(પુ.લ. દેશપાંડેની જન્મશતાબ્દી નિમિત્તે : 1919 – 2019)

તે દિવસના છાપાને એક ખૂણે ચાર લીટીના નાનકડા સમાચાર હતા : “૧લી ઑગસ્ટે બંગાળના જાણીતા શિલ્પકાર રામકિંકરદા બૈજનું ચુમોતેર વર્ષની ઉંમરે કલકત્તાના રુગ્ણાલયમાં દુઃખદ નિધન થયું છે.” સાથે ‘તેઓ શાંતિનિકેતનના કલાભવનમાં અધ્યાપક હતા.’ વગેરે માહિતી પણ હતી.

મારી આંખ સામે કાળા ગ્રેનાઈટ પથ્થરમાં કંડારાયેલી આદિમ પુરુષ જેવી રામકિંકરદાની મૂર્તિ ઊભી રહી ગઈ. માથા પર તાડપત્ર જેવું જ વાળનું જંગલ. તડકામાં સરખો શેકાઈને નીકળેલો કૃષ્ણવર્ણ. માંડ ઘૂંટણે પહોંચનારી કેડે બાંધેલી સાંથાલી લૂંગી. ભૂલેચૂકે ય તેમની નજર સાથે નજર મળી ગઈ તો જોનારાના ધબકારા વધવા જ જોઈએ એવી એ નજરની ભેદકતા. બંગાળી હોવાં છતાંયે શરીર પર જરા જેટલીયે અનાવશ્યક ચરબી નહીં અને અવાજમાં પેલી નજરને ટક્કર મારનારી ધાર. કોક યુવતીના વર્ણનમાં આપણે કહીએ કે એની યુવાની છલકાઈ રહી હતી, રામકિંકરદાના વ્યક્તિત્વમાંથી નિર્ભયતા છલકાતી હતી. વિનોબાજીએ લોકમાન્ય ટિળક સાથેની પહેલી મુલાકાતના સંદર્ભે એક સ્મરણ કહ્યું છે : “આપે ભયને જિત્યો કે?” – એવો પ્રશ્ન મનમાં લઈને યુવા વિનોબા ટિળકને મળવા ગયા. સામે જઈને ઊભા રહી ગયા. લોકમાન્ય ટેબલ પાસે બેઠા હતા. એમણે માથું ઊંચું કરીને એ યુવાન સામે જોયું. યુવા વિનોબાએ લોકમાન્યનું એ ‘જોવું’ જોયું અને પોતાનો પ્રશ્ન પૂછવાની એમને હવે જરૂર રહી નહોતી. ટિળકની એ આંખોએ જ, “આપે ભયને જિત્યો કે?” પ્રશ્નનો પૂછતા પહેલાં જ જવાબ આપી દીધો હતો.

કિંકરદાનાં દર્શન પહેલાં જ મને એમની એક શિલ્પકૃતિનાં દર્શન થયાં હતાં. શાંતિનિકેતનના કલાભવન પાસે ‘એક સાંથાલી કુટુંબ ખાસ સાંથાલી ઉતાવળે ચાલતું હોય એવું સિમેન્ટ-કૉંક્રિટનું શિલ્પ’ ચાલતાંચાલતાં તમને ઊભા રાખી દે એવું છે. મારા ઊતારાથી શાંતિદેવ ઘોષના ઘરે જતાંઆવતાં આ શિલ્પ મને ત્યાં ઊભો રાખી દેતું. આ ફક્ત સાંથાલ કુટુંબનું જ ચિત્ર છે એવું કહી શકાય નહીં. માણસના કૌટુંબિક  જીવનની ગતિનું જ આ એક દર્શન છે. કોણાર્કમાં એ ઘોડો જેમ એક અશ્વગતિનું જ પ્રતીક બનીને રહી ગયો છે તેમ આ ‘વહેલાં ઘરે પહોંચવાની ઘઈમાં હડપ કરતાંક નીકળેલા શ્રમિક પરિવાર’ની જીવનગતિનું જ જીવનદર્શન કરાવનારું આ શિલ્પ છે.

