એક હાથમાં રિમોટ પકડી મિકેશ પટેલ ટીવીની ચેનેલો સર્ફ કરી રહ્યો હતો એ જ વખતે ડોરબેલ વાગ્યો. બારણું ખોલતાં સામે ઊભેલી મહિલાને જોતાં એ સડક થઈ ગયો. ચહેરો ખૂબ જાણીતો છે પણ નામ? નામ…? નામ…? ‘ઓહો, શેફાલી?’
નામ આપોઆપ જીભે આવી ગયું. તે પછી તે નામનાં લક્ષણો ગોઠવાતાં ગયાં. ગોળ ગૌર ચહેરો. ભૂરી આંખો, સ્વરનો રણકો, કપાળ પર હજી કરચલી પડી નથી. હા, માથા પરના કાળાભમ્મર વાળમાં થોડી સફેદીની ઝાંય દેખાય છે. ઓહ યસ, શેફાલીના બદનમાંથી કાંઈક કપૂર જેવી સુવાસ આવે છે, પંદર વર્ષ પહેલાં મેનેજમેન્ટ સ્કૂલમાં કાયમ તેની ડાબી તરફ બેસતી શેફાલી! કપૂરની વાસના કારણે જ નામ પણ જીભે આવી ગયેલું.
બંનેએ હાથ મિલાવ્યા. ‘મારી ડોટરને અહીંયાં સ્વીટન્સ કોલેજમાં એડમિશન મળ્યું છે; મૂકવા આવી છું.’ શેફાલીએ મિકેશના પંજા ઉપર પોતાનો કપૂરી પંજો પસરાવતાં જણાવ્યું. મિકેશે અજાણતાં જ પોતાનો પંજો સૂંઘી લીધો અને શેફાલીને પાસેની આર્મચેર પર બેસવા ઈશારો કર્યો. ‘થેંક્સ.’ શેફાલી એ ચેરમાં ગોઠવાઈ ગઈ. મિકેશને લાગ્યું કે આર્મચેરનું કાપડ કેવું ફિટોફિટ બેસી જાય છે આના બદન ઉપર, જાણે તેના માપે માપ લીધું હોય. પછી તરત પોતાની વાહિયાત વાતે હસવું આવ્યું.
‘કેમ હસે છે?’
‘હેપી ટુ સી યુ.’ મિકેશે કિચનમાંથી ઠંડા પાણીની બોટલ લાવી શેફાલીને આપી. ‘અગાઉથી કહ્યું હોત તો જરા ભવ્ય સ્વાગત કરત.’ શેફાલીના બદનની ગંધથી મિકેશના દિમાગમાં નાના નાના ભૂચાલ આવવા લાગેલા. ‘તારાં મેરેજ પછી તું ગઈ તે ગઈ? અને આજે પંદર વર્ષે અચાનક …?’
‘મિકી, હજી પણ તું તેવો ને તેવો જ છે? વિચારમાં, વાણીમાં, વર્તનમાં?’ શેફાલીએ પાણીની ઠંડી બોટલ પોતાના કપાળે, ગળે ફેરવતાં કહ્યું, ‘ધ સેઈમ ગામડિયા કૉલેજ બોય?’
‘કૉલેજ, કૉલેજ, કૉલેજ …’ મિકેશે નિસાસાનો અભિનય કરતાં કહ્યું, ‘ધોઝ વેર ધ ડેયઝ. લંચ? સમથિંગ લાઈટ?’
મેનેજમેન્ટ સ્કૂલના પ્રોફેસર ડૉ. બસાક હંમેશાં કહેતાં કે ‘ધ મેન ઈઝ એ ગ્રેટ લાયર! નેવર સેયઝ વોટ હી મીન્સ. માણસના મોઢા કરતાં તેનું બોડી કાયમ સાચું બોલે છે. વોચ ફોર ધ બોડી લેંગ્વેજ.’ મિકેશ શેફાલીના બોડીને વાંચી રહ્યો હતો.
‘એ તારા પર છોડું છું.’ બોડીને આરામ ખુરશીમાં લંબાવતાં શેફાલી બોલી. શેફાલીની સરકતી પાની, આળસની મુદ્રાથી માથા ઉપર ભિડાઈ જતાં બે બાવડાં, એની બંને બગલોમાં પસીનાનાં ધાબાં, એ બધાં સાચું બોલતાં હતાં. પણ શું?
