બ્રોમ્ટનમાં (કેનેડા) રહેતી લીંચને ફોન ઉપર પોલીસનો સંદેશો મળે છે : ‘૧૯૮૭માં તમારો ૨૧ મહિનાનો ખુંચવાયેલ દીકરો જર્મીન, આજે કનેક્ટીકટમાંથી જીવતો મળ્યો છે. અને તમારા છોકરાને ખુંચવનાર તેનો બાપ એલનનું જુઠાણું પકડાયું છે. લો વાત કરો જર્મીન સાથે.’
લીંચ તો સ્તબ્ધ જ થઈ ગઈ.
જર્મીન ફોન પર બોલ્યો, “મોમ !”
લીંચની આંખો ભરાઈ ગઈ..
તે બોલી, “મારા ભગવાન! તેં મારી લાજ રાખી.”
જર્મીન ફરી બોલ્યો, “મોમ સાચું કહું, એલેને મને નાનપણથી એમ જ કહ્યું હતું કે તું  ૨૧ મહિને મરી ગઈ છે, પણ હું માનતો નહોતો અને સમજણો થયો ત્યારથી મોમ તમને ખોળતો હતો.” તેના પુખ્ત અવાજમાં નાનું બાળક બોલતું હતું.
લિંચ ગદગદ હતી. "મને ટિકિટ અડધા કલાક પછીની મળી છે, હું બે ફ્લાઈટ બદલી ને દોઢ કલાકે કનેક્ટીકટ પહોંચું છું. ૬૬ વર્ષની વયે, આજે જાણ્યા પછી મારામાં તને મળવાની આતુરતા ઘણી વધી ગઈ છે.”
“મોમ, મારી પણ એ જ દશા છે. હું એરપોર્ટ ઉપર ઘણી આતુરતાથી તારી રાહ જોઇશ,” જર્મીનના અવાજમાં કંપનો અનુભવાતા હતા.

વાત જાણે એમ બની હતી કે જર્મીનના જન્મ પછી, મળેલા છૂટાછેડામાં, એલન ઝનૂને ભરાયો હતો. અને તે ગોઝારા દિવસે વિઝિટેશન વખતે, તક મળતાં જ, પાણી માર્ગે ટોરંટોથી તે તળાવ ક્રોસ કરી અમેરિકા પહોંચી ગયો. તેને આ ચોરી કરવામાં સહાય કરી એંજેલાએ. અને પાસ્પોર્ટ ઉપર નામ બદલવાની સહાય કરી એજેંલાના પતિ પીટરે. નવા પાસ્પોર્ટના સહારે, અમેરિકામાં દાખલ થયેલા એલને પહેલું કામ કર્યું જૂનો પાસ્પોર્ટ અને જૂના નામ એલને નેસ્તનાબૂદ કર્યાં અને નવો અવતાર મેક્ષ કોનાર્કનાં નામે શરૂ કર્યો. જર્મીનને મેક્ષ જુનિયરના નામે ભણવા મુક્યો અને એકલ પંડે કનેક્ટીકટમાં કોફી શોપ ખોલી.

આ બાજુ રડી રડીને લીંચનાં હાલ બૂરા હતા. તેણે જર્મીનની યાદોને સહારે જીવવાનું હતું. પોલીસ પાસે કોઇ જ માહીતિ નહોતી .. છ મહિને કેસ ફાઈલ થઈ ગયો .. પણ લીંચને ધરપત નહોતી. દર રવિવારે ચર્ચમાં જતી અને પ્રભુને પ્રાર્થના કરતી કે તેના જર્મીનને લાંબું આયુષ્ય આપે અને સર્વ રીતે સહાય કરે. અને પ્રભુને પ્રાર્થના કરતી કે એક દિવસ એના દીકરા સાથે તેની મુલાકાત કરાવે …

પાંચ વર્ષ વીતી ગયાં પછી, કેનેડિયન પોલીસે ફાઇલ બંધ કરી પણ લીંચ પાસે એવી ક્યાં કોઇ શક્યતા હતી? તેની તપશ્ચર્યા તો જ્યાં સુધી જર્મીન ન મળે ત્યાં સુધી હતી. તે દ્ર્ઢ પણે માનતી કે પ્રભુએ વિખૂટો પાડ્યો છે અને તે જ ભેગા કરશે.

