યવતમાલમાં મળનારાં ૯૨માં મરાઠી સાહિત્ય સંમેલનનાં નિમંત્રિત ઉદ્ઘાટક નયનતારા સેહગલને આયોજકોએ જાણાવ્યું છે કે તેમની સામે એવા કેટલાક સંજોગો પેદા થયા છે કે જેથી તેમણે આપેલું આમંત્રણ રદ્દ કરવું પડે એમ છે. નયનતારા સેહગલે અત્યંત ઋજુતાપૂર્વક ખાનદાની બતાવીને પ્રત્યુત્તર આપ્યો છે કે કાંઈ વાંધો નહીં, તમે પોતાનું ધ્યાન રાખજો! ‘તમે પોતાનું  ધ્યાન રાખજો’, એ ત્રણ શબ્દોમાં એક વિદુષી નારીએ આજના યુગનું ભાષ્ય કર્યું છે. તેમણે એમ પણ કહ્યું છે કે સંમેલનમાં મહારાષ્ટ્રના મુખ્ય પ્રધાન હાજર રહેવાના છે અને તેમને મારું ભાષણ નહીં ગમે અને નારાજ થશે એવું આયોજકોને લાગ્યું હશે. નયનતારા સેહગલે પોતાનું ભાષણ લખીને આયોજકોને મોકલી આપ્યું હતું.

મરાઠી સાહિત્ય સંમેલન અને વિવાદો વચ્ચે નાભીનાળ સંબંધ છે. મને યાદ નથી કે છેલ્લાં  ચાર દાયકા દરમિયાન એક પણ સંમેલન વિવાદ વિના યોજાયું હોય. આનું કારણ ગાંધીજીએ કહ્યું હતું એમ વિતંડાનો મરાઠી સ્વભાવ છે. આ સિવાય મરાઠી સાહિત્ય સંમેલનનું આયોજન કરનાર મરાઠી સાહિત્ય મહામંડળ અને જ્યાં સંમેલન ભરાવાનું હોય એ ગામની હંગામી ધોરણે રચવામાં આવેલી સ્વાગત સમિતિના અધિકારો વિશેનો ગુંચવાડો અનેક દાયકાથી વણઉકલ્યો છે. સ્વાગત સમિતિમાં રાજકારણીઓ હોય છે, સ્થાપિત હિત ધરાવનારા સ્થાનિક શેઠિયાઓ હોય છે, શિક્ષણનો ધંધો કરનારા શિક્ષણસમ્રાટો હોય છે અને સ્થાનિક ગુંડાઓ પણ હોય છે. તેમના પોતાના એજન્ડા હોય છે, હિતસંબંધો હોય છે, ભય પણ હોય છે અને આપસમાં ટકરાવ હોય છે. આવી સ્થિતિમાં સાહિત્યકારો થોડી સાહિત્યચર્ચા કરીને અને શીરો આરોગીને પાછા ફરે છે, અને જ્યારે નયનતારા સેહગલ જેવી ઘટના બને છે ત્યારે નાક કપાવીને પણ આવે છે.

૧૯૭૫માં મરાઠી વિદુષી સાહિત્યકાર દુર્ગા ભાગવતની અધ્યક્ષતામાં કરાડમાં ૫૧મું સાહિત્ય સંમેલન મળ્યું હતું. કરાડ એટલે મહારાષ્ટ્રના ભૂતપૂર્વ મુખ્ય પ્રધાન યશવંતરાવ ચવાણનું વતન. યશવંતરાવ ચવાણ એ સમયે કેન્દ્રના વિદેશ પ્રધાન હતા અને જ્યારે તેમના વતનના ગામમાં સંમેલન મળવાનું હતું એટલે તેમને સ્વાગત સમિતિના અધ્યક્ષ બનાવવામાં આવ્યા હતા. યશવંતરાવ ચવાણ આજ જેવા અભણ અને અસંસ્કારી રાજકારણી નહોતા. મરાઠી સાહિત્યની ઊંડી સમજ ધરાવતા હતા. ગ.દી. માડગુલકરનું ‘ગીત રામાયણ’ તેમને કંઠસ્થ હતું અને જાહેરમાં તેનું પઠન કરતા. મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય સાહિત્ય સાંસ્કૃતિક મંડળ જેવી સંસ્થાઓ તેમણે સ્થાપીને તેમણે મહારાષ્ટ્રનું સાંસ્કૃતિક સંવર્ધન કર્યું હતું. રાજકારણી હોવા છતાં સ્વાગત સમિતિના અધ્યક્ષ બનવાની તેઓ તમામ લાયકાત ધરાવતા હતા.