‘પિઝા?’ મિકેશે પંદર વર્ષ પહેલાંના લહેકાથી પૂછ્યું. ‘યસ, પાપા જૉન્સ પિઝા!’ શેફાલીએ પંદર વર્ષ પહેલાંના સ્વરે કહ્યું. મિકેશ પટેલે પાપા જૉન્સ પિઝા ડિલિવરીનો ફોન જોડ્યો.
***
પંદર વર્ષ પહેલાં શેફાલી અને મિકેશ પટેલ ‘લંડન યુનિવર્સિટી’ની વિન્સટન મેનેજમેન્ટ સ્કૂલમાં ભણતાં હતાં. મિકેશ પટેલ સીધો ચરોતરથી લંડન આવેલો. શેફાલી ડાયમન્ડ મર્ચન્ટ દિલીપ શાહની લંડન બોર્ન ડોટર હતી. બ્રસલ્સમાં તે લોકોનું મેન્શન હતું.
એક સાંજે અચાનક ત્રીજો પિરિયડ ફ્રી હતો. છોકરા છોકરીઓ કૉલેજના મેદાનમાં આમ તેમ ટહેલતાં હતાં. બીજાં કેન્ટિનમાં તો થોડાંક પુસ્તકાલયમાં ભરાયાં હતાં.
મિકેશ અને શેફાલી કેન્ટિનની બહાર ખુલ્લી હવામાં ટેબલ પર હાથમાં કોફીના ડિસ્પોઝેબલ કપ લઈ એકબીજાનું સાંનિધ્ય માણી રહ્યાં હતાં. અંધકાર ગાઢ થવા લાગ્યો હતો. પણ એ લોકો બેઠાં હતાં એ તરફ બત્તીનો થાંભલો હોવાથી ત્યાં થોડો ઉજાસ છંટકાઈ રહ્યો હતો. હાથમાં કોફીના કપને રમાડતાં મિકેશ બોલ્યોઃ
‘કોફીનો ટેસ્ટ કેવો લાગ્યો?
‘ટેસ્ટી.’
‘યાર, મને પણ એવું જ લાગ્યું. પણ તું શાના વિચારોમાં ખોવાઈ ગઈ છે?’ કહી મિકેશે એક અંગ્રેજી કાવ્યની કડી રિસાઈટ કરી. કવિતા પૂરી થયા પછી તેને ઉત્સુકતાથી જોઈ રહ્યો.
‘હટ, હોપલેસ છે. કોણે લખ્યું છે?’ શેફાલીએ મોં બગાડવાનો અભિનય કરી કહ્યું.
‘મેં લખ્યું છે!’
‘હોપલેસ.’
‘કેમ?’
‘પ્રેમ કાંઈ ગાવાની વસ્તુ નથી, ગામડિયા! કરવાની વસ્તુ છે.’ શેફાલીએ એક ભમ્મર ઊંચકીને કહેલું. ‘આમ ને આમ આપણે ઘરડા થઈ જઈશું!’ કહીને શેફાલી હસી પડેલી. હસી હસીને બેવડ થઈ ગયેલી.
‘આપણે ….’ મિકેશે મનમાં ને મનમાં તે શબ્દ ઉચ્ચાર્યો. ‘આપણે …’
‘વીકએન્ડમાં મારે બ્રસલ્સ જવાનું છે.’ શેફાલીએ જણાવ્યું.
મતલબ કે આજે ગુરુવાર, બ્રસલ્સ જવાનો આગલો દિવસ. આપણે આમ ને આમ ઘરડા થઈ જઈશું. આપણે …
‘પિઝા?’ મિકેશે અચાનક ઊભા થઈને પૂછ્યું.
‘યસ, પાપા જૉન્સ પિઝા.’ શેફાલીએ ઊભા થઈને મિકેશના હાથમાં હાથ પરોવ્યો.
ત્યારથી ઓલટરનેટ વીકએન્ડમાં બંને મિકેશના ફ્લેટમાં વિતાવતાં, અને દર બીજા વીકએન્ડમાં શેફાલી બ્રસેલ્સ જતી. એક સોમવારે તેણે પાછાં આવીને સમાચાર આપ્યા કે ન્યુ યોર્કના અશોક ઝવેરી નામે ડાયમન્ડ મર્ચન્ટના દીકરા સાથે તેની સગાઈ થઈ છે. નામ છે જેકી.
‘મારા એક હાથમાં જેકી ને બીજા હાથમાં મિકી.’ શેફાલી નાચતાં નાચતાં કહેતી હતી. મિકેશે તેના ગાલે થપ્પડ મારી દીધેલી.