એલન અને જર્મીન સમય સાથે આગળ વધતા જતા હતા. ક્યારે ય વાતો કરતા ત્યારે દરેક વાતનો અંત મમ્મી ઉપર આવી જતો. પુખ્ત જર્મીન પપ્પાનાં જૂઠ પકડવામાં માહીર થઈ ગયો હતો. ખાસ્તો દારુ પીધા પછીના બડબડાતમાં સત્ય આપોઆપ ખૂલી જતું. લીંચનો સંદર્ભ લીસા તરીકે થતો એ એક ગુંચવનારી વાત હતી. તે જાણતો કે તેની મા જીવે છે અને તે કેનેડામાં છે.

આ બાબતે ઝઘડા પણ થતા. બાપ કહેતો, “તારી માએ જન્મ આપ્યો અને મેં તને પાળી પોષીને મોટો કર્યો તેનું કંઈ નહીં?”

જ્રર્મીન બોલતો “તમે ગુનેગાર છો મને મારી માથી છૂટો પાડ્યો છે.”

પોલીસને ક્યાંક્થી બાતમી મળી મિસ્ટર મેક્ષ માર્કનાં ડોક્યુમેંટ નકલી છે. ડિટેક્ટિવ પાછળ લાગ્યો .. ૩૧ વર્ષ જૂનો કેસ ખુલ્યો. પ્રૂફ ભેગા થયા, લોહીનું પરીક્ષણ થયું. મેક્ષ જ એલન છે તેમ સાબિત થયું; અને પોલીસે ફોન કર્યો .. ‘૧૯૮૭માં તારો ૨૧ મહિનાનો તારો ખૂંચવાયેલ દીકરો જર્મીન આજે કનેક્ટી કટમાં થી જીવતો મળ્યો છે. અને તારા છોકરાને ખુંચવનાર તેનો બાપ એલનનું જૂઠાણું પકડાયું છે. લો વાત કરો, જર્મીન સાથે.’

ફલાઈટમાં લીંચ કનેક્ટીકટ પહોંચી, ત્યારે જર્મીન માને માટે મોટો ફૂલોનો ગજરો લઈને ઊભો હતો. … અને ૩૧ વર્ષનો દુઃખનો ગાળો આંસુઓમાં પીગળી ગયો.

તેને ચર્ચનાં પાદરીનાં શબ્દો સંભળાતા હતા : “ધીરજ અને હકારાત્મક અભિગમ ચમત્કારિક પરિણામ લાવે છે."

(સત્ય ઘટના ના આધારે)

વર્તમાન પત્રે જડેલી વાર્તાની શ્રેણી, "વૃત્ત અને વૃતાંત અનેક"માં તાજી અને  અનોખી વાર્તા .. ધ્યાન રહે વાર્તા તત્ત્વ વચ્ચે મુકાયુ છે, જે તદ્દન કાલ્પનિક છે

e.mail : vijaydshah09@gmail.com

Indian anti colonial struggle has been the major phenomenon which built modern India into a secular democracy. Many of the political streams were part of this movement which struggled in their own way to drive away the British. There were some, the ones’ who held on to nationalism in the name of religion, who were not part of this and now in order to gain electoral legitimacy, either they make false claims about their being a part of it or try to distort the events to denigrate the leaders of freedom movement, particularly Jawaharlal Nehru. This came to surface yet again when Mr. Modi was hoisting Indian flag on the occasion of 75th Anniversary of proclamation of Azad Hind Government. At the event he said that the contributions of Bose, Patel and Ambedkar have been ignored by the ruling Nehru-Gandhi family.

Nothing can be farther from truth than this statement of his. One knows that Ambedkar was made the minister in the first Cabinet of India; he was also given the task of being the Chairman of drafting committee of Indian constitution and was asked to draft the Hindu code bill. Sardar Patel was the Deputy Prime Minster, looking after the Home ministry. The compilation of Sardar Patel’s letters has been edited by Durga Das, ‘Sardar Patel Correspondence’. As per this book it becomes clear that Nehru and Patel were very close and till Patel was alive most of the decisions which taken were with his consent or due to his initiative. Patel regarded Nehru as his younger brother and his leader; both. Earlier Modi tried to propagate that Nehru ignored Sardar Patel and did not attend his funeral in Bombay. Moraji Desai’s biography describes that Nehru did attend the funeral; this was also reported in the news papers that time.

