આનંદોત્સવ

મીઠીવીરડી-જસપરાના ગ્રામજનો

તારીખ ૯/૧૦ સપ્ટેમ્બર ’૧૭ના રોજ મીઠીવીરડી મુકામે, સૂચિત અણુ વીજ મથક સામેના વિજયનો ‘આનંદોત્સવ’ અનોખી રીતે ઉજવાયો. કાર્યક્રમમાં ઠેક ઠેકાણેથી જન સંગઠનો અને કાર્યકરો મોટી સંખ્યામાં જોડાયા.

તા. ૧૮/૦૫/૨૦૧૭ના રોજ નૅશનલ ગ્રીન ટ્રીબ્યુનલ સમક્ષ કેસની સુનાવણી દરમ્યાન કેન્દ્રિય પર્યાવરણ મંત્રાલયે અંતે એ વાતનો સ્વીકાર કરવો પડ્યો હતો કે મીઠી વીરડી-જસપરા ખાતે સૂચિત ન્યુિક્લયર પાવર પ્લાન્ટ પડતો મુકવો. આમ, લોકોની આ સૂચિત ન્યુિક્લયર પાવર પ્લાન્ટ સામેની લડતનો ભવ્ય વિજય થયો. લોકોએ ૧૦ વર્ષના અધિકારની લડત પછી રાહતનો શ્વાસ લીધો છે. આ પ્રસંગ ગ્રામજનો માટે આનંદનો પ્રસંગ હોઈ સૌ ટેકેદારો સાથે મળીને અનોખી રીતે ઉજવ્યો.

પ્રથમ દિવસે મીઠીવીરડી ખાતે પ્રાથમિક શાળાના મેદાનમાં મીઠીવીરડી અને જસપરા બન્ને ગામના પ્રતિનિધિઓ, ગામની શાળા અને હાઇ સ્કૂલનાં બાળકો સહિત ગામ સફાઈ કરી સ્વચ્છતા સંદેશ આપ્યો. શાળાનાં બાળકો સાથે તેમના ભવિષ્યની કારકિર્દી તથા સામાજિક રીતરીવાજ જરૂરી ફેરફાર અંગે ચર્ચા સહિયરના કાર્યકરો દ્વારા રમતો, ગીતો તથા ફિ્લપચાર્ટ દ્વારા કરાઈ. ભૂમિપ્રસાદ રૂપે બન્ને ગામના દરેક નાનામાં નાના ઘર સહિત અનાજરૂપી પ્રસાદ ઉઘરાવીને યોગદાન લીધું.

દરેકે ધર્મ/જાતિ/જ્ઞાતિના બંધનો બાજુ પર મુકીને બન્ને ગામની ૩૫૦ જેટલી ગામની બહેનોએ સામૂહિક રીતે વૃક્ષરોપણ અને ભૂમિપૂજન કરીને પેઢીઓથી માનવીને પોષનાર ધરતી માતા અને પર્યાવરણનું રક્ષણ કરવાનો સંદેશ પણ આપ્યો. સાથે પોતાના ગામમાં સ્ત્રીઓના દૃષ્ટિકોણથી સ્ત્રીઓને આગળ લાવવા માટે જે બદલાવની જરૂર છે તે અંગે સૂચનો પણ કર્યાં. સંઘર્ષની આ પ્રક્રિયામાં નારીવાદી દૃષ્ટિકોણ વણાયેલો રહે તે માટે ‘સહિયર’(સ્ત્રી સંગઠન) દ્વારા વારંવાર બંને ગામની સ્ત્રીઓ સાથે વિચાર વિમર્શ ચાલુ જ રહ્યા છે. રૂઢિઓની સાંકળ તોડવા માટે આ બહેનોએ નારી સાંકળ વચ્ચે હાથમાં હાથ પકડી એકતાને દૃઢ કરી. પછી સૌ કુદરતના ખોળે દરિયા કિનારે એકઠા થયાં. કેટલીક બહેનો વર્ષોથી અહીં રહેતી હોવા છતાં, આ ઉત્સવને કારણે પહેલી જ વખત ગામના દરિયાકિનારે આવી. કાર્યક્રમમાં પત્રકાર ગૌરી લંકેશને ક્રાંતિકારી સલામી અપાઈ. પિતૃસત્તાક માળખાની ઘરેડને (પરંપરા) તોડી તેમાંથી નારીમુક્તિના પગલાં પાડવાની શરૂઆત પ્રતીકાત્મક રીતે બહેનોએ ક્રિકેટ રમીને કરી. સામાન્ય રીતે ઘૂંઘટમાં રહેતી બહેનો આ દિવસે ઘૂંઘટ વગર બહાર નીકળી, બહેનોએ જીવનમાં પહેલી જ વખત ક્રિકેટનું સાચું બેટ હાથમાં લઇ, દરિયાની લહેરો સાથે મુક્ત મને ચોગ્ગા અને છગ્ગા ફટકાર્યા. બહેનોની આ લોકસંઘર્ષ આગેવાની અને ભાગીદારીને ઇતિહાસ ભૂલી ન જાય તે આજે વર્તમાનની જવાબદારી છે તે અંગે પણ વાત કરી. સામાજિક બંધનમાંથી મુક્ત થઇ દરિયાકિનારે વિવિધ રમતો રમીને આનંદ એકબીજા સાથે વહેંચ્યો. પોતાના વિચાર પ્રગટ કરતા બુલંદ અવાજે જસપરાની યુવતી આરતીએ છોકરીઓ માટે ધોરણ ૧૧ અને ૧૨ની માંગણી કરતા જણાવ્યું કે જો આ સગવડતા મળશે તો જ સ્ત્રીઓમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ ચાલુ રહેશે.

ગ્રામીણ સમુદાયના, છેવાડાના તથા શોષિત-પીડિત વર્ગના અવાજને અને તેમને થતા અન્યાયને લોકબોલીથી વાચા આપવા માટે દેશભરમાં જાણીતાં એવા ચારુલ-વિનય બેલડીએ આ કાર્યક્રમમાં ઉત્સાહનો પ્રાણ પૂર્યો. “મારી વાડીને મારે ઝેર નથી આપવું” ગવડાવીને ગદગદિત કરી દીધાં. નજીકના પાંચ ગામના લોકો અને બહારગામથી પધારેલા આમંત્રિતો સહિત ૩૦૦૦ જેટલા લોકો આનંદ વિભોર થયાં.

બીજા દિવસે આ વિસ્તારનાં ૩૫ જેટલાં ગામો તથા બહાર ગામનાં મહેમાનો સહિત ૫૦૦૦ થી વધુ લોકોની ઉપસ્થિતિવાળા આ કાર્યક્રમનું સંચાલન ગામની જ બહેન રીનાબહેન દિહોરા દ્વારા કરવામાં આવ્યું. ગામની બહેનો પણ આવા કામોમાં સક્ષમ છે તે પુરવાર કરી બતાવ્યું. શિક્ષિકાએ તેમના વક્તવ્યમાં કહ્યું કે હવે જ ખરી લડત ચાલુ થાય છે. સામાજિક બંધનો, અંધશ્રદ્ધા, કુટેવો, વગેરે દૂર કરવા માટે લડત કરવા આહ્વાન કર્યું. સરકાર સામે ગામના વિકાસના, બહેનોના આરોગ્ય અને શિક્ષણના, ગ્રામીણ વંચિતો/બહેનોના હિતમાં જરૂરી કાયદામાં બદલાવ, જેવા મુદ્દાઓ માટે લડતમાં જોડાઈ જવા કાર્યક્રમમાં ઉપસ્થિત વિસ્તારના લોકોને સૂચન કર્યું. આજ ગામના અરજણ ભાઈ ડાભીએ વિસ્તારની જીવસૃષ્ટિ સાથેના પ્રાકૃતિક સંબંધોનું મહત્ત્વ બતાવીને ભૂમિ સહિતના સજીવોને બચાવવાનો પ્રકૃતિ ધર્મ બતાવ્યો. અને ખેતીમાં વપરાતા બેફામ રસાયણો ઉપયોગ બંધ કરીને પ્રકૃતિ પરના અત્યાચારને બંધ કરવા અને માનવ સહિત સજીવોને જીવલેણ રોગોથી બચવા જૈવિક ખેતી અપનાવવા તાતી જરૂરિયાત પર ભાર મુક્યો હતો. જસપરા ગામના પૂર્વ સરપંચ અને લડતના આગેવાન શક્તિસિંહ ગોહિલે પોતાના વક્તવ્યમાં આ ૧૦ વર્ષની સફરની ટૂંકી વિગતો આપી. પ્લાન્ટમાં જતી સૂચિત જમીન બચાવવા જમીન ફરતે રક્ષાબંધનથી માંડીને રાષ્ટ્રીય/આંતર રાષ્ટ્રીય કક્ષાના અધિકાર આંદોલનમાં ભાગીદારી સુધીના આપવામાં આવેલા કાર્યક્રમોની યાદી બતાવીને “અણુ મથક અહીંયા નહીં, દેશ અને દુનિયામાં ક્યાં ય નહીં”ની દૃઢતાને દોહરાવી હતી. કાર્યક્રમને વધુ અસરકારક અને સહભાગી બનાવવા માટે શાળાનાં ૪૦૦થી વધુ બાળકોને પર્યાવરણ સાચવવા અને અધિકારની લડત વિશેના તેમના વિચારો ચિત્ર રૂપે દોરાવીને પ્રદર્શિત કરવામાં આવ્યા. નિરોગી રહેવા માટે આયુર્વેદિક ઉકાળાની વ્યવસ્થાનો બધાએ લાભ લીધો.