શેફાલી ઝડપથી કૉલેજના ઝાંપા તરફ દોડી ગઈ.
મિકેશ તેને જતી જોઈ રહ્યો. એકાએક કેન્ટિન બહારની બત્તી બુઝાઈ ગઈ હતી. રોશનીની જગ્યાએ હવે ગાઢ અંધકાર ઘૂંટાવા લાગ્યો હતો. હવા પણ તેજ બની. ઠંડા પવનના સુસવાટાથી વૃક્ષો ડોલવા લાગ્યાં હતાં.
બન્નેનું એ અંતિમ મિલન.
એ પછી બન્ને કેન્ટીનની પછીત વાળી લોન પર બેઠાં નહિ, એ પછી કોફીનો સ્વાદ કદી ટેસ્ટી લાગ્યો નહિ, ને એ પછી મિકેશે પાપા જૉન્સ પિઝા ખાવાનું જ છોડી દીધેલું.
મિકેશને થયું કે તેના જીવનની સિનેમાનો હતો એ ઇન્ટરવલ.
***
પછી વિધાતાએ નવું રીલ ચડાવી તેના જીવનની સિનેમા ફરી ચાલુ કરી છે, પંદર વર્ષના ઇન્ટરવલ પછી.
શેફાલીએ લંડન શહેર છોડ્યું હતું તેને પંદર વરસ વીતી ગયાં હતાં. હવે મિકેશ પટેલ પ્રોફેસર બની ગયો હતો. પણ શેફાલી વિશે એ કંઈ જ જાણતો ન હતો.
‘તો? તારું કેમ ચાલે છે? લગ્ન કર્યાં કે?’ શેફાલીએ આસપાસ નજર ફેરવતાં ભીંતે ટાંગેલા મહાપુરુષોના ફોટા જોતાં પૂછ્યું.
મિકેશે ના પાડી. શેફાલી બીજે પરણી તેના આઘાતથી નહીં પણ બસ, મિકેશને એકલાં રહેવું ગમતું હતું.
અને હવે પાછી શેફાલી આજે તેને મળવા આવી હતી. તેને કોલેજના દિવસોનું સ્મરણ થઈ આવ્યું. કોલેજના વાતાવરણમાં શેફાલી સાથે વીતાવેલી એ સાંજો, અને એ મુલાકાતો ફરી તાજી થઈ ગઈ.
‘શેફાલી, આવવાનું કેમ મન થયું તને?’
શેફાલીએ જવાબ ન આપ્યો. આસપાસ નજર ફેરવી પંદર વર્ષ પહેલાંના ફ્લેટનું ફરી ફરી અવલોકન કર્યું. ‘એટલે હજી તું એકલો જ છે?’
‘હા.’
‘એકલતા સતાવતી નથી.’
‘ટેવાઈ ગયો છું.’
‘હજી કાવ્યો રચે છે કે નહિ?’
‘કાવ્યો રચવાની પ્રેરણા આપનારી ક્ષણો તો હવે ગઈ.’
આહ! શેફાલીને મિકેશના શબ્દોમાં રંજ સંભળાયો. તે રંજ તેને સ્વાદિષ્ટ લાગ્યો. શેફાલીની આંગળીઓ તેના ગાલ ઉપર ફરી વળી. અહીં મિકેશે મને તમાચો માર્યો હતો. મેં બીજે લગ્ન કર્યાં તેના વિષાદમાં આ ગામડિયો બિચારો આખી જિંદગી કુંવારો રહ્યો છે!
‘કે તું લખવા નથી માગતો?’
‘બસ, એમ જ સમજી લે.’
મારા વિરહમાં ગામડિયો ઝૂરે છે. આજે હું તેને સાતમા આસમાનની સૈર કરાવીશ.
ચાયના કપ ખાલી થઈ ગયા હતા. બહાર અંધકાર જામવા લાગ્યો હતો.
‘અરે, તારા ડાયમંડ મર્ચન્ટ હસબંડ કેમ છે? તું હેપી છે ને?’ મિકેશે અચાનક પૂછ્યું.
શેફાલી પગનો અંગૂઠો ફ્લોર પર મસળવા લાગી.
‘ઓહ! સો સોરી, યુ ડોન્ટ વોન્ટ ટુ ટોક એબાઈટ ઈટ.’