જેમાં ખેડૂતપુરુષો કરતાં ખેડૂતસ્ત્રીઓનાં ઘર તરફનાં પગલાં વધુ ઝડપી દેખાય છે. ભાંખોડિયાં ભરતાં કે ઘોડિયામાં સૂતેલાં બાળકોને કોક થાકેલીપાકેલી ડોશીને ભરોસે મૂકીને કામે ગયેલી એ બાઈઓ. કમનસીબે ઘણીવાર શિલ્પકલામાં સ્થિરતા સાથે નાતો જોડવામાં આવે છે. કેટલી ય મોટી કર્તૃત્વવાન વ્યક્તિઓનાં નિર્જીવ પૂતળાં લાચાર થઈને શહેરના ચોકમાં ઊભા રહેલા જોવાની આપણી આંખને જોવાની ટેવ પડી ગઈ છે. પેલા ‘સાંથાલ પરિવારને સિમેન્ટકૉંક્રિટ વડે ગતિ આપનારા’ શિલ્પકાર તરીકે કિંકરદાને હું જાણતો હતો. એમનું વ્યક્તિગત જીવન પણ મુક્ત આકાશની નીચે મ્હાલનારી એમની શિલ્પકૃતિ જેવું જ છે એવું પણ મેં થોડુંઘણું સાંભળ્યું હતું. તેથી તેમને પ્રત્યક્ષે મળવામાં હું ગભરાતો હતો. વળી, આ કલાકાર એટલે હાથમાં હથોડો-છીણી લીધેલો શિલ્પકાર. આપણે કંઈ ગાંડુંઘેલું બોલી ગયા તો આખી જિંદગી એક મહાન શિલ્પકારના હાથની નિશાની કપાળે લઈને મ્હાલતા રહેવું પડશે – આ વિચાર કંઈ એવો સુખદ નહોતો.

અને એમના એક નિરાળા જ સ્વરૂપે મને દર્શન થયાં. રાતના આશરે અગિયાર થયા હશે. શાંતિનિકેતનના મારા ઊતારામાંના બંગાળી મચ્છર અને બફારાને મનમાં ને મનમાં ચોપડાવતો હું એકાદું પુસ્તક વાંચવાનો પ્રયત્ન કરતો હતો. દૂરના સાંથાલપાડા(શેરી)માંથી ઢોલનો ધ્રિબાંગ-ધ્રિબાંગ અવાજ આવતો હતો. વચ્ચેવચ્ચે વાંસળીના સાથવાળા સમૂહગીતના સૂર પણ વહેતા હતા. અને એકાએક જ ક્યાંકથી ગાન અને ગર્જનની સીમારેખા પર જઈ રહેલા રવીન્દ્રસંગીતના સૂર મારે કાને પડ્યા. ગીતના શબ્દો સમજાતા નહોતા પણ ઢાળ જાણીતો હતો. શાંતિનિકેતનમાં મધરાતે રસ્તેથી જતા રાહદારીઓને આવો કંઠ ફૂટતો હોય છે. આમ અકસ્માત હવાની લહેરખી જેવું કાને ગીત પડવું એ મારા માટે નવું નહોતું. પણ એ તો મોટેભાગે છાત્રછાત્રાઓનો યુવા અવાજ હોય, ચાલવાની સાથે એ ગીત દૂરદૂર જતું. પણ અહીં તો કોઈ પોતાની જાતને પૂરેપૂરી ભૂલીને એ ગીતના સ્રોતને વાતાવરણમાં ઝંપલાવતું હતું. એ ગીત કોઈને માટે ગવાતું નહોતું કારણ કે વચ્ચે જ એ ગીતગર્જન બંધ થઈ જતું અને બીજી જ પળે વેદના અસહ્ય થતી હોય તેમ પ્રગટ ઊઠતું. એ અંધકારે કે આકાશમાં ચમકનારાં નક્ષત્રલોકે કોકને પાગલ કરી મૂક્યું હતું. મીઠાશનો જે એક સર્વસામાન્ય અર્થ છે તે અર્થે ગાન મીઠું નહોતું. ગાનનો બંધ ફૂટ્યો હતો. હું ઊઠીને બહાર આંગણામાં આવ્યો. કોક અપાર આનંદમાં કે અપાર દુઃખમાં ગાતું હતું. આ સાંથાલી ગાન નહોતું. સાંથાલી જેવું એકસૂરી નહોતું. ગાનારો એ શબ્દો અને સૂરોને માણતો ગાતો હતો. એટલામાં ઝાંપા પાસેથી કલાભવન તરફ જનારા ચારપાંચ જણના ટોળાએ મારી સામે જોયું, મેં પૂછ્યું, “કોણ ગાય છે?” મારો પ્રશ્ન સાંભળીને એ લોકો મોટેથી હસી પડ્યા અને એક યુવાને કહ્યું, “ઓડ …! આપનિ કિ ગાન શુનેછેન? કિંકરદા રંગમાં આવ્યા છે.”

