કૃત સાહિત્ય તેમ જ વિદ્યાક્ષેત્ર માટે પણ મને ઘણી પ્રીતિ છે, એનું કારણ રસભરપૂર સાહિત્યસર્જનો અને પ્રત્યેક વિદ્યાશાખામાં પ્રભવેલો વિચારોત્તેજક જ્ઞાનરાશિ. મને દેશના આગલા સહસ્ત્રાબ્ધના ઉત્તરકાળમાં રસ નથી પડતો, થાય કે તે વર્ષોમાં રાજા-મહારાજાઓ શું રાણીવાસમાં જ આળોટ્યા કરતા’તા, જેને કારણે અને પરિણામે, વિદેશી આક્રમકો ચડી આવ્યા, આવ્યા તો આવ્યા, પણ રાજ કરવા લાગ્યા?

ઇતિહાસ કહે છે કે ગુપ્તયુગ પછીના છઠ્ઠીથી દસમી સદી સુધીના સમયમાં દેશ નાના-મોટા રાજકીય ટુકડાઓમાં વહેંચાઈ ગયેલો, અનેક પ્રાદેશિક રાજવંશ ફૂટી નીકળેલા. પરિણામે, ગુપ્તયુગના સામ્રાજ્યને બેઠું કરી શકાયેલું નહીં, અને દુ:ખદ તો એ કે ભારત વિદેશીઓ માટે આક્રમણભોગ્ય – vulnerable – બની ગયેલું. પાંચમી સદીમાં મધ્ય એશિયામાંથી હુણ આવેલા અને એમણે ઉત્તર ભારતને ધમરોળેલું. સાતમી સદીમાં આરબો આવ્યા, સિન્ધને કબજે કરવા સિન્ધુ નદીએ પ્હૉંચી ગયેલા અને એમનાથી વેપારધંધા અને સંસ્કૃતિ ખાસ્સાં પ્રભાવિત થયેલાં. ૧૧-મી સદીમાં તુર્ક આવેલા, એ ગઝની ઘોરી વગેરે વંશોએ ઉત્તર ભારત પર અંકુશ જમાવેલો અને એમનાથી રાજકીય તેમ જ સાંસ્કૃતિક પરિવર્તનો થયેલાં. પછી, જાણીતું છે કે મુઘલ આવ્યા અને છેલ્લે અંગ્રેજ આવ્યા.

એ આક્રમણોના સાહિત્યિક પ્રતિકાર રૂપે ૧૫-૧૬મા શતક દરમ્યાન પ્રગટેલો દેશવ્યાપી ભક્તિ-જુવાળ પણ મારા રાષ્ટ્રપ્રેમમાં રસાયેલો છે. વળી, ભારતની સર્વસમાવેશક વૃત્તિને બિરદાવતાં રવીન્દ્રનાથે લખ્યું હતું તે પણ મારા પ્રેમનું એક મહત્ કારણ છે : 

“આ’હેથાય આર્ય, હેથાય અનાર્ય, હેથાય દ્રાવિડ ચીન, 

શક હુણ દલ પાઠાન મોગલ એકે દેહે હોલો ઇન.” 

શું એને કવિતા કે કપોળકલ્પના કહીને હું ગટરવ્યવસ્થાની ચિન્તા કરું?

હા, સવિશેષે સમકાલીન યુનિવર્સિટીઓમાં, ખાસ તો, આર્ટ્સ ફૅકલ્ટીમાં અને તેમાં ય ગુજરાતી સાહિત્યના અધ્યયન-અધ્યાપનમાં, અવનતિની જે વાતો સાંભળવા મળે છે, એથી હું દુ:ખી છું અને એ દુ:ખ મારા રાષ્ટ્રપ્રેમનો જ હિસ્સો છે. તેમછતાં, હું કરદાતા તો છું જ, નથી એમ જરા ય નથી! 