‘ના, મિકી. આમાં છુપાવવા જેવું કંઈ નથી.’ કહી તે પાછી ચૂપ થઈ ગઈ. પછી મિકેશની આંખોમાં તાકતાં કહ્યું; ‘એમણે એક યહૂદી બાવીસ વરસની મોડેલ યુવતી સાથે લગ્ન કરી લીધાં. હવે હું ફરી આઝાદ થઈ ગઈ છું.’
મિકેશને શેફાલીના બદનની ભાષા હવે સમજાઈ. આઝાદ હતી ત્યારે મિકી ખપે. બીજું કાંઈ ન હોય તો મિકી ઇઝ ઓકે. હીરાનો વેપારી મળે તો ગામડિયો જાય પટારામાં. અને પંદર વર્ષ પછી હીરાનો વેપારી ચાલ્યો જાય અને લંડન આવવાનું થાય તો ફરીથી પટારો ખૂલે, ગામડિયાનો ફ્લેટ ખૂલે, ને પાપા જૉન્સના પિઝા ખવાય! મિકેશને સમજાયું કે શેફાલી તેના ગામડિયા બદન સાથે ખેલી રહી છે. તેનો ઉપયોગ કરી રહી છે, પોતાની કામના ખાતર. એકાએક મિકેશનો શ્વાસ ગરમ થઈ ગયો. શેફાલીની શરીરની કપૂરી ગંધ તેને પસંદ છે. સો વોટ કે શેફાલી તેનો ઉપયોગ કરે છે? સામે હું તેનો ઉપયોગ કરું, ક્વડ પ્રો ક્વો. ઇક્વલ ટુ ઇક્વલ!
‘તને એકાકીપણું પજવતું નથી?’ શેફાલીએ પ્રશ્ન દોહરાવ્યો.
‘હું ટેવાઈ ગયો છું. શેફાલી, તું થાકેલી છે, ચાલ, બેડરૂમમાં એસી કરી આપું, તું … આરામ કર.’ મિકેશે કહ્યું.
‘મારે કાલે કોવેન્ટ્રી જવાનું છે. સવારની બસનું રિઝર્વેશન છે.’ શેફીએ જણાવ્યું. ‘મને થયું ચાલ મિકીને મળી લઉં, કેચ અપ વિથ યુ. યુ નોવ! ઇઝ ઇટ ઓકે, હું અહીંયા નાઇટ સ્પેન્ડ કરું તો?’
મિકેશે આંખથી હા પાડી. કોઈ કશું બોલ્યું નહીં મિકેશ તેને બેડરૂમ સુધી દોરી ગયો. શેફાલીનાં પગલાં લાલસાથી જાણે ખેંચાતાં હતાં બેડરૂમ તરફ, જે બેડરૂમમાં વર્ષો પહેલાં તે બંનેએ યુવાનીની મદિરા ચાખી હતી છાકટા બનીને.
‘આ કોનો ફોટો છે, મિકી?’ શેફાલીએ બેડરૂમના ખૂણામાં ટેબલ પર સોનેરી ફ્રેમમાં મઢેલા ફોટા તરફ આંગળી ચીંધતાં પૂછ્યું.
‘કોલેજમાં પેલી તનિશા હતી, રિમેમ્બર? શાય રશિયન ગર્લ, નો? અત્યારે કિંગ્ઝ કોલેજમાં લેક્ચરર છે.’
આ શબ્દો બોલી લીધા ને તરત મિકેશને સમજાયું કે ખેલ ખતમ. શેફાલીને તો શેફાલીની યાદમાં તરસતો તરફડતો મિકી હોય તો ખપે! શેફાલી વિના પંદર પદર વરસ ઝૂરતો, કુંવારો રહેતો મિકી મળે તો તેવો મિકી શેફાલીનો આહાર છે. આ બેડરૂમ શેફાલીના મિકીનો બેડરૂમ છે, તેમાં કોઈ તનિશા ફનિશા પણ રાતો ગુજારતી હોય તો તેવો અભડાયેલો બેડરૂમ ને તનિશાનો એંઠો મિકી જાય જહન્નુમમાં. ખેલ ખતમ.