“કોણ ? કિંકરદા ગાય છે?”

“રાત વધે એટલે સૂર છેડે.” આટલું કહીને પેલાને શું થયું તો એ બોલી ઊઠ્યો, “એ ગાય છે સારું હં કે.”

રામકિંકરદાનું પહેલું દર્શન એમના પેલા ખુલ્લા શિલ્પમાંથી થયેલું પણ રાતે આ શિલ્પકાર એના અમૂર્ત સૂરમાંથી ગચગચાવીને મને બાથ ભરતો હતો. એમના આ મુક્ત ગાનનું સ્મરણ થાય કે રવીન્દ્રનાથની કવિતા સાંભરી આવે :

“સમગ્ર ભુવન પર છવાયો સૂરોનો પ્રકાશ. આકાશમાંથી વહે છે સૂરોની હવા

વ્યાકુળ વેગે ખડક ફોડીને દોડે છે સૂર અને વહી રહી છે સૂરોની સૂરગંગા …”

તે રાતે રામકિંકરદાએ કવિની આ પંક્તિઓનો સાક્ષાત્કાર કરાવ્યો. આવા જ કોઈ અજ્ઞાત ગાયકના સૂર રવીન્દ્રનાથના કાને પડ્યા હશે અને એમાંથી કવિતા ઝરવા લાગી હશે :

“… દૈવજોગે કઈ ક્ષણે તને આ નશો મળ્યો, પોતાનામાં જ મસ્ત થઈને એકલો જ ગાતો જાય છે.” 

રામકિંકરદા આ જગતમાં આવો જ કોક નશો લઈને આવ્યા હતા, એક અગોચરપણું તેમનો સ્થાયીભાવ હતો. સાલ ૧૯૦૬માં બાંકુરા નામના ગામે તેમનો જન્મ થયો. એ ગામની માટી જ મૂર્તિકલાને આમંત્રણ દેનારી હશે. બાંકુરાની એ માટીએ દેશવિદેશના દિવાનખાનાની શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરી છે. આ બાંકુરા ગામે જ યામિનિ રાય જેવા ચિત્રકાર પણ આપ્યા. એક સમય હતો કે વાટ ભૂલેલા સાહિત્ય અને કલાક્ષેત્રના ફકીરો શાંતિનિકેતનમાં જતા. ત્યાં એમના સ્વાગત માટે રવીન્દ્રનાથના રૂપમાં ફકીરોનો એક બાદશાહ બિરાજમાન હોય. નંદલાલબાબુ, બિનોદદા અને રામકિંકરદા આ ત્રણેય વિશ્વભારતીના કલાભવનની કીર્તિ પશ્ચિમમાં યુરોપ-અમેરિકા સુધી અને પૂર્વમાં ચીન-જાપાન સુધી લઈ ગયા. ઉત્તમ શિષ્યપરંપરા ઊભી કરનારી આ એક પ્રતિભાસંપન્ન ત્રયી.

તેમાંના એક રામકિંકરદાને મળવાનો યોગ હવે આવ્યો હતો. શાંતિનિકેતનનો મારા શિલ્પકાર મિત્ર શર્વરીરૉય ચૌધરીના ઘરે એક ઊંચી ટિપૉય પર એણે કંડારેલું રામકિંકરદાનું ‘બસ્ટ’ (અર્ધ-પૂતળું) હતું. શર્વરી ‘કિંકરદા’ નામ પણ બે હાથ જોડ્યા સિવાય લેતો નહીં. કિંકરદાને બસ્ટ માટે મૉડેલ તરીકે બેસાડવા એટલે વાઘની મૂછો આમળવા જેટલું જ સહેલું કામ. પેલી રાતે એમના સૂરો થકી હું એમને મળેલોે એવો આજે ય અવાક્‌ થઈને ઊભો રહી ગયો. બસ્ટમાં શર્વરીએ કિંકરદાના વ્યક્તિત્વની સમગ્ર આદિમતા ઊતારી છે. હવે મારાથી રહેવાયું નહીં, મેં શર્વરીને કહ્યું કે મારે કિંકરદાને મળવું છે.