એક લાયકાતમાં તેઓ ઊણા ઉતર્યા હતા. દેશમાં ઈમરજન્સી લાદવામાં આવી હોય અને  વ્યક્તિગત સ્વાતંત્ર્યનું ગળું ઘોંટવામાં આવતું હોય ત્યારે સાહિત્ય સંમેલનના અધ્યક્ષપદે એવા માણસને કેમ સાંખી લેવાય જે તાનાશાહી સામે ચુપકીદી સેવે અને તાનાશાહના પ્રધાનમંડળમાં બની પણ રહે. દુર્ગા ભાગવતે મંચ પરથી યશવંતરાવ ચવાણની હાજરીમાં આ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત કર્યો અને કેન્દ્રના વિદેશ પ્રધાનને મંચ પરથી ઊતરી જવા કહ્યું. બોમ્બ વિસ્ફોટ જેવી એ ઘટના હતી, પરંતુ એ દુર્ગાબાઈ હતાં. સામે પક્ષે યશવંતરાવ ચવાણની ખાનદાની જુઓ. તેઓ ચૂપચાપ મંચ પરથી નીચે ઊતરી ગયા હતા. ગુસ્સો કરીને જતા નહોતા રહ્યા, પરંતુ સામે સભાગૃહમાં બેસીને દુર્ગાબાઈનું સંપૂર્ણ અધ્યક્ષીય ભાષણ સાંભળ્યું હતું. તેઓ તેમની સાથે ‘ચવાણ, ચવાણ’ કરનારા ભાડૂતી સમર્થકોને પણ નહોતા લાવ્યા કે કૉન્ગ્રેસીઓએ કોઈ દેખાવો કર્યા.

મહારાષ્ટ્રના સર્વોચ્ચ નેતાનું અપમાન થવા છતાં સંમેલન કોઈ પણ પ્રકારના વિઘ્ન વિના પાર પાડ્યું હતું. જો કે દુર્ગાબાઈ ભાગવતની ઈમરજન્સીમાં ધરપકડ કરવામાં આવી હતી, પરંતુ મને ગળા સુધી ખાતરી છે કે એમાં યશવંતરાવ ચવાણનો હાથ નહીં હોય. યશવંતરાવ ચવાણે કોઈ પ્રતિક્રિયા નહોતી આપી કે નહોતી ક્યારે દુર્ગાબાઈની નિંદા કરી. એ ઘટના પછી લોકોની અને સાહિત્યકારોની નજરમાં સુદ્ધાં યશવંતરાવ ચવાણ પ્રત્યેના આદરમાં ઉમેરો થયો હતો. યશવંતરાવની માણસાઈ સામે દુર્ગા ભાગવત થોડાં ઝંખવાયાં હતા એમ કહી શકાય. અહીં દુર્ગા ભાગવતની હિંમતને અને યશવંતરાવ ચવાણની માણસાઈને નમન કરવા પડે.

આજનો યુગ જુદો છે અને આજના માણસો જુદા છે. નાના માણસોએ મોટાં સાહસો નહીં કરવાં જોઈએ. સ્વાગત સમિતિના સભ્યોએ અંગ્રેજી ભાષામાં લખનારા નયનતારા સેહગલ કોણ છે એ કોઈકને પૂછી લેવું જોઈતું હતું. સનાતની હિન્દુત્વવાદીઓએ કન્નડ સાહિત્યકાર ક્લ્બુર્ગીની હત્યા કરી અને આપણા મહાન વડા પ્રધાને મોઢું ખોલવાની પણ નિસ્બત નહીં દાખવી, ત્યારે નયનતારા સેહગલે વ્યથિત થઈને સાહિત્ય અકાદમીનો એવોર્ડ પાછો કર્યો હતો. એ પછી તો આપણી ભાષાના કવિ અનિલ જોશી સહિત ચાળીસ જેટલાં સાહિત્યકારોએ એવોર્ડ પાછા કર્યા હતા. આ એ નયનતારા સેહગલ છે જેમણે ઈમરજન્સીનો પણ વિરોધ કર્યો હતો. મામા (જવાહરલાલ નેહરુ) પાસેથી મૂળભૂત માનવીય મૂલ્યોનું શિક્ષણ મળ્યું હતું. એ શિક્ષણ તો ઇન્દિરા ગાંધીને પણ મળ્યું હતું, પરંતુ પુત્રી કરતાં ભાણીએ એ વધારે પચાવ્યું હતું. નયનતારા સેહગલ મામાની દીકરી ઇન્દિરા ગાંધી સામે બાખડ્યાં હતાં.