લોક લડતના વિજયને દસ વર્ષની આ લડતના ટેકામાં ઊભા રહેલા (વિસ્તારના અને વિસ્તાર સિવાયના) લોકોનું “ધરતી(માટી)તિલક” તથા “પ્રેમસૂત્ર” (ગામની બહેનો દ્વારા સૂતરમાંથી બનાવવામાં આવેલ) હાથે બાંધીને અભિવાદન કરવામાં આવ્યું. આ આનંદ ઉત્સવ દિવસની યાદમાં લડતના પીઢ કાર્યકરો અને બહેનો તથા ઉપસ્થિત મહેમાનોના હસ્તે વૃક્ષારોપણ કરીને નવી પેઢીને લડતના વિજયને પર્યાવરણના રક્ષણની જીતની યાદ અપાવતું પ્રતીક ઊભું કરવામાં આવ્યું. જાહેરમાં ન દેખાતા અને જેમ ઝાડનાં મૂળ વૃક્ષને પોષે છે તેમ પોતાના પ્રાણ અને પૈસાની પરવા કર્યા વગર આ સફળ લડતમાં પ્રાણ પૂરનારા એવા ગામના જ ભાઈઓ/બહેનોને કાર્યકમના સ્ટેજ સ્થાને બેસાડીને પ્રોત્સાહિત કરવાની દૃષ્ટિનો નવો ખ્યાલ અહીં ઊભો કરવામાં આવ્યો.

ભવિષ્યમાં કોઈપણ લડતમાં આસપાસના બધા જ ગામોનો સહકાર રહેશે તેવા નિશ્ચય સાથે કાર્યક્રમનું સમાપન કરવામાં આવ્યું.

[સૌજન્ય  : સંજય શ્રીપાદ ભાવે]

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 24 સપ્ટેમ્બર 2017; પૃ. 16 અને 15

અબે આવ્યા, બાળકો રિબાયાં, લોકો અટવાયાં, નાગરિકો ભૂલાયાં, ઝાડ કપાયાં

લોકસાહિત્યમાં ચેલૈયા નામના બાળકની કથા અને ચેલૈયા કુંવરનું કરુણ હાલરડું જાણીતાં છે.  ચેલૈયાના પિતા સગાળશા અને માતા સંગાવતીએ નરમાંસ  ખાનારા અઘોરી સાધુ અતિથિનું માન રાખવા ચેલૈયાનું માથું વાઢીને, ખાંડણિયામાં ખાંડીને વાનગી બનાવી. આ કથા ઇશ્વરશ્રદ્ધા અને અતિથિધર્મ એવા બે સંદર્ભે જાણીતી છે.

આટલા હિંસક છેડે નહીં તો ય, મહેમાનીના આપખુદી અતિરેકની બાબતે, જાપાનના વડા પ્રધાન શિન્ઝો અબેનાં અમદાવાદમાં થયેલાં અછોવાનાં વખતે આ લોકકથા ઘણી યાદ આવી. એક ભજનમાં આવતી ‘શેઠ સગાળશા સાધુને સેવે’ એવી પંક્તિના બીજા ચરણમાં ‘પીએમ મોદી અબેને સેવે’ એમ સહજ રીતે જોડી શકાય તેમ હતું. અમદાવાદ શહેર જાણે, માતપિતાની માગણી ખાતર પોતાની જાતને સમર્પિત કરી દેતા આજ્ઞાંકિત ચેલૈયાકુંવર જેવું થઈ ગયું હતું.

અમદાવાદ અત્યારની દુનિયાના એક સહુથી મોટા લોકશાહી દેશનું શહેર નહીં પણ સામંતશાહી મધ્યયુગની નગરી લાગતું હતું. આધુનિક વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલૉજિની સિદ્ધિ સમી બુલેટ ટ્રેનના ઉદ્દઘાટકની મહેમાની જૂનવાણી રાજાશાહી માનસથી થઈ. લોકશાહી દેશમાં રહેતા જ ન હોઈએ એવું લાગતું હતું. કૂચ-કવાયતો અને રોડ-શો થકી છાકો પાડી દેનારા મુસોલિની-હિટલરનાં વર્ષો કેવાં હશે, તે વધુ એક વખત ધારી શકાય તેમ હતું. મહેનત કરીને રોજીરોટી કમાવાનો પાયાનો અધિકાર પણ કેટલીક  જગ્યાએ છિનવાઈ ગયો હતો. મહેમાનો-સાહેબો માટે ઠાઠ અને લારીગલ્લા-પાથરણાં-ઠેલાવાળા માટે ઠેંગો. અરધા જેવા શહેરમાં હરવા-ફરવા પર તબક્કાવાર કાપ. મુલાકાત અને તે પહેલાંના ગ્રાન્ડ રિહર્સલમાં રસ્તા બંધ હોવાને કારણે લોકો નોકરીધંધે જઈ ન શક્યા અથવા મહામુસિબતે પહોંચી શક્યા, એવા કિસ્સા જાણવા મળે. ગાંધી આશ્રમ કે વસ્ત્રાપુર તળાવ પાસે રહેતા લોકોને તો ઘણા સમય માટે હાઉસ અ‍ૅરેસ્ટ અનુભવવી પડી હતી.

સામાન્ય નાગરિકની કિંમત એટલે સુધી નહોતી કે દરદી સાથેની એમ્બ્યુલન્સને પોલીસોએ અટકાવ્યાના બે બનાવ નોંધાયા. સુરક્ષાકર્મીઓને બાર-બાર કલાક સુધી ખાધા-પીધા વિના ખડે પગે રહેવું પડ્યું. આ બધી હાડમારીની સામે શહેર આખાની સજાવટ હતી. રિવરફ્રન્ટના વારંવાર થતાં સાજશણગારના સંદર્ભમાં એક તેજસ્વી પત્રકારે નદી હવે આપણા માટે લોકમાતા છે કે નગરવધૂ એવો સવાલ પૂછ્યો હતો. આબેની મુલાકાતમાં તો જાણે આખી કર્ણાવતી નગરીને જ શણગાર સજેલી નવવધૂમાં ફેરવવામાં આવી એમ લખવા-બોલવામાં આવ્યું, જે પણ નારીગૌરવની રીતે બહુ ઉચિત ન હતું.

સજાવટ-સ્વચ્છતાથી કેટલા ય લોકો ખુશ થઈ ગયા. આ ખુશી ગરીબના ઘરે મહેમાન આવે ત્યારે તેના બાળકોને મજા આવે તે પ્રકારની હતી. આમ ગરીબના ઘરમાં દૂધ-ઘી, શીરો-પૂરી ન મળતાં હોય, પણ પરોણો આવે એટલે એ મળે. એ જ રીતે આમ શહેરમાં કચરાના ઢગ, કાદવ-કીચડ, ખાડા, ભૂવા, મળમૂત્ર, અંધારું વગેરે હોય છે. પણ પછી વિદેશી મહેમાનને લીધે આપણને ચોખ્ખા ચોક, લીસા રસ્તા, લાઇટોની રોનક અને વિકાસનો આભાસ મળે છે.

અલબત્ત, અબેની મુલાકાતની પૂર્વસંધ્યાએ શહેરના બે દરદીઓને સ્વાઇન ફ્લુ ભરખી ગયો. તેના ચાર દિવસ પહેલા સ્વાઇન ફ્લુના સિત્તેર નવા કેસ નોંધાયા હતા અને પાંચનાં મોત થયાં હતાં. નવ દિવસમાં મેલેરિયા, ડેન્ગ્યુના હજારથી વધુ કેસ નોંધાયા. લાલ દરવાજા, ભદ્ર, વસ્ત્રાપુર તળાવ જેવા ધમધમતા વિસ્તારો અને કેટલા ય રસ્તાઓ જાણે અનિચ્છનીય બનાવો બન્યા હોય તે રીતે સૂના પડી ગયા. કેટલાક વિસ્તારોમાં, ભલે ટૂંકા ગાળા માટે પણ, રમખાણો અને કર્ફ્યુમાં હોય તેવું પોલીસ રાજ હતું. બધી અકળામણ સોશ્યલ મીડિયામાં ઠલવાતી હતી. ઘાતકી  સત્તાવાળાઓએ અબેની મુલાકાતના માર્ગ પરનાં કેટલાં ય ઝાડનું કારણ વિના નિકંદન કાઢી નાખ્યું. સિદ્દી સૈયદની જાળી આગળનાં લીમડાનાં ત્રણ આદરપાત્ર ઝાડની પણ મહેમાનનવાઝીના નશામાં કતલ કરવામાં આવી. વક્રતા એ છે કે આ મહેમાન વૃક્ષોની મહત્તા જાણનાર દેશના હતાં. અકી અબેએ ગુજરાત યુનિવર્સિટીના વિદ્યાર્થીઓ સાથેની વાતચીતમાં કહ્યું હતું : ‘અમે જાપાનમાં સિત્તેર ટકા વિસ્તાર જંગલો માટે અનામત રાખ્યો છે. અમારે ત્યાં વિપુલ પ્રમાણમાં જંગલો હોવા છતાં અમે લાકડાં કાપવાની જગ્યાએ આયાત કરીએ છીએ.’

વિમાનમથકથી સાબરમતી આશ્રમ સુધીના સાતેક કિલોમીટરનો રોડ શો લાંબા અંતરના એક રેકૉર્ડ રચવાના અભરખા સાથે ગોઠવાયો હતો. તેના સેંકડો નાનકી કન્યાઓને અને કિશોરોને, કલાકારો અને કસબીઓને કલાકો સુધી ગરમી સહન કરવી પડી હતી. સરકારે શાળાઓ પર દબાણ કર્યું, શાળાઓએ વાલીઓ પર. વાલીઓ પાસેથી તેમનાં બાળકો રોડ શોમાં ભાગ લે તેમાં તેમને વાંધો નથી અને શાળાની કોઈ જવાબદારી નથી એ મતલબના ‘નો ઑબ્જેક્શન સર્ટિફિકેટ’ લખવવામાં આવ્યા. ક્યાંક કલાકો લગી ચપ્પલ પહેર્યાં વિના રિહર્સલ કરવાનાં હતાં, તો કેટલીક જગ્યાએ બાળકોને પાણીની બોટલ રાખવાની પણ છૂટ ન હતી. નળિયેર અને ઘડા પકડવાનું કામ છોકરીઓને ભાગે જ હતું. રોડ શોમાં અનેક પ્રકારનાં લોકનૃત્ય હતાં, તેની પાછળ મહેનત અને દેશપ્રેમની લાગણી હતી. અનેક રાજ્યોમાંથી આવેલાં જૂથો માટે કદાચ વ્યાવસાયિક ધોરણે મહેનતાણું ય હશે. આપણાં ત્રણેક હજાર બાળકોને શું મળ્યું હશે એ તપાસનો વિષય રહે છે. રોડ શો દેશનાં ગૌરવ અને આતિથ્યની પરંપરાના નામે કરવા-કરાવવામાં આવ્યો હોય.