“રામકિંકરદા …!” શર્વરીએ સાદ દીધો અને અંદરથી આવકારમાં ગર્જના સંભળાઈ, “એશો અશો શર્બરી …” ગર્જનાને છાજે એવી ઊધરસ પણ સંભળાઈ. અમે ખુલ્લી ઓસરીમાં ઊભા હતા, તેટલામાં બાજુની અંધારી ઓરડીમાંથી કેડે સાંથાલી લૂંગી વીંટાળેલા રામકિંકરદા બહાર આવ્યા. શર્વરીએ નમીને એમને પ્રણામ કર્યાં. “થોભો, હું ચટાઈ લાવું હં.” કહેતાક એ અંદર ગયા અને એક ચટાઈ લઈ આવ્યા. એમણે અમને પૂછ્યું, “ચા ખાબેન?” બંગાળી સ્વાગતનો પહેલો સવાલ. શર્વરી ચાકૉફી કંઈ લેતો નહોતો, એણે કહ્યું, “ઍકટુ ઍકટુ ખાબા” અને કિંકરદા જોરથી હસી પડ્યા. એમનું હસવું પણ એમની કલા જેટલું જ જાણીતું હતું. ખડખડાટ હસતા. ‘ધીમો’ શબ્દ એમના શબ્દકોશમાં નહોતો. મારું માનવું છે કે ‘ધીમે બોલવું’, ‘ધીમે હસવું’, ‘ધીમે રડવું’ – આ બધું મનુષ્યપ્રાણીએ પોતાની ટોળીનું શિષ્ટસમાજમાં રૂપાન્તર કર્યું ત્યારથી શરૂ થયું હશે.

ચોમાસેઉનાળે ભીંજાતા-ભૂંજાતા ઊછરેલા બાવળ જેવું કિંકરદાના શરીરનું ઘડતર. ‘બ્લૅક ઇઝ બ્યુટિફુલ’ કહેવાય એવા એમના કાળા ચહેરા પર કાંટા જેવી ફૂટેલી, બેત્રણ દિવસથી અસ્તરો ન પામતા વધેલી દાઢી. તેલનો સ્પર્શ ન થયેલા કાળાધોળા ઘનઘોર વાંકડિયા વાળ અને અતિ નટખટ આંખો – આ બધાંને બીજું કોઈ જાતનું હસવું કે બીજો કોઈ અવાજ શોભ્યાં ન હોત. તેઓ નરમ અવાજમાં બોલત તો વાઘે ‘મિયાઉં’ કર્યાં જેવું લાગત. હાથમાં તીરકામઠું લઈને જંગલમાં ઘૂમે તો એકેય આદિવાસીને એવી શંકા ન જાય કે ‘આ બહારનો કોક આવી ચડ્યો છે.’ ચિત્રકાર વાન ગૉગે કહ્યું છે કે “ચિત્રકાર મનથી આદિમાનવ હોવો જોઈએ.” 

શર્વરીએ એમને હું ગાઉં છું એવી કંઈ વાત કરી હશે તે કિંકરદા મને ગાવાનો આગ્રહ કરવા લાગ્યા.

એમણે લગ્નબગ્ન કર્યાં નહોતા. એ બાબતે એ કહેતા, લગ્નથી શું વળે? તમારા બધાંની જેમ ઘાણીના બળદ મારે નથી થવું. સાચે જ આ માણસ ઘાણીનો બળદ ન થઈ શકે. ખુલ્લા વગડામાં ફરનારો બલિવર્દ હતો એ. યુવાન વયમાં એમની કલા અને એમના મસ્તપણા પર વારી જનારી અનેક યુવતી એમની જિંદગીમાં આવી હતી. પણ આ માણસ આદિમ પ્રકૃતિનો, કંગાળ કલાકાર સાથે લગ્નગાંઠ બાંધીને આખો જન્મારો કાઢવાની તાકાતવાળી એકેય પાર્વતી એમાં નહોતી. કેટલીયે રાજકુમારી અને ગરાસદારકન્યાઓ પણ તેમને પ્રેમ કરતી હતી. આ બાબતનો કોઈ પડદો રાખ્યા સિવાય રામકિંકરદાએ ખુદ કહ્યું, “મારા જીવનમાં ઘણી બધી સ્ત્રીઓ આવી હતી.” પણ એ તો કલંદર હતા. એમનું કલંદરપણું બનાવટી નહોતું, એ સ્વંયભૂ હતું.