As far as Netaji Bose is concerned, Nehru and Bose were close ideological colleagues. Both were socialists and part of the left wing of the Congress. Unlike the followers of Hindutva politics, Bose was very secular. Hindu nationalist leaders attacked Subhas Bose incessantly as he dared to reserve jobs for Muslims when he was elected to lead the Calcutta Corporation. Bose was aware of the tremendous injustice that Muslims faced in recruitment. It was Bose who opposed the Muslim and Hindu communalists both. In Tripura Convention of INC, Bose was elected the Chief, but Gandhi was opposed to him mainly on the ground of Non violence. Bose tended to support violent means. Due to opposition within INC; Bose left Congress to form Forward Block, a left party, which has been part of left coalition in West Bengal for a long time. Bose and Nehru were on the same page as far as future of industrialization and public sector was concerned. Bose’s biographer Leonard A Gordan writesabout his ideology, As per Bose “Each [person] should privately follow his religious path, but not link it to political and other public issues. Throughout his career, he reached out to Muslim leaders, first of all in his home province of Bengal, to make common cause in the name of India. His ideal, as indeed the ideal of the Indian National Congress, was that all Indians, regardless of region, religious affiliation, or caste join together to make common cause against foreign rulers.”

The major difference from Gandhi-Nehru on one side and Bose on the other was the role of Congress during Second World War. Congress in due course came to take anti British stance and Gandhi launched the Quit Indian movement in 1942. Bose operated on the ground that an alliance with Germany-Japan may give freedom to India. It was really doubtful whether alliance with fascist forces was the right way. In case of their victory India might have come under the control of Japan-Germany axis which would have pushed India back by many steps. While Congress opposed British through mass movement, Bose launched ‘Azad Hind Fauz’ (AHF). His respect for the Hindu Muslim syncretism was also exhibited when he offered a Chadar on the Mazar (tomb) of Bahadur Shah Zafar in Rangoon, Burma, the leader of 1857 uprising as a symbol of Hindu Muslim unity and pledged to bring his mortal remains to Delhi, to bury in Red Fort. Hindu Mahasabha actively supported British war efforts by urging Indians to join the British army. Savarakar urged upon his followers to be part of War committees to support British Empire. British accommodated leaders of Hindu Mahasabha on war committees.

Savarkar also said ‘No support to armed resistance against British’. It is interesting that while Netaji was fighting the British from across the border, Savrkar and Hindutva Nationalists helped the British army which was fighting AHF of Subhash Bose! The claims that Modi and Co. is following the footsteps of Netaji are a claim which has no substance. The matter of fact is that the efforts of Savarkar were acting against the interests of army raised by Netaji. In contrast, while Congress did not agree with Netaji’s line of action, it was Congress which raised the legal support to fight the cases of the personnel of AHF in the aftermath of the war. Bhulabhai Deasi, Kailashnath Katju and Nehru himself came forward to battle in the court rooms on behalf of AHF. 

Today when we are witnessing the name change of all Muslim sounding names by the rulers of BJP, in AHF, the Hindustani and Muslim sounding names were as common. The provisional Government which was formed by him was, was titled ‘Aarzi-Hukumat-Azad Hind’ (Provisional Government of free India) in Singapore. The very nomenclature Azad Hind Fauz is on the same lines. In the provisional Government Hindus and Muslims both were there like in the Provisional Government set up by him e.g. SA Ayer, Karim Ghani, were two among many others who were part of the Government. What we need today most is to revive the spirit of amity, which Netaji stood for and was being practiced in AHF.