આયોજકોએ કે સ્વાગત સમિતિના સભ્યોએ નયનતારા સેહગલને આમંત્રણ આપતાં પહેલાં આ બધું જાણી લેવું જોઈતું હતું. તેઓ કયા યુગમાં જીવી રહ્યા છે એ પણ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈતું હતું. કોઈ બે બદામનો માણસ આવીને કહે કે મરાઠી ભાષાના સંમેલનમાં અંગ્રેજીમાં લખનારાને બોલાવશો તો અમે સંમેલનને રોળી નાખશું અને આયોજકો એક ક્ષણનો પણ વિલંબ કર્યા વિના આમંત્રણ રદ્દ કરે એવું આ યુગમાં બની રહ્યું છે. કેટલાક લોકો કહે છે કે મહારાષ્ટ્ર નવનિર્માણ સેનાનો વિરોધ તો એક બહાનું છે, બાકી સાચું કારણ નયનતારા સેહગલનું સ્વાતંત્ર્યની હિમાયત કરનારું પ્રવચન છે. લખેલું પ્રવચન મળ્યું અને ગાત્રો ઢીલાં થવાં લાગ્યાં. આ ત્રિશૂળધારી, તિલકધારી, ભગવાધારી, શિખાધારી, ધનુષધારી અને ગદાધારીઓનો યુગ છે.

આયોજકોના નિર્ણય સામે મહારાષ્ટ્રમાં પ્રચંડ વિરોધ થઈ રહ્યો છે. અનેક લોકોએ સંમેલનનો બહિષ્કાર કરવાનો કોલ આપ્યો છે. દુ:ખની વાત એ છે કે આ વખતે સંમેલનના અધ્યક્ષા અરુણા ઢેરે છે, જે તેમનાં પિતા રા.ચિ. ઢેરેની પરંપરાના વિદ્વાન સંશોધક છે. ટકોરાબંધ અસ્સલ વિદ્વાન. સંમેલનને ઘણાં વરસ પછી આદર થાય એવા માંડ સાહિત્યકાર વિદ્વાન અધ્યક્ષ મળ્યાં ત્યારે અપશુકન થયું.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 08 જાન્યુઆરી 2019

આપણે મહાત્મા ગાંધીની જયંતીનું ૧૫૦મું વર્ષ ઉજવી રહ્યા છીએ. ઘણા બધા લોકો ઘણી બધી રીતે મહાત્માને યાદ કરી રહ્યા છે. ગાંધી એક નદી જેવા હતા, અને અનેક વહેણમાંથી એ પસાર થયા હતા. જયારે એમનું અવસાન થયું ત્યારે એમની ઉંમર ૭૮ વર્ષની હતી. એક માણસની સરેરાશ ઉંમર એટલી જ ગણાય છે, પણ એ જેવી શિસ્તબદ્ધ જિંદગી જીવતા હતા એ પરથી એટલું ચોક્કસ છે કે, ગોડસેએ એમનો શ્વાસ રૂંધ્યો ન હોત તો, એમના પૌત્ર ગોપાળકૃષ્ણ દેવદાસ ગાંધીના શબ્દોમાં, ગાંધી આજે ૧૪૧ વર્ષના હોત. તો શું થયું હોત?