કિંકરદા અને શર્વરી બન્ને ઊંચા દરજ્જાના શિલ્પકારો, બન્ને ય સૂરના ગાંડા. કિંકરદાના મનનો ખળભળાટ પણ સૂરમાંથી પ્રગટે, “મધરાતે નભઘુમટ નીચે …” આ એકલો માણસ પોતે જ રવીન્દ્રની કવિતા બની જતો. થયું કે કંઠમાંથી ગાન ફૂટતું હશે ત્યારે એ ભાવનાનાં કેટલાં ય ચિત્રો અને શિલ્પો નિર્માણ થતાં હશે આ ચિત્રકારના મનમાં! કિંકરદા કહેતા કે, “સંગીત અને ચિત્રકલા એકબીજાની ઘણા નજીક આવે છે.” શોપેનહૉવરે કહ્યું છે, “બધી જ કલાઓ સંગીતને અભિપ્રેત એવી બાબતો પૂરી કરવા મથતી હોય છે.” આદિવાસી સાંથાલપાડાએ કિંકરદાના જીવનમાં અને કલાજીવનમાં ખાતરપાણી પૂરાં પાડ્યાં હતાં.

એમણે કોઈ પણ આટ્‌ર્સ સ્કૂલમાં શિક્ષણ લીધું નહોતું, આદિવાસી છોકરાં જેમ જેમ ભીંત પર ચિત્રો દોરવા લાગે તેમ કિંકરદાએ પણ ધૂળાક્ષરો ઘૂંટતા પહેલાં જ ચિત્રો સાથે દોસ્તી કરી હતી. મારીમચડીને નિશાળમાં બેસાડેલા કિંકરદાનો શાળાકીય પ્રવાસ રખડતો રહ્યો. બાળપણમાં જ વહેતી રેખા અને રંગથી તેઓ મુગ્ધ થયા હતા, રેખા અને રંગ જેટલું જ આકર્ષણ સૂરોનું. સૂરમાંથી જડી આવનારાં ગતિ અને કૈવલ્યસ્વરૂપનો પ્રત્યય રેખા અને રંગમાંથી દર્શાવ્યા સિવાય તેમને ચેન પડતું નહીં. મૅટ્રિક સુધી માંડ પહોંચ્યા અને ૧૯૨૧ની ગાંધીજીની ચળવળમાં ઝંપલાવી દીધું. પછી કોઈ મિત્રે કહ્યું કે ચરખોબરખો તારું કામ નહીં; એટલે પછી ‘જાત્રા’(નાટકમંડળી)માં ઘૂસ્યા. અભિનયનું અંગ ઉત્તમ. વિનોદવૃત્તિ તીક્ષ્ણ.

૧૯૨૫માં ‘પ્રવાસી’ માસિકના સંપાદક રામાનંદ ચેટર્જી બાંકુરા ગયા, ત્યારે એમણે આ અણઘડ યુવાનના હાથની કલાકૃતિઓ જોઈ અને તેને રવીન્દ્રનાથ પાસે લઈ ગયા. દરેક વાત માટે મથી પડનારું આ વ્યક્તિત્વ શાંતિનિકેતનમાં નિખરવા લાગ્યું. એ સમયગાળો પણ શાંતિનિકેતનના ઇતિહાસના પૂરબહારનો. ત્યાં કિંકરદા ક્યારેક નાટકના મંચ પર તો ક્યારેક ગાનવૃંદમાં પોતાનો જોરદાર અવાજ છેડતા, નંદલાલ બાબુની દેખરેખ હેઠળ રંગરેખાને રમાડતા, માટીને આકાર આપીને કલામાંથી પ્રાપ્ત થનારો મુક્તતાનો આનંદ લેતા અને દેતા તેઓ ઊછરવા લાગ્યા. એ મુક્તતાને – કલાને આવશ્યક એવી શિસ્ત અને સાધનાની પણ – ઉત્તમ જાણ હતી. નંદલાલ બોઝ જેવા ઋષિતુલ્ય કલાકાર ગુરુનો કિંકરદાને લાભ મળ્યો હતો.