+ +

હરારીની વિચારધારા એક બીજા મન્તવ્ય ભણી વળાંક લે છે. ગટરવ્યવસ્થા, સલામતી, કેળવણી કે આરોગ્ય વગેરે સેવાઓ માટે કર-માળખાં ઊભાં કરવાં પડે અને તેમ કરીએ એટલે અઢળક માહિતી એકઠી થઈ જાય – કરચૂકવણાં – તેની નૉંધણીઓ – નૉંધણીઓને સાચવવી – સંઘરવી, વગેરે. એ પછી એ માહિતી પ્રોસેસ થાય – સમ્પત્તિઓ – માફરકમો – દેવાં – બજેટો – બિલો – પગારો. હરારીનો મતલબ એ છે કે આ માહિતી એવી નથી કે તેને સ્મરણીય કાવ્ય કે પકડી રાખે તેવી આકર્ષક મિથમાં પરિવર્તિત કરી શકાય. 

હકીકતે, ટૅક્સ રૅકર્ડ્સ જાતજાતની યાદીઓ – lists – રૂપે વિભાજિત હોય છે, અને તે દરેક વિશે બેદરકાર રહેવાનું કે તેની અવગણના કરવાનું તો પાલવે જ નહીં. હરારી સ્પષ્ટ કહે છે : Poets can afford to ignore such mundane facts, but tax collectors cannot. 

એ યાદીઓ, વાર્તાઓ કરતાં ઘણી વધારે કંટાળાજનક હોય છે. વાર્તાઓ સરળતાથી યાદ રહી જાય છે. એ સાદી હકીકતના અનુલક્ષમાં ઉત્ક્રાન્તિવાદને આધારે હરારી જણાવે છે કે માહિતીને જો વાર્તાનો ઘાટ આપી દેવાય છે તો ભલેને એ મોટા જથ્થામાં હોય, માનવચિત્ત તેને ગ્રહી શકે છે, જાળવી શકે છે, પ્રોસેસ પણ કરી જાણે છે. 

આ વાતના સમર્થનમાં હરારીએ “રામાયણ”-નો ઉલ્લેખ કર્યો છે. એમના જ શબ્દો સાંભળો : The “Ramayana, one of the fundamental tales of Hindu mythology, is twenty-four thousand verses long one runs to about seventeen hundred pages in modern editions, yet despite its enormous length generations of Hindus succeeded in remembering and reciting by heart. એમણે ૨૦-મી અને ૨૧-મી સદીમાં “રામાયણ” પરથી ફિલ્મ અને ટી.વી.સીરિયલ બની, covid-19ના લૉકડાઉન સમયમાં સીરીઅલ રી-રન થઈ તેનો પણ ઉલ્લેખ કર્યો છે. 

હરારીએ આપેલું “રામાયણ”-નું આ દૃષ્ટાન્ત યોગ્ય નથી, કેમ કે ૨૪ હજાર શ્લોકોને અને તેનાં ૧,૭૦૦ પૃષ્ઠને વાંચવા કે તેનું પઠન કરવા સામાન્ય હિન્દુ ક્યારે ય પલાંઠી લગાવીને બેઠો નથી. કથાને શબ્દ શબ્દમાં ગ્રહણ કરવાની કે તન્તોતન્ત જાળવવાની તો વાત જ કેવી!

જો કે, ટૅક્સ રૅકર્ડ્સની વીગતોને સ્મૃતિની વિવિધ રીતોથી યાદ કરાય એટલે એ વાર્તા તો બની જાય, છતાં હરારી પૂછે છે કે પોતાના દેશના ટૅક્સ રૅકર્ડ્સ કે બજેટની વીગતો કયો નાગરિક શું કરવા યાદ રાખવાનો’તો? આરોગ્ય, કેળવણી કે સુખાકારીની સેવાઓ વિષયક માહિતી ગમે તેટલી આવશ્યક હોય તો પણ માનવચિત્ત તેને યાદ રાખવાને સમર્થ નથી. 