ગાંધીજીનાં અંતિમ વર્ષોને લઈને ઘણું બધું નજરઅંદાઝ કરવામાં આવે છે. જેમકે એ નાસીપાસ થઇ ગયા હતા, એ કૉન્ગ્રેસથી નારાજ હતા, જિદ્દી બની ગયા હતા, એ વ્યવહારુ વિચારતા ન હતા, એ અંતર્મુખી થઇ ગયા હતા, એ નવા સમયને સમજતા ન હતા, વગેરે. ગાંધીજી એમના અંતિમ કાળમાં સપૂર્ણ સ્વસ્થ હતા, અને એમનું સપનું હતું કે ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે સંબંધો બહેતર હોય. એમની ઈચ્છા હતી કે કૉન્ગ્રસનું વિસ્થાપન થાય અને ગામડાંઓનું નવીનીકરણ થાય. ગાંધીજીને, ભારતની જેમ જ, પાકિસ્તાનના વિકાસની પણ એટલી જ ચિંતા હતી, અને એમની પાકિસ્તાન જવાની યોજના હતી.

પાકિસ્તાન જવા માટે એમણે જિન્હાને લખ્યું પણ હતું. ૧૩થી ૧૮ જાન્યુઆરી વચ્ચે લાહોરનો એમનો પ્રવાસ ગોઠવાય, જે એમનો ઉપવાસ વચ્ચેનો ગાળો હતો. આ ઉપવાસ પાકિસ્તાન માટે જ હતા. એ પાકિસ્તાનને ૫૫ કરોડ અપાવવા માંગતા હતા. કાશ્મીરમાં તનાવના કારણે એ પેમેન્ટ અટકી પડ્યું હતું. એ પછી ૨૭ જાન્યુઆરીએ એ પ્રવાસની તારીખો ફરીથી ગોઠવાઈ, પણ એ દરમિયાન જ, ૩૦મી જાન્યુઆરીએ, ગોડસેએ એમને ગોળી મારી દીધી.

ગાંધીજીના બીજા પૌત્ર, રાજમોહન ગાંધીએ પણ આ સવાલ વિચાર્યો હતો; ગાંધીજી જીવતા હોત તો? એ લખે છે, "૪૦ અને ૫૦ના દાયકામાં જીવતા ગાંધીજીએ (૧) ભારત-પાકિસ્તાનના જખ્મો ભર્યા હોત અને (૨) સરકાર-જનતા વચ્ચેનું સંતુલન બહેતર બનાવ્યું હોત, અને એમાં કૉન્ગ્રેસની ભૂમિકા સાવ જુદી જ હોત." રાજમોહન ગાંધી આ યોજના પર થોડો પ્રકાશ ફેંકે છે:

છેક ૧૯૪૭થી ગાંધી પાકિસ્તાન જવા માંગતા હતા. ૨૩ સપ્ટેમ્બરે એમણે કહ્યું હતું, "મારે લાહોર જવું છે … રાવલપિંડી જવું છે." ગાંધી વતીથી, સંયુક્ત બંગાળના પ્રધાનમંત્રી સુહ્રાવર્દી, દિલ્હી અને કરાંચી વચ્ચે પોસ્ટમેનનું કામ કરતા હતા. ગાંધીના પ્રવાસની તૈયારી માટે ત્રણ પારસીઓ, મુંબઈના વેપારી જહાંગીર પટેલ, પુનાના ડોક્ટર દિનશા મહેતા અને કરાંચીના ખાદીધારી મેયર જમશેદ મહેતા પણ કરાચી જઈ આવ્યા હતા. ૨૭ જાન્યુઆરીએ એવું નક્કી થયું હતું કે, ગાંધીજી ૮ કે ૯ ફેબ્રુઆરીએ પાકિસ્તાન આવશે. ગાંધીજીએ તો સશસ્ત્ર પાકિસ્તાન પોલીસના રક્ષા-કવચની પણ ના પાડી હતી પણ જિન્હાએ કહ્યું હતું કે એ જરૂરી છે.

એ પાકિસ્તાન જઈને શું કરત? એમનો એજન્ડા સ્પષ્ટ હતો; પાકિસ્તાનમાં હિન્દુઓનું રક્ષણ. સુહ્રાવર્દીને એમણે લખ્યું હતું, "મને જાણ છે કે પંજાબ, સિંધ અને ફ્રન્ટિયર પ્રદેશમાં લઘુમતીઓની સ્થિતિ શું છે." ભારતમાં પણ ગાંધીજી આજ દિશામાં કામ કરી રહ્યા હતા. પાકિસ્તાનને ૫૫ કરોડ આપવાની ગાંધીજીની હિમાયતના કારણે પાકિસ્તાનમાં એમના પ્રત્યે સન્માન ઊભું થયું હતું. રાજમોહન ગાંધી લખે છે કે, આ સદ્દભાવનાના દમ પર ગાંધીજી હિંદુ-મુસ્લિમ એકતા પર કામ કરી શક્યા હોત એટલું જ નહીં, કાશ્મીર સહિતના મુદ્દાઓ પર બંને દેશો વચ્ચે સમાધાન લાવી શક્યા હોત.