કલાભવનમાં ઉત્તમ વિદ્યાર્થી તરીકે કિંકરદા ગાજી ઊઠ્યા અને પછી કલાભવનમાં અધ્યાપક પણ થયા. ત્યારે શિક્ષણ આજના જેવું પરીક્ષાર્થી નહોતું થયું. કિંકરદાનાં ચિત્રો અને શિલ્પોનું નિર્માણ આખી જિંદગી થયા કર્યું પણ એને પ્રદર્શનમાં મૂકવા કે વેચવાનો વિચાર તો એમને સ્વપ્ને ય આવ્યો નહોતો. એટલું જ નહીં પોતાનાં ચિત્રો-શિલ્પો જાળવીએ એ વાત પણ નહીં. તૈલચિત્રના રંગ માટે લાગનારું તેલ હાથવગું ન હોય તો એમણે કેરોસીન ભેળવીને ચિત્રો કર્યાં તેથી કેટલાંયે સુંદર ચિત્રોનાં પોપડાં ખરી ગયાં. એમનાં ચિત્રોમાંથી એમની પ્રયોગશીલતાનો પ્રત્યય મળે છે. એમના પ્રયોગો અનેક પ્રકારના છે : ઇંપ્રેશનિટ, ક્યૂબિસ્ટ, ઍબસ્ટ્રૅક્ટ પ્રકારના છે પણ દરેકમાં એક તત્ત્વ સતત જોવા મળે તે ચર્મચક્ષુને દેખાયેલા રૂપ કરતાંયે અંતઃચક્ષુને દેખાયેલા અરૂપને રૂપ આપવાનું અને એ રૂપને સતત પ્રવાહિત રાખવાનું.

સાંથાલ કુટુંબના શિલ્પની જેમ સુજાતા નામનું તેમનું શિલ્પ કલાભવનના ઉપવનમાં છે. મત્સ્યમાંથી જલપરી પ્રગટ થાય તેમ વૃક્ષમાંથી વૃક્ષપરી પ્રગટી છે. એમણે બસ્ટ પણ કર્યાં છે, રવીન્દ્રનાથે તેમની પાસેથી સરોદવાદક અલ્લાઉદ્દિનખાંસાહેબનું બસ્ટ કરાવડાવ્યું હતું. પણ આબેહૂબ બસ્ટ કરવું તેમને ગમતું નહીં, તેમની અંતર્દૃષ્ટિને જે ગમે તેવી મૂર્તિ તે કંડારતા.

એમણે વર્ષો પહેલાં બનાવેલા રવીન્દ્રનાથના એક બસ્ટ માટે ઉહાપોહ થયેલો, જે એક તો દિલ્હીના રવીન્દ્રભવનમાં છે અને બીજું હંગેરીના બૅલેટોન સરોવર કાંઠે છે. મને એ જરાયે ગમ્યું નહોતું. આનંદયાત્રી રવીન્દ્રનાથની મારી મૂર્તિ સાથે એ અધોવદન ચહેરાનો જરાયે મેળ ખાતો નહોતો. પશ્ચિમ બંગાળના એક મંત્રીએ તો એને ત્યાંથી હટાવી લેવાનું પણ કહેલું. સત્યજિત રૉયે ત્યારે એ મંત્રીને કહેલું, “ચૂપ રહેવાનું તમે શું લેશો?”

રામકિંકર જેવા શિલ્પકારને દુઃખભારથી નમી પડેલા રવીન્દ્રનાથને શિલ્પમાંથી પ્રગટ કરવાનું કેમ સૂઝ્‌યું હશે? વાવાઝોડાં સામે રવીન્દ્રનાથ કંઈ ઓછું ઝઝૂમ્યા નથી. મુક્ત અવાજે તેમણે ગાયું છે, મિત્રોની મંડળીમાં હસ્યા પણ છે. તો પછી રામકિંકર જેવા પ્રતિભાવાનને આ બસ્ટમાં દેખાયા તે રવીન્દ્રનાથ કયા? સામે મૉડેલ રાખીને પૂતળાં કંડારવાનું તેમને ક્યારે ય ગમ્યું નથી. રવીન્દ્રનાથના આ બસ્ટ માટે કિંકરદાએ જ પોતાના આત્મકથનાત્મક એક લેખમાં કહ્યું છે :

“… મેં ક્યારે ય સામે મૉડેલ બેસાડીને કામ કર્યું નથી. રોદાંનું પણ એવું જ હતું. રોદાં કહેતા, “મૂવ, મૂવ” મૂવમેન્ટ ન હોય તો કૅરેક્ટર જીવંત થાય જ નહીં. હરતાફરતા માણસો, એમનું હલનચલન, હસવું-બોલવું, કુદરતી વાતાવરણમાં તેમનું ભળી જવું એ મારી સ્મૃતિમાંથી આંખો સામે વહેતું આવે. એ પછી જ હું મૂર્તિ કંડારી શકું.