ખરેખર તો મહેમાનને આવકરના નામે આપણા લોકનું અપમાન હતું. રોડ શોમાં રજૂઆત કરનારને એમના સ્ટેજ પાસેથી મહેમાન જે પળવારમાં પસાર થાય તે પળભરમાં તેમને ખુશ કરવા માટે દિવસો સુધી રિબાવવામાં આવ્યા હતા. લોન પર બુલેટ ટ્રેન વેચવા માટે આવેલા મહેમાનની એક નજરના જાણે આપણને મોહતાજ બનાવવામાં આવ્યા હતા. કોઈ પણ સ્વમાની દેશ પોતાના નાગરિકોની લગન અને લાગણીનો આ રીતે ઉપયોગ કરે નહીં.

ખલિલ જિબ્રાનની એક કવિતા છે : ‘પિટી ધ નેશન’. તેને મકરન્દ દવેએ ‘એ દેશની ખાજો દયા’ નામે ગુજરાતીમાં લાવ્યા છે. તેમાંની એક કડી જાણે રોડ શોના  ભૂંગળ, શરણાઈ, રાવણહથ્થા, ઢોલના આવાજો વચ્ચેથી સંભળાઈ રહી હતી  :

નવા રાજાને કહે વાજાં વગાડીને જિયો!

જાય તો પાછળ ઉડાડી ધૂળ બોલે હૂડિયો,

ને છતાં એ કોઈ બીજાને ફરી સત્કારવા, 

એ જ નેજા ! એ જ વાજાં! એજ ખમ્મા, વાહ વા!

આ બીજાને ફરી સત્કારવા નરેન્દ્ર મોદી દોડ્યા. પહેલાં તેમણે બરાબર બે વર્ષ પહેલાં ચીનના પ્રમુખ જિન પિંગનું આવું આતિથ્ય કર્યું હતું. ગાંધી આશ્રમ, રિવર ફ્રન્ટ, મિજબાનીઓ, અટવાયેલું અરધું શહેર. પરિણામ ? ચીને સતત ઊભા કરેલા સત્તાકાંક્ષી અવરોધો અને તેને માથે ડોકલામ. ડિસેમ્બર 2015માં નવાઝ શરીફ સાથે ભાઈબંધી, અને પછી થોડાક સમયે થયા પઠાણકોટ તેમ જ  ઉરીના આતંકવાદી હુમલા. અલબત બરાક ઓબામા સાથેની મુલાકાત ઠીક સફળ થઈ. અબે સાથેની મુલાકાત ચીનના વિસ્તારવાદ સામે પરસ્પર સાથની દૃષ્ટિએ મહત્ત્વની છે.

પણ વિકાસ બુલેટ ટ્રેનમાં બેસીને આગળ વધશે કે કેમ તેની અર્થશાસ્ત્રીઓ ચર્ચા કરી શકે. પણ એમ લાગે છે કે કદાચ ડિસેમ્બર 2017ની ચૂંટણી માટે થઈને બેસે પણ ખરો. એનું કંઈ કહેવાય નહીં. એ ગાંડો થયો છે.

+++++++

19 સપ્ટેમ્બર 2017

સૌજન્ય : ‘ક્ષિતિજ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “નવગુજરાત સમય”, 22 સપ્ટેમ્બર 2017

(૧)

મુઝે યે નહીં પતા થા કે આપ અચ્છે તો હૈ પર ઇતને મઝેદાર હૈ. હમે યે નહીં પતા થા. આપ સબ કી ભાષણો મેં જો હસીં મજાક હૈ, કમ સે કમ હમ ઉત્તર ભારતીયો કો થોડા સીખ લેના ચાહિયે. યહી આયોજન અગર પટના યા લખનઉ મેં હો રહા હોતા તો પ્રસ્તુત ઓર પેશ કરનેવાલે વક્તાઓ કી આવાજ સે લગતા કિ કોઈ વિપત્તિ તૂટ પડી હૈ. પર મુઝે અબ યકીન હો ગયા હૈ કી વિપત્તિઓંસે લડતે લડતે આપ લોગ નહીં ટૂટે હૈ. બહોત બહોત શુક્રિયા, આપ સભી કા, મુઝે ઇતના પ્યાર દેને કે લિએ. મેરા દિલ ભર ગયા. મૈ ક્યા બતાઉ.

હમ જબ ટીવી કે સામને હોતે હૈ, તો એક સામને સ્ક્રીન હોતા હૈ, બ્લેક. અંધેરા. મુઝે નહીં માલૂમ કિ ઉસકે બહાર કૌન લોગ મુઝે દેખ રહે હૈ, સુન રહે હૈ. યહાં આપ લોગોં કો દેખ કર લગતા હૈ કિ શાયદ હમ અંધેરે મેં હાથ નહીં ડાલ રહે હૈ. કુએ મેં નહીં ડાલ રહે હૈ, વો કહીં ન કહીં ગીર રહા હૈ, તો વો કહીં જા રહા હૈ, કિસી કે પાસ બચ રહા હૈ.

યહાં આને સે પહલે કુછ પત્રકાર મિત્ર આયે ઔર બોલે કિ આપકો ઇતના હૌંસલા કહાં સે આતા હૈ? મૈંને કહા કિ ભાઈ યે ગલત બાત કિસને કહી. મૈં તો બહોત કમજોર હું ઔર એક ઇન્સાન તભી તક ઇન્સાન હૈ, જો થોડા ડરતા હૈ. થોડા સહેમતા હૈ. થોડા વો કમજોર હૈ. અગર વો કિસી પ્રકાર કી ભય, ડર ઔર સંશય સે મુક્ત હૈ, તો વો આદમી નહીં હૈ; બહોત હી ઘટીયા કિસમ કા રોબોટ હૈ. મૈંને ઉનસે કહા કિ મૈં અપની હિંમત આપ લોગોં કો આઉટસોર્સ કર દેતા હું, આપ લોગ જીતની તાલી બજાતે હૈ મેરી હિંમત ઉતની બઢ જાતી હૈ. ઇસ લિએ સરકારેં કોશિશ કરતી રહેગી, વો સબ હોતા રહેગા, લેકિન હમ લોગ બઢતે ચલેંગે, હમ લોગ રુકેંગે નહીં.

પત્રકાર ભી પૂછને લગે કિ ક્યા આપ કો કુછ ભી અચ્છા નહીં લગતા. બિલકુલ લગતા હૈ. લેકિન જો વિજ્ઞાપન મેં હોતા હૈં વો મુઝે બિલકુલ અચ્છા નહીં લગતા. એક સાથ લગાતાર વિજ્ઞાપન પે વિજ્ઞાપન ઠેલે જા રહેં, હમારી સંવેદનાઓ પર, વો મુઝે અચ્છા નહીં લગતા. તભી મુઝે શક હોતા હૈ કિ ઐસા ક્યા હો ગયા હૈ કિ ઇતના વિજ્ઞાપન બન રહા હૈ. મેં ઉમ્મીદ કરતાં હું કિ યહાં મોજૂદ સભી લોગ આધાર નંબર સે યુક્ત હોંગે. જીસ રફ્તાર સે હમ આધાર આધાર હુએ જા રહે હૈ, એક શબ્દ કી મૌત તો તય હૈ. કુછ દિનોં બાદ હિન્દુસ્તાન મેં નિરાધાર કહેનેવાલા કોઈ નહીં બચેગા. સબ આધાર હી આધાર રહેંગે. તો, આધાર નંબર સે લેસ હોંગે તબ એક દિન સરકારોં કો યે ભી આઇડિયા આયેગા; જો ખિલાફ હૈ, જો અલગ હૈ, જો કિનારે કે લોગ હૈ, જો હાંશિયે કે લોગ હૈ, વો કિસ સભા-સંમેલન મેં જા રહે હૈ ઓર કિસે સુનને જા રહે હૈ, વો અપના આધાર નંબર જમા કરાયેં. તાકી ઇસ સે ઉનકે જગહ જગહ જાને કી સારી પ્રક્રિયા પતા ચલે, રુચિ પતા ચલે, જો કામ ફેસબુક કે જરીયે હોતા હૈ, વો અબ સરકારે ભી કર રહી હૈ. યે કામ ક્યોં કર રહી હૈ, ક્યોંકિ ઉન કે પાસ કામ કરને કે લિએ કામ નહીં હૈ, ઇસ લિએ કર રહી હૈ. જબ સરકારો કે પાસ બતાને કે લિએ કુછ નહીં હોતા હૈ તો દો ચીજ હોતી હૈ; વિજ્ઞાપન કી માત્રા બઢ જાતી હૈ, ઔર નિયંત્રણ કે તરીકે બઢ જાતે હૈ. યે તભી હોતા હૈ. ક્યોંકિ વો આપસે જાનને લગતી હૈ, જાનના ચાહતી હૈ કિ આપ ક્યાં સોચ રહે હૈ, આપ ઉસકે ખિલાફ તો નહીં સોચ રહે હૈ. કહીં હવા પલટ તો નહીં જાયેંગી. તો ઇસ લિએ સરકારે ઉસમેં સક્રિય હો જાતી હૈ. મૈં બડા હૈરાન હું કિ ઇતના આધાર આધાર ક્યોં હો રહા હૈ. હર દૌર મેં હમારે નેતા હમ લોગોં કે સામને એક સંજીવની બુટ્ટી લે આતે હૈ. કભી કહતે હૈ ગરીબી હટા દો. કભી કહેતે કી લાયસન્સ રાજ હટા દો. ફિર કહતે હૈ કી સુધાર કરો. ફિર સુધાર દો. દશમલ શૂન્ય સુધાર કરો. ફિર કહતે કે આપ આધાર લેકર આઓં. ચારો તરફ આધાર લગા હૈ.