ગાંધીજીની બીજી યોજના કૉન્ગ્રેસનું વિસર્જન કરવાની હતી. કૉન્ગ્રેસના નેતાઓ ભ્રષ્ટાચાર કરે છે એવી ફરિયાદ એમને મળી હતી. ગોડસેને ગોળી મારતાં જોનાર સ્વાતંત્ર્ય સેનાની વી. કલ્યાણમ્‌ ગાંધીજીની પાછળ જ હતા, અને એમણે જ અંતિમ શબ્દો 'હે રામ' સાંભળ્યા હતા. એ વી. કલ્યાણમ્‌ કહે છે, "સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓ અને સંબધિત નાગરિકો તરફથી ગાંધીને રોજની ૫૦ ટપાલ મળતી હતી, જેમાં કૉન્ગ્રેસના મંત્રીઓ અને નેતાઓ ખુલ્લેઆમ ભ્રષ્ટાચાર કરે છે તેવી ફરિયાદો હતી. ગાંધીજી આનાથી બહુ દુ:ખી અને નિરાશ હતા. તેમણે પ્રધાનમંત્રી નેહરુનું ધ્યાન પણ દોર્યું હતું, પણ એ બહેરા કાને અથડાઈને પાછું આવ્યું હતું."

૧૯૪૭ના અંતમાં ગાંધીજીએ કલ્યાણમ્‌ને લખાવ્યું હતું, "દેશમાં જે થઇ રહ્યું છે તેના માટે હું જવાબદાર નથી. મેં અનેકવાર કહ્યું છે કે આજે દેશમાં જે કંઈ થઇ રહ્યું છે, તેમાંની ઘણી બાબતોમાં ન તો હું સંલગ્ન છું કે ન તો મારું કંઈ ચાલે છે. હકીકત એ છે કે હું હવે ખોટો સિક્કો છું. મારો અવાજ જંગલમાં પડઘાય છે. મારી આજ્ઞા ચાલતી નથી. એક સમય હતો, લોકો મારી વાતને અનુસરતા હતા. હવે મારો સૂર એકલો પડી ગયો છે. હવે હું જે કહું છું એને કોઈ સાંભળતું નથી. છતાં, હું એ જ બોલું છું જ સત્ય છે."

મૃત્યુના એક દિવસ અગાઉ, ૨૯ જાન્યુઆરીએ એમણે પ્રસ્તાવ મુક્યો હતો કે, સ્વતંત્રતાનું એનું કામ ખતમ થાય એટલે, રાજકીય પક્ષ તરીકે કૉન્ગ્રેસને વિખેરી નાખીને એણે સમાજ સેવામાં લાગી જવું જોઈએ. ગાંધીજી ઇચ્છતા હતા કે આઝાદ ભારતમાં કૉન્ગ્રેસે ગામડાંઓમાં સાક્ષરતા, સ્વાસ્થ્ય, રોજગારી, સમાનતા અને કોમી સદ્દભાવના કામમાં લાગી જવું જોઈએ. જો આમ થયું હોત, તો સરકાર ચલાવા માટે એક અલગ પક્ષ હોત અને સેવા માટે બીજો. '૬૦ વર્ષમાં કૉન્ગ્રેસે દેશનું અહિત કર્યું છે' એવા આરોપો આજે સંભાળવા મળે છે, તેના બદલે સમય સમય પર સરકારને પ્રજા વતી ટપારતી કૉન્ગ્રેસનો આખો ઇતિહાસ જ અલગ હોત.

જેમ ગાંધીજી જિન્હા અને પાકિસ્તાનીઓ સુધી પહોંચી ના શક્યા, તેમ તેમનો આ પ્રસ્તાવ પણ કૉન્ગ્રેસ સુધી જઈ ના શક્યો. રાજમોહન ગાંધી કહે છે, "૧૯૪૮માં ૭૮ વર્ષનો આ 'ડોસો' મનથી અને શરીરથી બીજા કોઈપણ કૉન્ગ્રેસી નેતા કરતાં સાબૂત હતો. એ એમના વિચારો માટે લડવા સક્ષમ હતા. એ જો જીવતા હોત તો ભારતીય સ્ટેટ માલિક ઓછું અને સેવક વધારે હોત."