રવીન્દ્રનાથને મેં નજીકથી જોયા છે, દૂરથીયે જોયા છે. તેેઓ કદાવર હતા. ક્યારેક સવારના પ્હોરમાં ઈઝીચેરમાં બેઠેલા, ક્યારેક દૂર ક્ષિતિજ પરથી તડકો ઊતરતો હોય ત્યારે ‘ઉત્તરાયણ’ની અગાસીએ પાછળ હાથમાં હાથ રાખીને એકલા જ ચાલતા હોય, ક્યારેક ઇષ્ટમિત્રોના અડ્ડામાં બેસીને વાતચીત કરતા હોય – હું ધીમેકથી, ગભરાતોગભરાતો તેમના ચહેરા તરફ પણ જોતો રહેતો. ચહેરા પરની રેખાઓ, આંખો, કપાળ પરની કરચલીઓનું સંકોચાવું – આ બધું હું જોતો આવ્યો છું. તે લેખે લાગ્યું છે. એક વાર મેં તેમને ‘ઉત્તરાયણ’ની બારીમાં જોયા; શોકમગ્ન અવસ્થામાં. માથું નીચે ઝુકાવીને ટેબલ પાસે નમીને બેઠા હતા. દીનબંધુ ઍંડ્ર્‌યુઝ ગુજરી ગયા હતા. હું દૂરના વગડેે હતોે. સાંજના ઊતરતા તડકામાં ગુરુદેવનું આ શોકમગ્ન રૂપ મારા મગજમાં ગજબનો ખળભળાટ મચાવી ગયું. ઘરે પાછા આવીને મેં એક સ્કેચ દોરી રાખ્યો, પછી બ્રૉન્ઝમાં એ પૂતળું (બસ્ટ) કંડાર્યું.”

કલાસર્જનની બાબતમાં કિંકરદાએ ક્યારે ય સમાધાન કર્યું નથી. કોક કલાપારખુને પોતાનું ચિત્ર કે શિલ્પ ગમે તો ‘લઈ જા’ કહીને એને આપી દેનારા આ કલાપારખુને પોતાનું ચિત્ર કે શિલ્પ ગમે તો ‘લઈ જા’ કહીને એને આપી દેનારા આ કલાકારને દુકાનદારીમાંથી પૈસાદાર બનવાનું તે કેમ કરીને ફાવે! તેઓ કહેતા : “મને ક્યારે ય એવું લાગ્યું નથી કે કલા એ વેચાણની વસ્તુ છે. તેથી કોઈને મારા કરતાં વધુ પ્રસિદ્ધિ કે લોકપ્રિયતા મળે તો મને ક્યારે ય ચિંતા થવાનો સવાલ જ રહેતો નથી. મારા ચિત્રો સાચવવાની પળોજણમાં હું પડતો નથી. કોઈ કહેતું કે કલાભવનના પરિસરમાં એક મોટું સંગ્રહાલય ઊભું કરીએ, શાને? એક મૃત મ્યુઝિયમ કરતાં આજે એ મોકળી જગ્યાએ જીવનનો પ્રવાહ વહે છે તે જ સારું છે.”

પોતાનાં શિલ્પો તડકામાં ઊભા રહીને કંડાર્યા અને આકાશની છત નીચે મૂક્યાં. જોનારાએ તે ચઢતાઊતરતા તડકામાં જોવાં. અષાઢશ્રાવણની જલધારામાં સ્નાન કરતી વખતે જોવાં. રાતે વીજળીનો ગડગડાટ થતો હોય ત્યારે થનારા પળના પ્રકાશના ચમત્કારમાં જોવાં. આકાશ જોવામાં કોઈની પરવાનગી કે ટિકિટેય લાગતી નથી તેમ આ શિલ્પો બધા માટે શાંતિનિકેતનમાં ખુલ્લામાં મોજ કરતા બેઠાં છે.