ગુજરાતમાં સ્થળાંતરિત મજદૂરોનું જીવનપાયન હું છેલ્લાં ૩૫ વર્ષથી જોઈ રહ્યો છું. સાંગઠનિક કામે વારંવાર સુરત, મુંબઈ જવાનું થાય. સુરતમાં પાવરલૂમ-હીરા ઉદ્યોગમાં તેમની સંખ્યા વધુ. ગુજરાતમાં હીરાઉદ્યોગના કારણે જે આંતરિક સ્થળાંતર થયું, તેના લીધે સૌરાષ્ટ્રમાં જે પરિવર્તનો આવ્યાં તેનો પણ હું સાક્ષી છું. આ સ્થળાંતરિત મજદૂરોની અમાનવીય પરિસ્થિતિની વાતો ક્યારેક છાપામાં આવે. બાકી તો આપણે અજાણ જ રહીએ.

અનેક વર્ષો પહેલાં અલંગ શીપ બ્રેકિંગ યાર્ડમાં કામ કરતા મજદૂરોની સ્થિતિ વિશે મેં એક લેખ લખ્યો હતો. એ જ સમય દરમિયાન અલંગમાં ફ્રાન્સથી ‘બ્લૂ લેડી’ નામનું જહાજ અલંગ આવવાનું હતું. જેનો ખુદ ફ્રાન્સમાં જ ખૂબ જ વિરોધ થયો હતો. કારણ કે તેમાં અનેક હાનિકારક-ઝેરી તત્ત્વો હતાં. મારા એ લેખથી, મારી ભાળ મેળવીને ફ્રાન્સથી એક પત્રકાર બહેન મળવા – ઇન્ટરવ્યુ લેવા આવ્યાં હતાં. જે પછી અલંગ ગયાં ત્યારે ત્યાં તેમની ધરપકડ પણ થઈ હતી. એ પછી તો અનેક સામયિકોએ નોંધનીય લેખો પણ છાપ્યા. પણ આ બધું એટલાં પૂરતું જ સીમિત હોય છે.

ગુજરાતમાં પ્રથમ સ્થળાંતરિત મજદૂરો પર હુમલા

વર્લ્ડ ઇકોનોમિક ફોરમના અહેવાલ અનુસાર સુરત દુનિયાના સૌથી વધુ ઝડપથી વિકસી રહેલા વિશ્વના ૨૨ શહેરોમાંનું એક છે. અને એ રીતે જાણે કે ‘સુરત મોડેલ’ના વખાણ પણ થયા. આ ‘સુરત મોડેલ’ શું છે? આ ‘સુરત મોડેલ’ એટલે સ્થળાંતરિત મજદૂરો જે સંચામાં, હીરામાં કામ કરે છે તેમની કોઈ નોંધણી ના હોય, કોઈ શ્રમદાયક લાગુ ના પાડતા હોય, કોઈ લેબર ઇન્સ્પેક્ટર ના હોય, કોઈ શ્રમિકનું મૃત્યુ – અપમૃત્યુ થાય તો કાગળ પર કોઈ નોંધણી ના થાય! વર્લ્ડ ઇકોનોમિક ફોરમ જ્યારે આ ‘સુરત મૉડેલ’ના વખાણ કરી કહ્યું હતું એ જ ગાળામાં ગુજરાત સ્થળાંતરિક મજદૂરો પર હુમલા થયા.

ગુજરાતે પહેલીવાર સ્થળાંતરિતો પર આ પ્રકારના હુમલા જોયા. ગુજરાતમાં કોમી તોફાનો, જ્ઞાતિના ધોરણે તોફાનોનો ઇતિહાસ રહ્યો છે. તેના કારણે હવે સમજી શકાય તેમ છે. પરંતુ સ્થળાંતરિત મજદૂરો પર હુમલાઓ ગુજરાતી લોકો શા માટે કરે? આ સમજવું થોડુંક અઘરું છે.