ગાવોં મેં હમ દેખતે થે કિ બહુત સારે લોગ હોતે થે. વો છોટી સી લાલ રંગ કી પતલી સી કિતાબ રખતે થે. ઉસ મેં લિખતે થે કિ બબલુ કો ઢાઈ રૂપિયા, છોટું કો પજામેં કે નાડે કે ડેઢ રૂપિયા, બાલ કટાને કે સવા રૂપિયે … તો વો શામ કો આ કે જરૂર અપના હિસાબ લિખતે થે. તો મૈં કહતા થા કિ ચાચા કાહે ઇતના સારા લિખતે રહતે હૈ. ઇસકા ક્યા ફાયદા હૈ. આપકે પાસ સો રૂપિયે હૈ. આપને ખર્ચ કિયે. જો બચ ગયે, વો આપકે હૈ. ઇતના અલગ-અલગ ક્યોં યાદ કરતે હૈ. તો વો સબ આધાર સે જુડ જાયેગા. તો આપ લોગોં કા કામ બચ જાયેગા, ખાતા લિખને કા. ક્યોંકી યે સબ સરકાર જાનેગી કી આપ પજામા કી નાડે કે પીછે ઇતના પૈસા ખર્ચ કર રહે હૈ. કહાં જહાજ સે જા રહે હૈ. કહાં બાથરૂમ મેં જા રહે હૈ. કહાં બેડરૂમ મેં જા રહે હૈ. યે સબ સરકાર જાન જાયેગી. જાનને કે બાદ સરકાર ક્યા કરેગી યે મુઝે માલૂમ નહીં હૈ. તો યે સારી ચીજે ચલ રહી હૈ ઔર જન્મ પ્રમાણપત્ર તો ઠીક થા, મૃત્યુ પ્રમાણપત્ર મેં ભી આપને આધાર કો જોડ દીયા. બતાઈએ હમારે મરને કે બાદ ભી આધાર અમર રહેગા, ઔર યે લડાઈ ઈસી બાત પે હોનેવાલી હૈ કી બતાઓ આત્મા અમર હૈ કિ આધાર અમર હૈ. તો કોઈ ગીતા કો કોટ કરેગા તો કોઈ મુઝે કોટ કરેગા કિ નહીં નહીં આધાર અમર હૈ. આત્મા અમર નહીં હૈ ક્યોંકી આત્મા કે પ્રમાણ નહીં હૈ, આધાર કે પ્રમાણ હૈ. વો ‘યુ.આઈ.ડી.એ.આઈ.’ કે પાસ જમા હૈ, આપ કે દુનિયા કે જાને બાદ ભી આપ કા આધાર હૈ. તો યે હાલત કી સ્થિતિ મેં હૈ. નિયંત્રણ કી સ્થિતિ મેં હૈ. સારી સમસ્યાઓ કી જડ આધાર હૈ. ઔર વો ગવાહ હૈ, કિ કોઈ ખાંસી, સર્દી, વિટામીન કી દવા કે રૂપ મેં પેશ કી જા રહી હૈ. તો ઇનસે એક આધાર મિલ ગયા હૈ હમારી સરકારોં કો. વો આધાર ઇસલિયે મિલા હૈ કિ હમ સબ અબ જનતા તો રહે નહીં. ઔર હમ સબ જનતા ન રહે, ઇસકી તૈયારી હો રહી હૈ. જો હૂકુમત હૈ, અબ વો બદલ ગઈ હૈ, વો આપકી હુકૂમત નહીં હૈ. વો હમારી ભી હુકૂમત નહીં હૈ. વો ચંદ લોગોં કે ખ્વાબ કી હુકૂમત હૈ, વો વહાં પર હંમેશા હંમેશા કે લિએ રહેના ચાહતે હૈ. ઔર ઇસલિએ વો ઇસ નંબર કે જરીએ સારા ખેલ કરના ચાહતે હૈ. અબ યે બાત હમ સિર્ફ યહી તક સમજ રહે હૈ, કે શાયદ દો રુપિયે કિલો કા ચાવલ સબકો સહી સહી પહોંચે. ઇસલિએ આધાર હૈ. લેકિન યે ઉસકે આગે કી ચીજ હૈ. ઇસ કે ખતરે પર ન તો પૂરી તરહ સે હમારી નજર હૈ, ન હમ ઉસકો સમજ પાતે હૈ.

લેકિન મેં એક બાત સોચતા હું કિ જો મોબાઈલ નંબર મેં ભી આપ આધાર દેતે હો, બેંક કે લિયે આધાર હૈ, ડ્રાઇવિંગ લાયસન્સ કે લિયે આધાર હૈ, તો સબ હટા દો. આધાર હી રખો, એક હી નંબર દેશ મેં. વહી આધાર મોબાઈલ નંબર, વહી આધાર બેંક નંબર, વહી આધાર કાર નંબર. ભારત કી કક્ષાઓ મેં મેથ્સ પઢાના બંદ કર દો ઔર સબ કો બોલો કી અપને ખાનદાન કા આધાર કાર્ડ નંબર યાદ કરકે લિખ દો, સો મેં સો મિલેંગે.

યે આધાર કો ચારોં તરફ ફેલાને કી કોશિશ કી જા રહી હૈ. ઔર હમ સબ સરકાર કે ઇસ તરહ સે ઉપનિવેશ બન રહે હૈ. લેકિન ઇસકા દૂસરા નામ દિયા કિસીને. આધાર નંબર કે જો જનક સાહબ હૈ નંદન નિલેકની. આધાર કે સમર્થન કરતે રહે, તો જ્ઞાન પ્રાપ્ત હુઆ કી ડેટા કોલોનાઈઝેશન હો જાયેગા. જબ ઉન્હોંને કોલોનાઈઝેશન શબ્દ કા ઇસ્તેમાલ કિયા તબ ભી કીસી કી ઘંટી નહીં બજી. યે ઇસ દેશકી મીડિયા કી હાલત હો ગઈ હૈ ઔર નેતાઓં કી ભી. દેઢ સો સાલ કી લડાઈ મેં ન જાને કિતને લોગ મરે, કિતને લોગ કટે ઔર કિતને લોગોં ને યાતનાએ સહી, ઉસ સેં કહી જ્યાદા અપને યકીન પે ટીકે રહે લોગ, ઉસ મુલ્ક મેં સાઠ-સત્તર સાલ ભી અભી નહીં હુએ કિ લોગોં કે કાન કોલોનાઈઝેશન શબ્દ સે ખડે નહીં હુએ. યે કિતની શર્મનાક સ્થિતિ હૈ. યાનીં હમને અપને ભીતર સે આઝાદી કી આંદોલન કી ચેતનાઓં કો માર દીયા હૈ. વરના હમારે કાન ખડે હો જાને ચાહીયે કિ નંદન નિલેકિનીને ડેટા કોલોનાઈઝેશન કિ જો બાત કહી હૈ, ક્યાં વો હમેં ગુલામ બનાને કી બાત હૈ. યે ડેટા કોલોનાઈઝશન કે ખતરે કો સમજના ચાહીએ થા. વો કહ તો રહે થે કી એક કંપની કા અધિકાર હો જાયેગા. વો યે નહીં કહ રહે થે કી એક સરકાર કા એક કંપની કે જરીયે એક અરબ સે જ્યાદા લોગોં પર નિયંત્રણ હો જાયેગા. વો યે નહીં કહે રહે થે. નંબર કી ઇતની હી દિલચસ્પી હૈ, તો આજકલ સ્લોગન હૈ, વન નેશન વન નંબર. કુછ ભી કર દીજીએ આપ. ઔર યહી ડેટા કોલોનાઈઝશન હૈ જો આગે બઢકર એક મીડિયા કોલોનાઈઝેશન કી તરફ બઢતા હૈ. જીસ તરહ સે આપ એક નંબર કે જરીએ ઇસ કમરે મેં બેઠે હી આવાજાહી કા સબ પતા લગા સકતે હૈ. ખર્ચ કરને કી પ્રવૃત્તિ, હેસિયત સબ પતા લગા સકતે હૈ. ઉસી તરહ સે, એક ખાસ નંબર કે જરીએ દિલ્હી ઔર દેશ કે અન્ય રાજ્યો મેં મીડિયા પર નિયંત્રણ કાયમ હો ગયા હૈ. યે પ્રક્રિયા ચલ રહી થી પિછલે દસ સાલ સે. અબ વો સંપૂર્ણ સ્થિતિ મેં આ ગઈ હૈ. તો અબ મીડિયા કે જરીયે આપ કા કોલોનાઈઝેશન હો રહા હૈ. યે જો ગોદી મીડિયા હૈ. યે યંૂહી નહીં હૈ, યે સરકાર કે વિજ્ઞાપન કો ચલાને કા પ્લેટફોર્મ નહીં હૈ. યે આપ કે પાસ સો ચેનલ હૈ. સો બદલ લીજીએ, સો પર એક હી સ્ટાઈલ મેં બોલનેવાલે એંકર હૈ. એક હી તરહ કા એજન્ડા હૈ. એક હી તરહ કા ડંડા હૈ. એક હી તરહ કે પ્રવક્તા હૈ. ઓર વો આપકે પાસ વિકલ્પ હી બચે નહીં દેના ચાહતે હૈ, કિ આપ ઇસ દેશ કે બારેં મેં, ઉનકે તય કીયે એજન્ડે સે બહાર કુછ ભી ઝાંક કર દેખ સકે. આપ દેખ હી નહીં સકતે હૈ. તભી ગોરખપુર મેં તીસ બચ્ચોં કી મોત હો જાતી હૈ, લેકિન તય યે કીયા જાતા હૈ કિ બહસ મેં કી વિડિયોગ્રાફી વંદેમાતરમ્‌ કે સમય હોની ચાહીએ. આપ શૌચ કી સમય કી ભી વિડિયોગ્રાફી કરા દીજીએ. ખાને કિ સમય કી ભી વિડિયોગ્રાફી કરા દીજીએ. જહાં સીસીટીવી હોની ચાહીએ, વહાં તો વો ઠીક સે કામ નહીં કરતે, લેકિન અબ વો વિડિયોગ્રાફી સ્કૂલોં કી હોંગી. તો આપકી નિષ્ઠા હર વક્ત સંદિગ્ધ બતાઈ જા રહી હૈ, ઔર હર વક્ત ઉસકા એક વિડિયો પ્રમાણ માંગા જા રહા હૈ. અબ કીસી સે ભી કહા જા સકતા હૈ કી અબ આપ ઇસકી વિડિયોગ્રાફી કરવાઈએ. ક્યા આપ વહાં સિનેમા હૉલ મેં જનગણમન કે સમય ખડે થે ઔર ઇસકા ક્યા કોઈ વિડિયો સબૂત હૈ યા નહીં. લેકિન ઇસ પર ભી લોગ બાત સમજ નહીં પા રહે થે, કી એક અસ્પતાલ મેં તીસ બચ્ચેં મર ગયે, લેકિન વો વિડિયો કે મસ્લે પર ઇસલિએ ચર્ચા હો રહી થી ક્યોંકિ વો એજન્ડે કા પાર્ટ થા.