એક પત્રકારે ગયા વર્ષે રાજમોહન ગાંધીને પૂછ્યું હતું કે, "તમે આજે ગાંધીજીનો ઈન્ટરવ્યુ કરો, તો શું પૂછો?"

રાજમોહને જવાબ આપ્યો હતો, "૭૦ વર્ષ પહેલાં ગાંધીની હત્યા કરવામાં આવી. એમણે ઘણું સિદ્ધ કર્યું હતું, પણ એમના સમયની અને આજની ઘણી સમસ્યાઓ એ ઉકેલી શક્યા ન હતા. આપણે આજે શું કરવું એની સલાહ ગાંધી શા માટે આપે? આપણે જાતે જ એનાં સમાધાન શોધવાં જોઈએ.

"પણ, હા, 'ગાંધી આજે હોત તો શું કરતા હોત?' એ સવાલ ખાસો કુતૂહલ પ્રેરક છે. આજના બદલાતા સમયને એ કેવી રીતે મૂલવતા હોત એ જાણવાનું ગમે. મને એમને ચીન વિષે પૂછવાનું મન થાય. ભારતીયો અને ચીનાઓ એક બીજા વિષે જેટલું જાણતા નથી એટલું દુનિયા બાબતે જાણે છે. પછી તો આફ્રિકા અને લેટિન અમેરિકા વિષે પણ પૂછવા જેવું છે. એ માનતા હતા કે દરેકે પોતાનાં વસ્ત્રો જાતે વણવાં જોઈએ. એ વૃદ્ધો, સ્ત્રીઓ, બેરોજગારો અને બાળકોને કામ શીખવાડવા માંગતા હતા – દરેકે ચરખો ચલાવીને કૈંક બનાવવું જોઈએ. હું એમને પૂછું કે, ચરખાની સરખામણીમાં આજે શું હોય, સ્માર્ટ ફોન? કે બીજું કંઈ?"

વડોદરાના પ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર, પદ્મશ્રી અને પદ્મભૂષણ, ગુલામ મોહમ્મદ શેખને કોઈએ, કોમી હિંસાના સંદર્ભમાં, એક સવાલ પૂછેલો કે, "ગાંધીજી આજે જીવતા હોત તો એ શું કરતા હોત?" એમણે જાવાબમાં કહ્યું હતું, "વાંકદેખ્યાઓ તો કદાચ એવું કહે કે, અત્યારની આ હિંસા સામે એમણે જો અહિંસાનું શસ્ત્ર ઉગામ્યું હોત, તો સૌથી પહેલાં તો એમની જ હત્યા થઇ ગઈ હોત, પણ એ જીવતા નથી એટલે સવાલ ગાંધી-વિચારધારાને લાગતો હોવો જોઈએ. કેટલાક લોકોને લાગે છે કે, આપણે ક્યારની ય એની હત્યા કરી નાખી છે.”

(પ્રગટ : “નવનીત સમર્પણ”, ડિસેમ્બર, 2018; પૃ. 27-30)

SAJJAN KUMAR, a Congress leader finally surrendered on December 31, 2018 the deadline set by the Delhi Court, which gave the verdict about his involvement in the 1984 anti Sikh massacre. This anti Sikh pogrom had taken place in the aftermath of the assassination of the then Prime Minster of India Indira Gandhi (1984). Several commissions of inquiry later in 2005 Kumar was finally implicated by Nanavati Commission investigating this massacre.

Justices Muralidhar and Goel who gave this verdict hit the nail on the head when they observed in their judgment, “There has been a familiar pattern of mass killings since the Partition, including Mumbai in 1993, Gujarat in 2002, and Muzaffarnagar in 2013 … Common to these mass crimes were the targeting of minorities and attacks spearheaded by dominant political actors facilitated by law enforcement agencies. The criminals responsible for the mass crimes have enjoyed political patronage and managed to evade prosecution and punishment.”

The tragedy of rising communal violence has been due to the communal forces, the apathetic political leadership, which is either promoting or letting it happen, the biased administration, police apparatus and the loopholes in the justice delivery system. All this has led to the impunity being enjoyed by leaders and foot soldiers involved in violence.