‘ઓહ! મારી મેડિસીન કોવેન્ટ્રી ભૂલી આવી છું, મિકી.’ શેફાલીએ કહ્યું. તેનો સ્વર સહેજ બદલેલો લાગ્યો, ચહેરો કોઈ નવી ભાષા બોલતો દેખાયો. ‘મિકી, કોવેન્ટ્રી માટે અત્યારે નાઇટ કોચ મળે, યસ?’
e.mail : vallabh324@aol.com
(પ્રગટ : “નવનીત સમર્પણ”, જાન્યુઆરી 2019; પૃ. 65-69)
‘માંડવો પાન, શેકેલ સોપારી, તૂફાન તમાકુ પામવાનો આનંદ શું ખોવાયું હતું તેના પર આધાર રાખે છે.’ મનીષા જોષીનું આ કાવ્ય આજે ‘નારીની આત્મકથાના અંશો’ વાંચતી વખતે, દેવયાની દવેનું આત્મકથન વાંચતા યાદ આવી ગયું. મનીષાનું પ્રેમકાવ્ય પુત્રીના પિતાવિરહનું છે તો દેવયાની દવેનું આત્મકથન પતિપ્રેમનું વિરહગાન છે. અહોર્નિશ જીવનસાથીના સાન્નિધ્યમાં રહેતાં દેવયાનીનો સાથ છૂટી જાય છે, અને હજી પણ આશા છે કે ક્યાંક એ મળી જશે! પણ પરલોકે સીધાવનાર કયાં કોઈને ફરી મળે છે? તો પણ દેવયાની પૂછે છે, ‘ક્યારે આવીશ ? અને લખે છે કે હા, આવે ત્યારે મારા માટે તને ગમતું અને મને ભાવતું એક કલકત્તી પાન – પક્કા સુપારી, જ્યાદા કથ્થા અને કિમામવાળું બંધાવી લાવીશ ને?’
હીરુભાઈની નિયતિ તો જાણે શ્રી એચ.કે. આર્ટસ કૉલેજ હતી. તેઓ આ કૉલેજના અર્થશાસ્ત્રના વિદ્યાર્થી, 1961થી તેમાં અધ્યાપક અને 1993થી આખરી પાંચ વર્ષમાં આચાર્ય. એ અરધા દાયકામાં તેમણે કૉલેજના નિષ્ઠાપૂર્ણ, નિ:સ્વાર્થ અને નિસબતપૂર્વકના સંચાલનનો એવો તો નમૂનો પૂરો પડ્યો કે તે પછીના બે દાયકા તે મૉડેલ વારંવાર યાદ આવતું રહ્યું. હીરુભાઈ એક અધ્યયનશીલ અધ્યાપક અને કર્તવ્યદક્ષ આચાર્ય હતા. કૉલેજમાં વહીવટી કર્મચારીઓની સંખ્યા અરધાથી ઓછી હોય તે સમયમાં તેમણે કૉલેજ ચલાવી હતી. ઘણી વખત હીરુભાઈ પોતે ખુરશી પર ઊભા રહીને કૉલેજનાં નોટિસ બોર્ડ પર સૂચના લખતા. એ હીરુભાઈએ એક વખત રાજકીય વગ ધરાવતા એક વિદ્યાર્થીને રિસેસમાં કૉલેજનાં મેદાનની વચ્ચોવચ્ચ લાફો મારી દીધો હતો. એણે સેનેટની ચૂંટણીની જીતના કેફમાં કૅમ્પસમાં ફટાકડા ફોડ્યા હતા.
તેમની કારકિર્દીની શરૂઆત તો અસલના જમાનાની એ ગુજરાત કોલેજમાં અંગ્રેજીના અધ્યાપક તરીકે થઈ હતી કે જેના તેઓ છ વર્ષ વિદ્યાર્થી પણ હતા. ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીમાં 1954થી બે વર્ષના અભ્યાસ બાદ તેમના પરીક્ષક અને અંગ્રેજી વ્યાકરણ-પુસ્તકના લેખક પ્રો. એચ. માર્ટિને તેમને કહ્યું હતું કે યુરોપમાં જે લૅટિન ન જાણતા હોય તે બાર્બેરિયન એટલે કે અસંસ્કારી કહેવાય. સ્કૉલર હેમે નમ્રતાપૂર્વક જણાવ્યું કે ‘હું જે સભ્યતામાંથી આવું છું ત્યાં સંસ્કૃત જાણનારાને એવા કહેવાય છે.’ પિતાના આગ્રહથી નાની વયમાં જ ઉત્તમ સંસ્કૃત શીખેલા મિસ્ત્રીસાહેબ જીવનના આખર સુધી ‘શાકુંતલ’-‘મેઘદૂત’ના શ્લોકોનું રટણ કરતા.