ગુજરાતીઓ – સ્થળાંતરિત મજદૂરો : પરિસ્થિતિવશ અનુકૂલન

ગુજરાતની એ વાસ્તવિકતા છે કે ગુજરાત સ્થળાંતરિત મજદૂરો પર આધારિત છે. ગુજરાતનું સમગ્ર અર્થતંત્ર તેમનાં પર નિર્ભર છે. પારવલૂમ, હીરા ઉદ્યોગ, બાંધકામ ઉદ્યોગ, ઘરેલું કામ … આ બધામાં આ જ સ્થળાંતરિક લોકો પર ગુજરાત નિર્ભર છે. અમદાવાદમાં ૫૦ ટકા, સુરતમાં ૭૦ ટકા લોકો સ્થળાંતરિતો છે. ગુજરાતમાં સેંકડોની સંખ્યામાં મોટાં રસ્તાઓ – ઘોરી માર્ગો જે પી.પી.પી. મોડેલ પર તૈયાર થઈ રહ્યાં છે, ત્યાંથી શરૂ કરીને રસોઈ-કપડાં-કચરાં-પોતાં જેવાં તમામ ઘરેલું કામમાં ગુજરાત આ સ્થળાંતરિક મજદૂરો વગર ચાલી જ ના શકે! એક અઠવાડિયા માટે પણ જો આ તમામ કામો અટકી જાય તો ઘરોમાં બનતી રસોઈથી શરૂ કરીને મોટાં મોટાં બાંધકામો સુધીનાં કામો થંભી જાય. સવારે આપણી સોસાયટી-શેરીમાં કચરો લેવા આવતી ગાડીથી લઈને તમામ જગ્યાએ આપણને સ્થળાંતરિત મજદૂરો દેખાશે. કાલુપુરમાં હાથલારી ખેંચતા, બાંધકામોની સાઇટ્‌સ્‌ પર સાડી-ઓઢણીનું પારણું બનાવીને પોતાના અર્ધભૂખ્યા બાળકોને ઊંઘાડતી એનિમિક સ્ત્રીઓથી લઈને, મેટ્રોના ધમધોકાર ચાલતાં કામોમાં બધે જ ગુજરાત આ સ્થળાંતરિત મજદૂરો પર આધારિત છે. એટલે કે ગુજરાતીઓનું અને સ્થળાંતરિત મજદૂરોનું એક સહ અસ્તિત્વ છે. અને તે પરિસ્થિતિવશ અનુકૂલનમાંથી જન્મેલું છે.

ગુજરાતમાં સ્થળાંતરિક મજદૂરોનું એક ચિત્ર

શ્રી ઇન્દિરાબહેન હિરવે તથા અન્યના ૨૦૧૪ના લેખના આધારે કહીએ તો, ગુજરાતમાં લગભગ ૪૩ ટકા સ્થળાંતરિત મજદૂરો, તેમનાં કુટુંબો સાથે રહે છે. તેમાંથી ૧૬.૬૭ ટકા જેટલાં કુટુંબો પાસે જ પાકાં મકાનો છે. ૬૭ ટકા વીજળીથી, ૫૭ ટકા પાણી પુરવઠાથી, ૭૪ ટકા શૌચાલયથી અને ૭૪ ટકા બાથરૂમની સગવડથી વંચિત છે. ૯૦ ટકા કુટુંબોનાં બાળકો શાળાએ જઈ શકતાં નથી.

સ્થળાંતરિતો પરના હુમલા – રાજકીય વધુ અને સામાજિક નહિવત્‌

અલબત્ત, સ્થળાંતરિતો સાથે ભેદભાવ થાય છે. એ વાત એકદમ સાચી છે. એમને કોઈ આદર-માન-સન્માનથી જોવામાં નથી આવતા. સુરતના મજદૂર વિસ્તાર અને ધોડદોડ રોડ, અમદાવાદના નવરંગપુરા અને અમરાઈવાડી, ઓઢવ, નારોલ વચ્ચેનો તફાવત આંખે ઊડીને દેખાય તેવો છે. તેમ છતાં મારે એક વાત કહેવી જોઈએ કે ગુજરાતમાં તાજેતરમાં બનેલી સ્થળાંતરિત મજદૂરો પરના હુમલાની ઘટનાઓનો પ્રકાર રાજકીય વધુ અને સામાજિક ઓછો હતો. એટલે જ તે ઝડપથી બંધ પણ થઈ ગયા. ગુજરાતમાં હું પણ બિનગુજરાતી તરીકે વર્ષોથી રહું છું. તેથી અનેક અનુભવોમાંથી પસાર થયો છું. તાજેતરમાં કેટલાંક અખબારોમાં આવેલા લેખમાં આ હુમલાઓ માટે ગુજરાતના ‘પ્રવેશવાદ-પ્રાંતવાદ’ને જવાબદાર ગણવામાં આવ્યો. જે પ્રાંતવાદ મહાગુજરાત આંદોલન કે નર્મદા-સરદાર સરોવર ડેમ સમયે જોવા મળ્યો હતો. મને તે અવાસ્તવિક લાગે છે. સરદાર સરોવર-નર્મદા ડેમ સમયે ઊભો થયેલો પ્રાંતવાદ ગુજરાતની એક કમનસીબ ઘટના છે. શ્રી મેઘા પાટકરની પ્રવેશબંધી કરીને વિરોધના અવાજને દબાવવાની શરૂઆત ગુજરાતમાં ત્યારથી થઈ, પરંતુ જે રીતે મહારાષ્ટ્ર – મુંબઈમાં શિવસેનાએ પ્રાંતવાદ જગાવીને દક્ષિણ ભારતીયોને હાંકી કાઢ્યા હતા, એ પ્રકારના બનાવ ગુજરાતમાં ક્યારે ય નથી બન્યા.