તીન સાલ મેં ટેલિવિઝન ચેનલો પે જીસકે લિએ આપને અપની જિંદગી કા કિંમતી વક્ત ઔર મહિને કા તીનસો રૂપિયા બરબાદ કિયા હૈ, ઉસકી સૂચિ અગર આપ બનાયેંગે તો એજન્ડાઓંકા વો લિસ્ટ હૈ જો તીન-ચાર મુદ્દે કે આસપાસ આકર ટીકતી હૈ. ઉનકી ભીતર મુદ્દો કી વિવિધતા કો સમાપ્ત કર દીયા ગયા હૈ. એક ખાસ કિસ્મ કા હોમોનાઈઝશન-એકીકરણ કર દીયા ગયા હૈ. યે ઉસી તરહ કા હોમોનાઈઝેશન હૈ, જીસે હમ ઔર આપ કિ હોને કી વિવિધતા અબ સમાપ્ત હોતી હૈ. હમ ઔર આપ સિર્ફ એક નંબર હૈ. વો ભી ઇસ નંબર કા પાર્ટ હૈ, જીસકો કોઈ સબસિડી નહીં મિલતી, વો ભી ઇસ નંબર કા પાર્ટ હૈ જીસકો મિલતી હૈ. તો સરકાર કી જો યે કરતૂત હૈ, મીડિયા કે જરીએ હમે ઇસ બાત કો સમજના ચાહીએ કિ યે જો ડેટા ઉપનિવેશ હૈ, હમ મીડિયા ઉપનિવેશ કે શિકાર હૈ, ઔર ઉસકે ગિરફ્ત મે આ ગયે હૈ. કોઈ દૂસરા એજન્ડા નહીં હૈ, એક હી તરીકા હૈ. એક હી વેન્ડેટા હૈ. દૂસરા ઇવેન્ટ જાતા હૈ ઔર ફિર તીસરા ઇવેન્ટ લોન્ચ હો જાતા હૈ. કોઈ બુનિયાદી સવાલ પૂછને કે લિએ ખડા નહીં હૈ. ના ઉસમેં અબ સાહસ બચા હૈ. સાહસ કા નહીં હોના હી યે નઈ પ્રકાર કી મીડિયા કે દ્વારા પૈદા કી ગઈ, ઘડી હુઈ દેશભક્તિ હૈ. અગર આપ પૂછને કા સાહસ કરેંગે તો કહા જાયેગા કિ આપ રાષ્ટ્રવિરોધી હૈ. રાષ્ટ્રવાદ યા રાષ્ટ્ર કી પરિભાષા કભી ભી ઇતની સરલ ઔર ઇતની સતહી નહીં રહી. વો જટીલ જરૂર થી, ઉસકો લેકર લોગ બહોત તરહ કી બહસ કીયા કરતે થે, લેકિન યે હાલત હો ગઈ હૈ કી આપ કો ઇસ તરહ સે કઠહરે મેં ખડા કરા જા રહા હૈ. ઔર યે પૅટર્ન હૈ, આપ ટીવી દેખે ન દેખે. યે લગાતાર ઔર ઇતની ઇન્ટેિસટી કે સાથ હો રહા હૈ.

અભી આપ બતા રહે થે કી અઠ્ઠાવન ફીસદી યહાં ગરીબ હો સકતે હૈ, યે મુમકીન હૈ. આમ લોગો કે પાસ અખબાર અભી ભી નહીં પહુંચા હૈ. આમ લોગો કે પાસ ટેલિવિઝન ઉસ તરહ સે નહીં પહોંચ રહા હૈ. જો સસ્તે તરીકે સે ટેલિવિઝન પહોંચ રહા હૈ, ઉસમેં સિર્ફ રાજનીતિ કા એજન્ડા હૈ. ઇસકે અલાવા લોગ કોઈ બાત પાયે નહીં જા રહે હૈ. તો યે મીડિયા કે જરીએ હો રહા એક તરહ કા કોલોનાઈઝેશન હૈ. જો ભી ઔર જીસકો ભી લડના પડેગા ઉસે ઇસ મીડિયા કે સ્પેસ કે બહાર જાકર અપની લડાઈ તય કરની પડેગી. યે ઇતના આસાન નહીં હૈ. ઉસ મીડિયા મેં આપ કે લિએ જગા નહીં હૈ.

(૨)

ગણેશશંકર વિદ્યાર્થી જૈસે લોગ કહેતે થે કી મીડિયા કા કામ હૈ વિપક્ષ બનના, સત્તા કા વિપક્ષ બનના. અબ વિપક્ષ બનના મતલબ હૈ ‘રાષ્ટ્રવિરોધી’ બનના. આજ જો મીડિયા હૈ વો વિપક્ષ વિરોધી પત્રકારીતા કરકે અપની શાન સમજતી હૈ. વો સત્તા સે સવાલ નહીં કરતી, ઇસીલિયે વો ઉસકે ગોદ મેં બેઠી હુઈ હૈ. વો સુરક્ષિત હૈ. ઉસકા કોઈ માઈ-બાપ નહીં બિગાડ સકતા. ઇડીવાલે ભી નહીં જાનતે હૈ. ઇન્કમટેક્સ વાલે ભી નહીં જાનતે હૈ.

મૈને દેખા હૈ કિ જબ સે ટેલીવિઝન આયા હૈ, લોગોંને ઇસ લોકતંત્ર કો આઉટસોર્સ કર દીયા હૈ. ઉનકી રાજનીતિ કી ગતિવિધિ કમ હોતી જા રહી હૈ. આપ ભી ટીવી પે ઊઠા લો, આપ ભી ટીવી પે ઊઠા લો. ઔર જિસ ટીવી કો ઊઠાને કી બાત કરે રહે હૈ વહાં તો પૂરે લોકતંત્ર કો હી બીઠા દેને કાહાં પ્રયત્ન કિયા ગયા હૈ. પૂરા સેટ હૈ સિસ્ટમ ઉસ તરહ સે.

એક તરહ સે દેખેં તો હમારા રાજનીતિક દલ હૈ, કોઈ એક રાજનીતિક દલ કા મહાસચિવ બન ગયા હૈ. તો ઉસકા કામ હૈ ઉસકે નૈતિક બલ કો સાકાર કરના. લેકિન જહાં કહીં ભી વિકલ્પ કી આવાજ હૈ, વો સરકાર સે નહીં પૂછતા હૈ. વો આદમી તુરંત ઉસ લિબરલ કો ગાલી દેને લગતા હૈ. વો લેફ્ટ કો ગાલી દેને લગતા હૈ. ભલે હી ઉસ વિભાગ મેં ઉનકી કોઈ ભૂમિકા હો, યા ન હો. લેકિન વો ઉન પર હમલા કરને લગતા હૈ, કિ જૈસે ઇસ વક્ત ઇન્હી કી સરકાર હૈ. અભી યે જો આંધી મેં, ઝૂનૂન મેં સમજ નહીં રહે હૈ, પર ઇસકા એક ખતરા હૈ. અગર આપ ઇસે નહીં દેખેંગે, તો જનતા કા ક્યા હોગા? લગાતાર ઇસ રાજનીતિકરણ સે પોલરાઇઝેશન સે, પબ્લિક અબ પબ્લિક નહીં રહી. હમારે આપ કે સારે સંબંધ ઉસ રાજનીતિ સે તય હોતે જા રહે હૈ, ઔર પબ્લિક મેં અબ ઉસકા ઐસા નિષ્ઠાકરણ હુઆ હૈ, ઉસકી જો લોયલ્ટી બનાઈ જા રહી હૈ, યા ગઢી જા રહી હૈ, ઉસને અપને આપકો ડિસોલ્વ કર દિયા હૈ, એક ગવર્નમેન્ટ કે પ્રતિ નિષ્ઠા કો એક પાર્ટી કે પ્રતિ નિષ્ઠા મેં, ડિસોલ્વ કર દીયા હૈ, વિલય કર દિયા હૈ. અબ ઇસ વિલય કરને કા ખતરા ક્યા હૈ? ઇસ વિલય કરને કા તાજા ઉદાહરણ મૈં આપકે રાજ્ય સે હી દે સકતા હું, સુરત કે કપડા વ્યાપારી. જબ વો વિરોધ કર રહે થે, તો સંખ્યા ઇતની તો જરૂર થી કિ વો સંખ્યા દીખાઈ જા સકતી થી, રાષ્ટૃીય સ્તર પર ચર્ચા હો સકતી થી. આર્થિક રુપ સે સાધન સંપન્ન તાકાતવર લોગ હૈ વો લોગ. વો પચાસ હજાર સાઠ હજાર કી સંખ્યા મેં હૈં. લેકિન ઉનકા ભી કવરેજ નહીં મિલા.