અને તેથી માનવશરીર સાથે જોડાયેલી ન હોય એવી એક non-organic ઇન્ફર્મેશન ટૅક્નોલૉજિની જરૂરત ઊભી થઈ, જે શોધાઈ, જેનું નામ છે, હરારી કહે છે, લિખિત દસ્તાવેજો – રીટન ડૉક્યુમૅન્ટ્સ.

= = =

(ક્રમશ:)

(04Dec24USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

ચોફેર : તપાસ કાર્યવાહીને નામે ધોંસ

પેચીદો સવાલ છે : આને અઘોષિત કટોકટી કહીશું કે ચાલુ કટોકટી? જેમ 1974-77 પછી આપણે સ્વરાજની બીજી લડાઈને બદલે ચાલુ લડાઈની રીતે વાત કરવા લાગ્યા છીએ  તેમ હવે ચાલુ કટોકટીની રીતે સતર્ક રહીએ તે કદાચ વધુ જરૂરી છે, એવું તો નથી ને?

સાંભળ્યું તમે? સૉરી તમે સાંભળ્યું તો હોય જ … પણ નોંધ્યું તમે? સાત સાત વરસના તપાસખેલ પછી સી.બી.આઈ. કહે છે, એન.ડી.ટી.વી.નો કસો વાંકગુનો નથી. એણે રિપોર્ટ રજૂ કર્યો તેના પર રાઉઝ એવન્યુ કોર્ટના સ્પેશિયલ જજ શૈલેન્દ્રર મલિકનો થપ્પો પણ વાગી ગયો છે કે કોઈ વાતે કેસ નથી બનતો તે નથી બનતો.

વર્ષ 2017માં સી.બી.આઈ.ને શી ખબર શું સત ને શૂર ચઢ્યું હશે તે એમણે એન.ડી.ટી.વી.ના ફાઉન્ડર – પ્રમોટર પ્રણય રોય ને રાધિકા રોય પર તેમ આઈ.સી.આઈ.સી. બેન્કના ઓફિસરો ઉપર ગુનાઇત મેળાવીપણાથી માંડી સત્તાવાર હોદ્દાનો સરિયામ દુરુપયોગ શરૂ કીધો.

અહીં વાંચકે લગરીક પોરો ખાઈને એ હકીકતનો ખયાલ કરવો જોઈએ કે છેલ્લાં વર્ષો સ્વતંત્ર ટી.વી. જર્નાલિઝમની રીતે ઉત્તરોત્તર વધુ ને વધુ કસોટીનાં ને કટોકટીનાં બનતાં રહ્યાં છે. 2017 આવતા આવતાં જે ચિત્ર બન્યું તે એ બન્યું કે એન.ડી.ટી.વી. જેવી કોઈ રડીખડી ચેનલ ભિન્નમતનું કે અસંમતિના અવાજનું ઠેકાણું હશે તો હશે. એકતરફી એવો જે માહોલ સમાચારસંચારમાં જામ્યો એણે 2019ના લોકસભાની ચૂંટણીના પરિણામને 2014 કરતાં પણ જોરદાર ને ધારદાર સત્તા-પ્રતિષ્ઠાન તરફી વળ આપ્યો. 2024ની ચૂંટણીમાં એનું શ્રેય સ્થાપિત ટી.વી. ચેનલોથી ઉફરાટે યુ ટ્યૂબ વિસ્ફોટને જ આપવું જોઈશે. નહીં કે સોશિયલ મીડિયા એનું દાયિત્વ બધો વખત બરાબર સમજે અને આચરે છે, પણ ભિન્નમત અને અસંમતિના અવાજ માટે તેમ એકતરફી માહિતીમારાથી ઉફરાટે એક પ્રજાકીય પ્લેટફોર્મની કંઈક ગુંજાશ એણે જરૂર દાખવી છે.