આ હુમલાઓ રાજકીય પક્ષોની મીલીભગત હોઈ શકે?

મનમાં સતત એ શંકા આવ્યા કરે કે આ હુમલાઓ રાજકીય પક્ષોની મીલીભગત ના હોઈ શકે? વિરોધ પક્ષ સ્થળાંતરિત મજદૂરોને પોતાની વૉટબૅંકમાં ફેરવવાની ગણતરી રાખી શકે એમાં કોઈ નવી વાત નથી. આવી ઘટનાઓ બને, માધ્યમોમાં મુખ્ય સમાચાર બને, ગુજરાતની સ્થિતિ દેશ અને દુનિયા આગળ ખુલ્લી પડી જાય એવી છીછરી ગણતરીઓ હોઈ શકે. તો, શાસક પક્ષ પણ આમાંથી મુક્ત હોય એવું માનવાની જરૂર નથી. છત્તીસગઢ, મધ્યપ્રદેશ, રાજસ્થાનમાં વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ થઈ રહી છે. આ સ્થળાંતરિત મજદૂરો સાથે શાસક પક્ષ ભા.જ.પ.ની પહેલેથી જ સાંઠગાંઠ છે. અલબત્ત, સ્થળાંતરિતો પણ સલામતી માટે શાસક પક્ષના જ પડખે રહેવાનું પસંદ કરતા હોય છે. આ સ્થળાંતરિત મજદૂરોનો જ ૧૯૬૯ના કોમી તોફાનોમાં, ૨૦૦૨ના કોમી તોફાનોમાં દલિતોની સાથે જ ‘બુલવર્ક’ તરીકે ઉપયોગ થયો છે. ભગવી સેનાના સભ્યો તરીકે ગુજરાતના ‘વિકાસ મોડેલ’ના આ જ મજદૂરો બહુ મોટા પ્રચારકો રહ્યાં છે. ચૂંટણી સમયે યુ.પી., બિહાર જવાની ટિકિટ, રોકડ રકમ, બસો મૂકવી વગેરે જેવી સુવિધા આપનાર ભા.જ.પ. પોતાના જ માટે  કામ કરતાં આ સ્થળાંતરિક મજદૂરો સાથે શા માટે બગાડે એવો પ્રશ્ન થાય. પરંતુ મનમાં એવી પણ શંકા ઉપજે છે કે ક્યાંક એવો છૂપો ઇશારો તો નહોતો ને કે “જાવ, અમને જીતાડીને પાછા આવજો, પછી તમને સલામતી આપીશું.”

ખેર, જે પણ હોય, સ્થળાંતરિતોની હિજરત અને તેમના પરના હુમલાઓ ત્રણ-ચાર દિવસમાં જ બંધ પણ થઈ ગયા. જે સ્પષ્ટ દર્શાવે છે કે આ હુમલાઓ રાજકીય જ હતા. અમારા પક્ષ તરફથી પણ અમે અમદાવાદ, વડોદરા, સુરતમાં પોલિસ કમિશનર અને કલેક્ટરને આવેદનપત્ર આપીને માંગણી કરી હતી કે તમે રેલવે સ્ટેશને, બસ સ્ટેશને જઈને આ મજદૂરોને સલામતીની ખાતરી આપી પાછા બોલાવી લાવો. અમારી માંગણી તેમણે માની પણ ખરી! અને ચમત્કારિક રીતે તે કામ પણ કરી ગઈ.