યુપી મેં સુપ્રિમ કોર્ટ કે આદેશ કે બાદ કરીબન એક લાખ પચહતર હજાર શિક્ષાકર્મી વિસ્થાપિત કર દીયે ગયે. આદેશ કે કારન, તહત જો ભી હો, લેકિન સરકાર કી યે જિમ્મેદારી થી, કિ વો ઇસ પર સંવેદનશીલતા દીખાએં, કિ પૌને દો લાખ શિક્ષકોં કા પરિવાર સડક પર આ ગયા હૈ, તો ઉસકા ક્યા કિયા જાના ચાહીયે. લેકિન વો ભટકતે રહે, ટેલીવિઝન ચેનલોં કે લોગ નહીં આયે, ક્યોંકી વો જબ સત્તા કી ગોદ મેં બેઠ રહે થે, તો સુરતવાલે ભી તાલી બજા રહે થે, ઔર શિક્ષામિત્ર ભી તાલી બજા રહે થે. ઔર જબ હમ સવાલ કર રહે થે તો યે દોનોં હી હમકો ગાલી દેને લગતે થે.

અગર જનતા, જનતા હોને કી હેસિયત ખો દેગી, તો ઉસકો કોઈ નહીં બચા સકતા હૈ. સેલ્યુલર જાને કી જરૂરત નહીં હૈ, હમ સબ અપને અપને ઘરો મેં સેલ્યુલર જેલ કી જિંદગી જિને લગેંગે. યે એક ભયાનક સ્થિતિ હૈ, યે સામાન્ય સ્થિતિ નહીં હૈ. ક્યોંકી મેં દેખ રહા હૂં કિ એક બિલ્ડર ચાર હજાર સાધનસંપન્ન લોકો કી કમાઈ લેકર ઉડ જાતા હૈ, ઔર કોઈ ઉસે લેકર સરકાર કો લલકારતા નહીં હૈ. ક્યોં કી દિક્કત હો જાયેગી. સરકાર કો લલકારના દેશ વિરોધી હૈ. જબ કી સરકાર કો લલકારના મતલબ ઉતના હી ધ્યાન ખીંચના હૈ, કિ ભાઈ આપકી ચાર હજાર નાગરિકો કી પૂંજી બિલ્ડર લેકર ભાગ ગયા હૈ, આપ તાકોં ઇધર, ઔર કુછ કરો, અપની તાકાત કા ઇસ્તેમાલ યહા કરો. એક ન્યૂઝ એન્કર કો ગાલી દેને કે લિએ દો કરોડ જીબી ડેટા ખર્ચ મત કરો. તીન સાલ મેં લાખો કરોડો જીબી ડેટા ખર્ચ કર દીયા મેરે ઉપર, ફીર ભી આપ લોગ ઇતની સંખ્યા મેં આ ગયે મેરે લિયે. મુઝે તો લગા થા કોઈ નહીં આયેગા. તો યે રાજનીતિ મેં ગાલિયો કા શિષ્ટાચાર કાયમ કિયા ગયા હૈ, યે હમારી રાજનીતિ કા સબ સિવિલાઈઝ્‌ડ ગુંડાઈઝ્‌મ હૈ. કોઈ આદમી અપના ચહેરા છુપાકર દિનરાત મા-બહેન કી ગાલિયા દે રહા હૈ, આપકે બારે મેં તરહ તરહ કી અફવાએ ફેલા રહા હૈ, ઔર જનતા ભી ચૂપ હૈ. જનતા ભી ઉસમેં સામેલ હોતી ચલી જા રહી હૈ. ઇસ કા મેરે સે ક્યા ઝઘડા હૈ.

આપ કા નામ હૈ, પાંચ સાલ મેં જબ વક્ત આતા હૈ તબ આપ જિસકો ચૂનના હૈ, જિતની બાર ચૂનના હૈ, સ્વતંત્ર હૈ, ઉસે ચૂનતે રહીએ. આપ મુઝસે ક્યોં લડ રહે હૈ. ઔર અબ જબ જનતા જનતા નહીં રહી હૈ, વો ભી યહી ચાહતી થી કિ હમ ભી સરકાર કા ભજન કરે, થોડા ‘લેટ’ હો ગયે. આદત નહીં હૈ તો ક્યા કરેં. અબ ભજન હી કરના હૈ તો ઇતને સાલ પઢાને કે બાદ, યહી સીખા હૈ કિ ઉપરવાલે કે કરો. ઉસકે નીચે યા દાયે-બાયે તો કોઈ નહીં હૈ. અગર આપ ઉપરવાલે કી સત્તા કો નહીં માનતે હૈ, ભજન કર લેંગે કિસી ઔર કા! લેકિન ઉસકા ક્યા નુકસાન હુઆ હૈ, કઈ બાર હમ સમજતે હૈ, જો ટેલીવિઝન હૈ, યે વંદેમાતરમ્‌ કે ઝરિયે કિસી ફટિચર મૌલાનોં કો બુલા લિયા જાતા હૈ ઔર મૌલાના અનાબશનાબ બોલ રહા હોતા હૈ, ઔર વહી અપને ધર્મ ઔર સમાજ કે લોગોં કા પ્રતિનિધિ બન જાતા હૈ. ઉલટા સીધા બોલનેવાલા મૌલાના, વો કુછ ભી કબાડ ખોલ રહા હૈ. આપ જરા અહમદાબાદમેં ઘુમ આઈએ ઔર દેખ લિજિએ વો કૌન મૌલાના હૈ જો કશ્મીરી ટોપી પહેનકે ઘૂમ રહે હૈ. કોઈ ઘૂમ રહા હૈ? લેકિન જબ ટીવીમેં પ્રવક્તા બોલનેવાલે આતે હૈ તો મૌલાના સાહબ વો ટોપી પહેન લેતે હૈ. ગરમી મેં ભી, ભાઈ હમને બહાર કભી ઐસે દેખે નહીં હૈ, યે ટીવી પર કહાંસે ચલે આયે. તો ઉસ તરહ કે લોગ લાયે જાતે હૈ. ઔર યે કેરિકેચર કિયા જાતા હૈ. ઔર હમ ઔર આપ ઇસ ભ્રમ મેં રહતે હૈ, કિ યે અલ્પસંખ્યક હૈ ઔર ઠીક હૈ, ઇનકે સાથ જો હો રહા હૈ, વો હોને દો.

દેખિયે એક બાત સમજ લિજિએ, અલ્પસંખ્યક કોઈ ફિક્સ કૅટેગરી નહીં હૈ. ઔર અલ્પસંખ્યક સિર્ફ મુસલમાન નહીં હૈ. વો માઈનોરિટિઝ્‌મ કા પ્રેક્ટિસ મુસલમાનોં કી પીઠ પર હો રહા હૈ. ઉન પર પ્રેક્ટિસ કરકે જૈસે હી આપ સરકાર કે પાસ ડિમાન્ડ કરતે હૈ, યા સવાલ કરતે હૈ, આપ ઉસ વક્ત માઈનોરિટી ઘોષિત કર દીએ જાતે હો. ઔર આપકી લાઠીઓં સે પિટાઈ હોતી હૈ. ક્યોંકી તબ જબ બેકુસૂર લોગ બિના કારણ કે લાઠીઓં સે ટ્રેનમેં મારે જાતે થે, તબ આપ તાલી બજા રહે થે. લેકિન તાલી બજાતે વક્ત આપને યે નહીં સોચા થા, કિ આપ બેફિઝૂલ કે સરકાર મેં અપને આપકો ડિસોલ્વ કરકે ખુદ કો માઈનોરિટી બના રહે થે. ઇસીલિયે સુરત કે કપડા વ્યાપારી ભી કવરેજ કે લિયે ઉસી તરહ તરસ ગયે, જિસ તરહ ચાર હજાર લોગ દિલ્હી સે સટે હુએ નોયડા સે તરસ ગયે, કી કોઈ કવર કર દે હમારી ઇસ સમસ્યા. યે હૈ નતીજા કી હમ કો યે બતાયા જાતા હૈ કિ માઈનોરિટી કા મતલબ સિર્ફ મુસલમાન નહીં હૈ ભાઈ. સરકારોં કી તાકાત જબ બહોત બઢ જાતી હૈ, તો હર કોઈ ઉસકે સામને કભી ભી માઈનોરિટી હો સકતા હૈ.