પણ વાત આપણે એન.ડી.ટી.વી. પ્રકરણની કરતાં હતા. પિંજરના પોપટની ઓળખ પામેલ સી.બી.આઈ.એ પરબારી જે શોધ કરી હતી તે એ હતી કે એન.ડી.ટી.વી.ના કર્તાહર્તાઓએ આઈ.સી.આઈ.સી. બેન્ક પાસેથી લોન લીધી અને તે ભરપાઈ કરવાને મામલે લોન પરના 19 ટકા જેટલા વ્યાજને બદલે સાડા નવ ટકાને હિસાબે ચૂકવણી કરી. પૂરા 375 કરોડ રૂપિયાની આ લોન સામે એણે જે ઘટાડેલી વ્યાજચુકવણી કરી તેને પરિણામે આઈ.સી.આઈ.સી. બેન્કને સહેજે 48 કરોડ કે કંઈક વધુ રૂપિયાની ખોટ ગઈ. આ બેન્કખોટ(તે માટેના ભ્રષ્ટાચાર)ની શક્યતા દેખીતી રીતે જ ચોક્કસ બેન્ક અધિકારીઓ અને એન.ડી.ટી.વી.ના કર્તાહર્તાઓ (પ્રણય રોય અને રાધિકા રોય) વચ્ચેના ગુનાઇત મેળાપીપણાને કારણે ઊભી થઈ હોવી જોઈએ.

આમ, જે તપાસકારવાઈ ઉર્ફે ધોંસ શરૂ થઈ એથી એન.ડી.ટી.વી. જેને આમ પણ 2014થી સત્તા-પ્રતિષ્ઠાનથી સ્વતંત્ર સમાચારભૂમિકા માટે સરકારી ને ગેરસરકારી સ્રોતો તરફથી વેઠવું પડતું હશે એમાં ઉમેરો થયો. ઉત્તરોત્તર ખોટના ખાડા ને બીજી હરકતોને કારણે એન.ડી.ટી.વી.એ પોતાને એક અર્થમાં સંકેલવાનું (વેચાઈ જવાનું નહીં પણ ચેનલને વિધિવત વેચી છૂટા થવાપણું જોયું. (દરમિયાન, રવીશ કુમારે તો સ્વતંત્ર ચેનલ શરૂ કરવાનો રાહ લીધો જ હતો.) ગમે તેમ પણ, ચોક્કસ હવે ઉર્ફે ફાંસલો બનવા સાથે સ્ક્રિપ્ટ મુજબના પ્રમુખ સાથે એન.ડી.ટી.વી.નો માલિકીપલટો થઈ ગયો.

આ હેતુ સિદ્ધ થયા પછી પિંજરના પોપટે બીજું શું કરવાનું રહે, સિવાય કે એન.ડી.ટી.વી.ના કર્તાહર્તાઓ ને અને આઈ.સી.આઈ.સી. બેન્ક અધિકારીઓને ક્લીન ચિટ! રિઝર્વ બેન્કની ગાઇડલાઈન્સ મુજબ લોનભરપાઈમાં જે વિવિધ કારણો ને પરિબળ સર વ્યાજછૂટ અપાય છે તે પ્રમાણે જ સઘળા નિર્ણયો લેવાયા હતા. અને તે છૂટ કેવળ એન.ડી.ટી.વી.ને નહીં પણ આ ગાળામાં કુલ 83 જેટલા અલગ અલગ કેસોમાં અપાઈ હતી.

શું કહીશું ઉપસંહારમાં ? તરત ઊઠતો પ્રતિભાવ અલબત્ત એ હોઈ શકે કે આ ‘અઘોષિત કટોકટી’નો દાખલો છે. 1974-77ના સંદર્ભમાં આપણે ‘બીજા સ્વરાજ’ની અને સ્વરાજની બાકી લડાઈની રીતે વાત કરતાં હોઈએ છીએ. આ કિસ્સો લાગે છે, અઘોષિત કરતાં વધુ તો ચાલુ કટોકટીનોયે હોઈ શકે. સ્વાધીનતાનું મૂલ્ય, છેવટે તો, સતત સતર્કતા અને અતન્દ્ર જાગૃતિ જ હોઈ શકે.

Editor: nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘પરિપ્રેક્ષ્ય’, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 05 ડિસેમ્બર 2024