સ્થળાંતરિત મજદૂરોની આ હાલત માટે કોણ જવાબદાર?

ગુજરાતમાં, સ્થાનિક લોકો અને સ્થળાંતરિત મજદૂરોનું પરિસ્થિતિવશ અનુકૂલન સધાયું છે તે સાચું, પણ તેથી આ મજદૂરોની હાલત કોઈ રીતે બહેતર નથી એ તો આપણે જોયું.

આંતરરાજ્ય સ્થળાંતરિત મજદૂર કાયદાના પાલનમાં હોમ સ્ટેટ અને હોસ્ટ સ્ટેટની સંપૂર્ણપણે દિલચોરી, શાસક અને વિપક્ષની ‘રાજકીય ઇચ્છા શક્તિ’નો અભાવ અને મજબૂત સંગઠનોની ગેરહાજરીએ આ મજદૂરોની હાલત કફોડી કરી દીધી છે.

મારો એક અનુભવ કહું. લગભગ ૧૦-૧૫ વર્ષ પહેલાં, સુરતમાં ઉડિયા મજદૂરની માલિક દ્વારા હત્યાની તપાસ માટે ઓરિસ્સા વિધાનસભાનું એક પ્રતિનિધિમંડળ આવેલ. અમને બધાને આશા હતી કે ચાલો! કંઈક દબાણ તો આવશે. પણ અમારા આઘાત વચ્ચે એ પ્રતિનિધિમંડળે, સુરતમાં મહેમાનનવાજી સ્વીકારીને માઉન્ટ આબુના પ્રવાસે જવા નીકળી ગયું. જાણે કે મોતની કિંમત ચૂકવાઈ ગઈ!! ના એ ઘટનાની તપાસની કોઈ ચર્ચા ઓરિસ્સા વિધાનસભામાં સંભળાઈ, કે ન ગુજરાત વિધાનસભામાં.

એટલે, જે રાજ્યમાંથી આ સ્થળાંતરિત મજદૂરો આવે છે તે રાજ્યને પણ તેમની ના કોઈ ચિંતા છે કે એમના માટે કાયદાના પાલનનો કોઈ આગ્રહ છે. આ ઓરિસ્સા, યુ.પી., બિહાર, ઝારખંડ વગેરે બધાં રાજ્યો માટે સાચું છે. એમને તો એમનાં પોતાના રાજ્યે જ તરછોડ્યા છે ત્યાં એ કોને ફરિયાદ કરે?

સ્થળાંતર – આજે દુનિયાની હકીકત

દુનિયાભરમાં સ્થળાંતર થાય છે અને તે થકી જ સભ્યતાઓ વિકસી છે. સ્થળાંતરના આ ચક્રને આપણે અટકાવી ન શકીએ. અલબત્ત, સ્થળાંતરને લઈને આજે વિશ્વ આખામાં રાજકારણ ચાલે છે. એક સમયે અમેરિકા ‘ન્યૂ વર્લ્ડ ઓર્ડર’ કહેવાતું. દુનિયાભરના લોકો ત્યાં જઈને વસ્યાં. ધીમે ધીમે ત્યાં પણ સ્થળાંતરિતોના પ્રશ્નો ઉદ્‌ભવ્યા અને તેમના પર પ્રતિબંધની વાતો પણ આવી. આજે લેટિન અમેરિકા મેક્સિકોથી સ્થળાંતરિતોનો એક કારવાં અમેરિકા તરફ આવી રહ્યો છે. ખુદ અમેરિકાના પ્રગતિશીલ લોકો આ સ્થળાંતરિતોની તરફેણમાં પોતાની સરકારો વિરુદ્ધ પણ અસંમતિનો અવાજ ઊઠાવી રહ્યાં છે. જે બધાં માટે આશાનું કિરણ છે.

(તા. ૨૫-૧૦-૨૦૧૮ના રોજ, સેક્યુલર લોકશાહી આંદોલનની ગુરુવારીમાં આ વિષયની ચર્ચાને આધારે, ઝડપથી તૈયાર થયેલ લેખ.)

E-mail : dn.rath@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 નવેમ્બર 2018; પૃ. 08-09