ઇસ ભ્રમ મેં કભી મત રહિયેગા કી માઈનોરિટી કા મતલબ વો પાંચ યા છહ ધર્મ કે લોગ હૈ, પારસી, જૈન, બૌદ્ધ, સિખ ઔર મુસલમાન. કભી નહીં. કોઈ ટિચર હો સકતા હૈ, આંગણબાડી કી વર્કર હો સકતી હૈ, ગરીબ હો સકતા હૈ, ઉસકી આવાજ ટીવી પર ક્યોં નહીં હૈ? ક્યોંકી યે મીડિયા આપ કા કોલનાઈઝેન કર રહા હૈ, એક ખાસ પ્રકાર કે ઍજન્ડે સે, વો ઍન્ટી પૂઅર હૈ. ન્યૂઝ ચેનલ ગરીબ વિરોધી, લોકતંત્ર વિરોધી હૈ. ઔર જબ યે બાત મેં કહેતા હું, તો સત્તર કે દશક કે કિસી આંદોલનકારી કે પૂરાને નારોં કો મૈં નહીં દોહરા રહા હું, બલકે બહોત સોચસમજકે દેખા હૈ ઔર મહેસૂસ કિયા હૈ, તબ મેં કહ રહા હૂં. યે જો ન્યૂઝ ચેનલ પર રાત મેં આપકે ઘરો મેં જો એન્કર આતે હૈ, બદતમિઝી મેં પીએચડી કરતે હૈ. વો આપ કે લોકતંત્ર, ઔર વો આપકા નહીં હૈ, ઉસકો અર્જિત કરને કે લિયે કઈ સાલો, દસકોં તક આમ લોગોને કુરબાનિયા દી હૈ, જિનકી આવાજ હમારા કાર્યક્રમ શુરુ હોને સે પહેલે આપ લોગ જો ગાના રહે થે, કિ ઘંટા બજ ગયા હૈ, સૂર જાગો ઔર લડને કી તૈયારી કરો …. યે ઉનકી દેન હૈ જિસકા મઝા હમ લોગ લે રહે હૈ.

હમારે આપકે પાસ, જનતા કે પાસ, એક હી તો બ્રાન્ડ હૈ ઇસ આઝાદ ભારત મેં. સારી તકલીફો કે બાદ, આઝાદી. તભી તો પંદરહ અગસ્ત કે દિન જિતના એક અમીર રોમેન્ટિક હોતા હૈ ઇસ દેશ મેં, ઉતના હીં રોમેન્ટિક એક રિક્શાવાલા ભી હો જાતા હૈ. વો ભી અપને રિક્શે પર તિરંગા ગાડ દેતા હૈ, ચલા રહા હોતા હૈ. ઉસ દિન વો અપની ગરીબી કે લિએ નહીં રોતા હૈ. લેકિન અબ તો ભાઈ સાહબ કહતે કિ યુનિવર્સિટી મેં ટેન્ટ લગા દો. તો ફિર સીમા પર યુનિવર્સિટી ખોલ દો.

કહીં કોઈ તો તર્ક કી બાત હોગી ના. એક હી તો બ્રાન્ડ હૈ આઝાદી હમારી. જિસકો બતાને કી જરૂરત નહીં પડતી હૈ. લેકિન આપ તો જહેં રાષ્ટ્રવિરોધી બતા રહે હૈ તો ઉસકા મતલબ આપકે પાસ કામ કરને કે લિયે કામ નહીં હૈ. જો ગુબ્બારા હમ ખુદ સે ખરીદકર લે આતે થે, વો ઝંડા ખુદ સે ખરીદકર લાતે થે, વો આજ ટીવી સે હમે રોજ રોજ બતા રહે હો ભાઈ ચેનલ ખોલ કે.

ઐસા ક્યા હો ગયા હૈ ઇસ દેશ મેં. ક્યા ઇસ દેશ કી જનતા દેશ કે ખિલાફ હો ગઈ હૈ? ઐસા તો નહીં હુઆ હૈ ના! નહીં ઇસકે કોઈ પ્રમાણ મિલતે હૈ. તો યે આપ ટેલિવિઝન ચેનલો સે સતર્ક હો જાઈએ. મેરી એક થિયરી હૈ માને તો, કેબલ કનેક્શન કટવા દિજીયે, ઔર જો તીનસો રૂપિયે મહિને કે બચેં, ઉન્હેં પ્રધાનમંત્રી રાહત કોષ મેં દાન દે આઈએ. કમસે કમ ગરીબોં કા વિપત્તીઓ મેં ભલા તો હોગા. આપ બીમાર તો નહીં હોંગે. બીપી કે મરિઝ હો જાયેંગે રોજ રાત કો વો ચાર રિટાયર્ડ લોગોં કો દેખતે, ક્યા બકવાસ કર રહે હોતે હૈ વો. રોજ ચલે આતે હૈ, રોજ સીમા પે સમસ્યા હૈ, રોજ રાષ્ટ્રવાદ કી સમસ્યા હૈ ભાઈ! ઐસે કૈસે હો સકતા હૈ ઇસ દેશ મેં? ક્યા હમને ગરીબી કી સમસ્યા સે ઇજાદ પા લિયા હૈ. તો આપ લોગોં કો યે સમજના પડેગા કિ યે રોજ યે  અલ્પસંખ્યક બનાયે જા રહે હૈ. જનતા કી લગાઈ બડી મુશ્કેલ હો ગઈ હૈ. વો ઇસ પોલરાઈઝેશન સે ઇતની આસાની સે નહીં નીકલ સકતી. ફંસ ગઈ જનતા ઇસ દેશ કી. અબ વો ફંસ ગઈ હૈ. તભી વો ડરી હુઈ હૈ. તભી વો કહેતી હૈ, આપ ઊઠા લિજિયે હમ સે નહીં હોગા. હમ નહીં બોલ પાયેંગે. જૈસે આપ ડરે હો ઇસ તરહ સે સ્વીકાર કરને લગેંગે, ઉસ દિન આપ ઇસ દેશ કે ઇતિહાસ કે સાથે બહોત બડા ધોકા કરેંગે. મત કિજિયેગા. ક્યોંકી જો ઐસે ઐસે લોગ દેશ કે લિયે લડ ગયે હૈ. ક્યોંકી ઉન્હે ન કભી સ્કૂલ મિલા ન કૉલેજ મિલા. ન ઉન્હોંને ઇસ આઝાદ હિન્દુસ્તાન મેં અચ્છે દિન દેખે. ઉન્હોને હમારે લિયે ઇતની લડાઈયાં લડી. ઇસલિયે રાજનીતિ દલ કો વોટ દેના અલગ બાત હૈ, દેતે રહીયે, ઉસ મેં કોઈ સમસ્યા નહીં હૈ. વોટ દેને કે બાદ પ્લીઝ, વાપસ લૌટ કર આઈયે ઔર જનતા બન જાઈએ. કમ સે કમ પત્રકાર કો ગાલી દેને મેં યે મત કિજિયે. યે મીડિયા ખરાબ હૈ યે જરૂર ક્વેશ્ચન કિજિયે. યે ક્યા સવાલ હૈ કિ આપ ઍન્ટી હૈ, ઉનસે પૂછીએ ના, યે ક્રોધ ક્યો હૈ? કુછ મિલા હૈ, કિતના મિલા હૈ? પૂછીએ યે સવાલ. હમસે ક્યોં પૂછતે હો કી મૈં ઍન્ટી ક્યોં હુ. મૈંને ક્યા કિયા? મૈંને આપસે કહા હૈ કિ ક્યા આપ કિસી કો વોટ ન દે. મેને તો યહી કહા, કિ જો ગટર મેં જા રહા હૈ, ઉસકે પાસ તીન હજાર રૂપિયે કા માસ્ક ક્યોં નહીં હૈ. આધાર નંબર તો ઉસકા હો ગયા, માસ્ક હી નહીં આયા. ઓક્સિજન કી કમી સે બચ્ચે મર ગયે, આધાર નંબર હૈ. તો તર્ક, બાત, બહસ, વિચાર કહીં તો હોગી ના! હર તર્ક કા યે જવાબ નહીં હો સકતા, ચુનાવી જીત. અગર બહુમત સે ચુનાવી જીત સે સારે સવાલ સમાપ્ત હો જાતે, તો ચુનાવ ખત્મ હોને કે બાદ દેશ કી સભી સંસ્થાઓ કો બંદ કર દેના ચાહીએ. ફિર ચુનાવ કે છ મહિને પહેલે ટીવી ભી ખુલેગા ઔર અખબાર ભી છપેગા.

અચ્છી બાત હૈ કી આપ યાદ કરતે હો, તો ઇતિહાસ કો યાદ કરને કા મતલબ યહ નહીં હૈ કી સુબહ સુબહ કુછ ભી યાદ કર લિયા. કઈ બાર મેં ઘબરા જાતા હું, એક પ્રદેશ કે મુખ્યમંત્રી કિસાનોં કી હાલાત પર ટિ્‌વટ નહીં કરતે હૈ, દિલીપકુમાર કી જયંતી પર ટિ્‌વટ કર દેતે હૈ. કુછ સમજ મેં નહીં આતા. ગરબડ હો ગયા હૈ. હિસ્ટ્રી કા ઇતના હી શોખ થા તો, બતાઓ ભાઈ, આપકા નંબર બતાઓ હિસ્ટ્રી કા. ઇસકા મતલબ જો ઇતિહાસ આપ બદલના ચાહતે હો, વો આપકો ઠીક પઢાયા થા. તભી તો આપ કો સબ કી જયંતીયાં ઔર પુણ્યતિથિયા યાદ હૈ. જબ કિ દુનિયા કે ઇતિહાસ મેં ઇસ કી આલોચના હો ચૂકી હૈ, હિસ્ટ્રી કી સિર્ફ યહી અન્ડરસ્ટેિડંગ નહીં હૈ કિ આપ કિસી કી જયંતી કો યાદ રખો, કિસી કી પુણ્યતિથી કો યાદ રખો, કિસી સાલગિરહ કો યાદ રખો. રખિયે, જરૂર લેકિન યે કમ્પિશન જૈસા ક્યોં હો ગયા હૈ. અસલ મેં વો યાદ કર લેતા હૈ, તો ફિર કૉંગ્રેસવાલોં મેં બિચારો ગાતે હૈ, બીજેપીને કિતના ટિ્‌વટ કિયા, પટેલ કો બીજેપીને કેચ કર લિયા હૈ ઔર કૉંગ્રેસને છોડ દિયા હૈ. તો ઇસસે પટેલ કો ક્યા ફર્ક પડા! કૉંગ્રેસ ભી ટિ્‌વટ કરને લગી હૈ, દુસરે દલ મેં ભી ટિ્‌વટ કરને લગે હૈ, ઇતની જ્યાદા નેતી સે તો ઘબરાહટ હોને લગતી હૈ. કિ આપ હિસ્ટ્રી કો હિસ્ટ્રી કી તરહ રહેને દિજીએ. બહોત શોખ હૈ, બહોત અચ્છી બાત હૈ, ઇતિહાસ પઢના ચાહિયે, મૈં ઇતિહાસ કા વિદ્યાર્થી રહા હું, લેકિન હિસ્ટ્રી કો આપ ઇસ તરહ સે મત બતાઈએ કિ હિસ્ટ્રી સિર્ફ મહાપુરુષોં કા હી ઇતિહાસ હોતા હૈ. ઐસા ઇતિહાસ ન હમેં પઢાયા ગયા હૈ, ન હમને પઢા હૈ.