The violence against the religious minorities can be broadly categorized into two groups. One is the anti-Sikh violence, which was one go event and came up as a sort of insane political revenge against the hapless Sikh community. The other is a regular repetitive violence against Muslims and Christians, which is part of the Hindu Nationalist agenda.

While Congress led the violence against the Sikh minority, it is the Hindu communal groups who have been orchestrating the violence against Muslims and Christians. One interesting observation backed up by research of scholars of ethnic violence is that the forces which orchestrate the violence become electorally stronger in the region. While in the aftermath of anti-Sikh pogrom Congress emerged as more powerful in Delhi, in case of Mumbai 1992-1993, Gujarat 2002 BJP emerged stronger and planted its roots even in areas where it was earlier miniscule in its strength.

The most significant such study is that coming from Yale University, which demonstrates that the BJP’s electoral strength goes up in the post violence scenario. In contrast, in Delhi where in the post pogrom phase Congress emerged stronger, it gradually came down.

As far as anti-Sikh pogrom is concerned, the exclusive blame is put on Congress. No doubt it has most of truth, but there is another aspect which has been conveniently put under the carpet, and that is the support-involvement of RSS-BJP in this tragic incident.

Hindustan Times of 2nd February 2002 reports that in this violence names from BJP are also there in those involved in riots. Pioneer of 11th April 1994 reported “BJP move to shield cadre’s involved in 1984 violence. News portal Khabar Bar, reports that Captain Amrinder Singh reported in 2014 that a total of 14 FIRs that were registered “against 49 BJP-RSS leaders for their role in anti-Sikh riots of 1984”. He had also named many BJP and RSS leaders like Ram Kumar Jain, Pritam Singh, Ram Chander Gupta to name a few, who were involved in riots, and questioned Sukhbir Singh Badal for maintaining a sheepish silence about their involvement, just because they belonged to his alliance party.”

Contrary to Shiromani Akali Dal’s Sukhbir Singh Badal’s claims that the BJP members courageously saved lives of the Sikhs in 1984, records as per Jain-Aggarwal committee included several names of prominent Delhi and RSS workers being a part of the massacre.

The bigger revelation has been the article by a major RSS ideologue Nanaji Deshmukh. In an article in Pratipaksh (25th November 1984) he goes on to say that the anti-Sikh violence has been due to ‘a genuine feeling of anger among Hindus of India’ and that Sikh community should bear it silently. He also says that Rajiv Gandhi needs all the support in this hour of national crisis.

As such the document was circulated on 5th November 1984 when peak of violence was underway. George Fernandes the editor of Pratipaksh published it with an editorial comment, “The author of the following document is known as an ideologue and policy formulator of the RSS. After the killing of Prime Minister (Indira Gandhi) he distributed this document among prominent politicians. It has a historical significance that is why we have decided to publish it, violating policy of our Weekly. This document highlights the new affinities developing between the Indira Congress and the RSS. We produce here the Hindi translation of the document.”

While Congress complicity has been criticized times and over again, and correctly so, the aspect of RSS-BJP attitude to this religious minority has been hidden from popular understanding. BJP and Akali Dal allied in Punjab to be in power for long time, despite their ideological differences, but why Akali Dal has maintained silence of RSS role in 1984 massacre is a matter of deep concern. This document coming from RSS ideologue puts the blame of violence on Sikhs themselves, while the assassins in no way represented the whole community.

The major flaws in the post Anti-Sikh violence has been failure of justice delivery. It’s true that major Congress leaders like Sonia Gandhi and Dr. Manmohan Singh have expressed deep remorse and regret over the 1984, but one is yet to hear any pain and anguish from RSS-BJP circles over the regularly occurring anti-Muslim and anti-Christian violence. One hopes that the phase of anti-Sikh has passed never to repeat, the violence against Muslims and Christians is on the rise and assuming more horrid forms.

While feeling some relief that Sajjan Kumar is in jail, where he should have been years ago, the wish is that all those involved in the massacres of Mumbai 1992-93, Gujarat 2002, Kandhamal 2008 and Muzaaafarnagar 2013 among others are given punishment as per the law and we rid our society of the ill of impunity enjoyed by the planners and executers of these dastardly acts.