બહોત હી ઉન્નત અનુશાસન હૈ ઇતિહાસ કા. ભારતીય ઇતિહાસકારોને દુનિયાભર મેં અપના નામ કમાયા હૈ. ઉસમેં સિર્ફ વામપંથી નહીં હૈ. ઉનકે બીચ ભી ઇતિહાસ લિખને કે તરીકોં કો લેકર, અપની સોચ કો લેકર બહોત પ્રતિયોગિતા હૈ. બહોત ઝઘડે હૈ, બહોત તરહ કી બહસ હૈ. આપ પૂરે ઇતિહાસ લેખન કો વામપંથી કહકર ખારીજ નહીં કર સકતે, હૈ ઉસમેં દક્ષિણપંથી ભી હૈ. ઇતિહાસ લેખન કી ઇતની વિવિધતાએ હૈ, યે મત બતાઈએ કિ વહાં સિર્ફ હમ અકબર હી પઢ રહ હૈ, ઔર બદલને કી ઇતની સનક ન હો, આપ અકબર કો હરા દો, ઔર ઉધર કોઈ સંસ્કૃત મેં લિખ દિયા કિ ભારત ને ચીન કો હરા દીયા થા. સામના કરના ચાહીએ, ઇતિહાસ કી વો કમજોરિયાં હૈ ઉસકા સામના કરના ચાહિયે. યે ચીજ યહી બતાતી હૈ કિ ઇસકા મૌકા હૈ તો યે હમને કૈસે કિયા. ઇતના ગિલ્ટ લોગોં મેં, અપરાધબોધ ભરા હુઆ થા કી સંસદ મેં ભાષણ દે રહે થે. તો હમ નહીં સોચતે કિ વહાં પર ભી હમારે લોગ થે, વહાં પર ભી હમારે લોગ  થે તો યે ભી ડરે હુએ થે, નામ ન પૂછ લે કિ હમારેવાલે કહાં કહાં થે. હોમ ડિપાર્ટમેન્ટ કે રેકોર્ડ મેં લિખાયા ગયા કિ હમ લોગ વહાં થે. હમસે લેકર ડરે હુએ થે, હમ ભૂમિગત થે. વહી તો પૂછ રહે હૈ, આપ ભૂમિગત થે તો બહાર ક્યોં નહીં થે. ક્યા ફર્ક પડતા હૈ, તબ નહીં થે, આજ તો હમ હૈ, ઔર સ્વિકાર કર હી રહે હૈ ભાઈ, ઇસસે બચને કા અપરાધબોધ લેકર કોપી ફાડ દો, મિટા દો, રિઝલ્ટ ખરાબ હૈ, બચપન મેં લોગ કરતે થે ના, સરકી સિગ્નેચર કરકે જમા કરતે થે. ઐસા આના ચાહીયે બહાર. કહેના ચહીયે ઉસ વક્ત કે યે ફેંસલે થે, હાલાત થે, ઔર હમ નહીં થે. પર આજ હૈ, તો રહેંગે.

એક ઇતિહાસ કો યાદ કરને કિ જો કાર્યશાલા હૈ, ઇસકો સમજિયે અગર, બહોત મન લગતા હૈ  તો મોબાઈલ પર ટાઇમર સેટ કર દીજીએ. ઇનકી જયંતી, ઇનકી પુણ્યતિથી ઔર ૨૦૧૮ મેં ઐસા કર સકતે હૈ, કિ એક ટારગેટ લેતે હૈ, કિ ૩૬૫ દિન મેં હમ લોગ વો સભીકો યાદ કરતે હૈ, વો મહાપુરુષ થે જિનકા યોગદાન થા. ઔર યુએન કો બુલવાકર સર્ટિફિકેટ ભી દિલવા દેંગે. યહી કરતે હૈ, સાલ ભર સભી કામ છોડ કર. ઇસ તરાહ મંત્રી જનતા કે પ્રશ્નો કા જવાબ નહીં દે રહા હૈ,  વો હિસ્ટ્રી રહા હૈ, ઓર કહેતા હૈ કિ હિસ્ટ્રી આ ગઈ હૈ. …

હર ઇતિહાસ કી અપની અપની વિવિધતાએ હૈ. કુછ લિખી ગઈ હૈ, કુછ નહીં લિખી ગઈ હૈ. યે અસમાનતાએ હૈ, ઉસમેં વૈસી બાત નહીં હૈ. લેકિન ઇસ તરહ સે નહીં હોગા, કિ આપમેં સે કોઈ મંત્રી જાકર બદલે દે ઉસકો. થોડા આપ ઇતિહાસ કે ઇતિહાસ કે તરહ અનુશાસન સે લિજીએ. અપની સોચ સે લિજીએ. આલોચના કિજીએ. યે અચાનક ફેંસલા હો ગયા! મંત્રીજી કૌન હોતે હૈ ફૈંસલા લેને વાલે? ઇતિહાસ બદલ જાયેગા. તીનસો પન્ને નહીં મિલેગે ફીર દોસો પન્ને પઢાએગે. યે નહીં હોના ચાહીએ ઔર અગર આપ કો લગતા હૈ કિ પીઢોઓ કો ઇતિહાસ સીખાના ચાહીએ, તો કેમેસ્ટ્રી, ફિઝિક્સ બંદ કિજિએ. ફર્સ્ટ પિરિયડ સે લાસ્ટ પિરિયડ તક હિસ્ટ્રી પઢાઈએ. પઢેગા હિસ્ટ્રી.

યે સારી ચીજે હૈ જો દેખ રહૈ હૈ, ઔર મેં જિસ પેશે સે આતા હું, મેં ઉસમેં ભી ઇસ બદલાવ કો રેખાંકિત કરના જરૂરી સમજતા હું, ક્યોંકી વો માધ્યમ વો માધ્યમ રહા નહીં હૈ. માલૂમ નહીં હૈ કી હમ લોગોં કે પાસ ભી અબ કિતના અવસર હૈ, કિતના અવસર નહીં હૈ. ક્યોંકી સત્તા કી આહટ જો હૈ, અચ્છી નહીં હૈ. ઉસકા આત્મવિશ્વાસ વિજય કા કુછ ઔર મતલબ સમજ રહી હૈ. વિજય કી કુછ ઔર તસવીર હમ લોગ દેખ રહે હૈ. યે અગર આપ લોગોં કે ભીતર સે, ઇસ બાત કી સમજદારી લોગો તક નહીં પહુંચતી કી ટેલિવિઝન સરકાર કા ગુલામ હો ગયા હૈ, ઔર આમ જનતા કે ખિલાફ હો ગયા હૈ. ઔર આપ ઇસ મીડિયા કે ખિલાફ ખડે હોઈએ. હમારા લોકતંત્ર ખતરે મેં હે. ઇસકા મેં ઇન્કાર નહીં કરના ચાહતા. જબ તક ઇસ દેશ મેં સમજદાર ઔર સાહસી લોગ હૈ, ઔર હૈ ભી કાફી. સમજ મેં તો હમારી જનતા કે પાસ એક હી બ્રાન્ડ હૈ આઝાદી. ઔર ઉસકે લિયે વો જાન લગા દેગી. ઇતના ભરોસા તો હૈ મુઝમેં. લેકિન યે મીડિયા કા ચાલ આપ લોગ સમજિયે. યે હમ સબકો એક પોલિટિકલ કૉલોની મેં બનાના ચાહતે હૈ. હમ સબકો એક હી પોલિટિકલ કૉલોની મેં રખના ચાહતે હૈ. ઔર ઉસકી ભીતર કી જો વિવિધતાએ હૈ, આકાંક્ષાએ હૈ, ઉસ સબકા દમન કિયા જા રહા હૈ. ઇસકા પરિણામ યહ હોગા કિ જિસ દિન યે ફટેગા ઉસ દિન ઉસકે નજદિક જો ભી હોગા વો મારા જાયેગા. હમ સબકા એક તરહ સે ઇતના ઘોર નિષ્ઠાકરણ રાજનીતિ કે નામ પર હો રહા હૈ. કોઈ હંસને, બોલને ઔર મઝાક કરને કે આઝાદી હોની ચાહિયે. થોડી નીડરતા હોની ચાહીએ. વંદે માતરમ્‌ ભી ગાના ચાહીએ, ઇસમેં કોઈ દિક્કત નહીં હૈ, લેકિન વિડિયો રેકોર્ડિંગ ઠીક બાત નહીં હૈ.

(સંપૂર્ણ) 

[શબ્દાંકન : કિરણ કાપુરે, youtube.com પરથી]

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 સપ્ટેમ્બર 2017; પૃ. 03-04 તેમ જ 16 સપ્ટેમ્બર 2017; પૃ. 05-07

યૂટ્યુબ (youtube) પરનું આ સમૂળું વક્તવ્ય અહીં આ કડી પર સાંભળી શકાય છે :

https://www.youtube.com/watch?v=0bMz2p4JNcU