કલાભવનના પરિસરમાં મહાત્મા ગાંધીજીનું એક ભવ્ય પૂતળું છે. સિમેન્ટકૉંક્રીટનું. ગાંધીજી દાંડીમાર્ચમાં ચાલતા જવા નીકળ્યા હોય એવા પૉઝમાંનો. પણ આ ગાંધી દાંડીમાર્ચમાં જવા નીકળ્યા નથી. બંગાળના ભયાનક હુલ્લડો પછી એ ખેદાનમેદાન વિસ્તારમાંથી તેઓ જઈ રહ્યા છે, તેમના પગ પાસે માણસની એક ખોપરી પડી છે; એ ખોપરી જ એમની યાત્રાનું પ્રયોજન અન માણસાઈની સઘળી સુંદર ભાવનાઓના વિધ્વંસની કથા કહી જાય છે. પાછળ ઊંચું વૃક્ષ અને આકાશ. એમ કહોને એ વૃક્ષ અને આકાશ. એમ કહોને એ વૃક્ષ અને આકાશ બાદ કરીને આ શિલ્પ જોઈ શકાય નહીં.

કિંકરદા કહે છે, “મને સૌથી વહાલો ઉનાળો.” પણ તોયે દરેક ઋતુનું સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ જેતે ઋતુનો ચરિત્રગ્રંથ વાંચ્યો હોય તેમ તેમ તેઓ જાણતા હતા. પોતાના નિસર્ગચિત્રો વિશે તેઓ કહે છે, “પ્રત્યેક ઋતુના પોતાનાં રંગ અને અંતરંગ પકડવાનો મેં પ્રયત્ન કર્યો છે. ખુલ્લો વગડો, વહેળા, ઝરણાં, માટી ધોવાઈને બનેલી ખાઈ, નિઃસંગ તાડવૃક્ષ, ચાંદની, વિવિધ ઋતુના વિવિધ મૂડ્‌સ – આ મારા ગમતા વિષયો. મારી કૃતિઓમાં એ બધું જ છે.” આવું આ ઝોડ વળગેલું ઝાડ છેલ્લાં પચાસ વર્ષોથી પોતાનું વળગણ ચિત્રો અને શિલ્પોમાંથી વ્યક્ત કરીને શાંતિનિકેતનમાં મોજ કરી રહ્યું હતું. એમના જીવનપટનું પોત જ મૂળે જંગલના વૃક્ષે બહાલ કરેલા વલ્કલ જેવું હતું. એમણે મને ચા પીવડાવેલી તે પણ ખાસ્સી કડક. ચાપત્તી સાથે ચૂલાના લાકડાનો વઘાર કરેલી. ‘સ્મૉકડ્‌ ફીશ’ જેવી ‘સ્મૉકડ્‌ ચા’. જગતમાં કશું સૌમ્ય પેય પણ હોય છે એનો એમને પત્તો ય નહોતો.

ચિત્ર અને શિલ્પકલાના ક્ષેત્રમાં કિંકરદાનું સ્થાન કયું છે તે હું જાણતો નથી, તેઓ ભારતના સર્વશ્રેષ્ઠ ચિત્રકાર કે શિલ્પકાર કદાચ નહીં પણ હોય; એમનું કશું ગયું-બગડ્યું પણ નથી. પણ નિસર્ગ, માણસ, પશુપક્ષીના રૂપે આટલું પ્રચંડ ઐશ્વર્ય અને આનંદ પોતાને મળ્યો છે તો એ ઋણ કલા થકી ચૂકવવાની ધગશથી વ્યાવહારિક યશ અને સંપત્તિ સામે જરાયે ન જોતાં જીવતો એવો બીજો કોઈ કલાકાર મારા જોયામાં તો આવ્યો નથી. પંચમહાભૂતોનું ઋણ વૃક્ષો ફળફૂલ મારફતે ચૂકવીને આનંદસર્જન કરે છે તે ભાવનાથી કિંકરદાનું કલાનિર્માણ થતું રહ્યું. માનમરતબા સાથે આ માણસ ક્યારેય ઝૂક્યો નથી. રોદાં, ગોગ જેવા કલાકારો અને મહાત્મા ગાંધી, રવીન્દ્રનાથ જેવા મહાપુરુષો માટે તેમને અનન્ય શ્રદ્ધા હતી. તોયે અંત સુધી શાંતિનિકેતનને ન છોડનારા કિંકરદાએ રવીન્દ્રનાથનું પોતાને પ્રાપ્ત થયેલી નિકટતાને ક્યારે ય મૂડી ગણી નહીં. એ અંતેવાસીપણું લઈને અમથા એ મ્હાલ્યા નહીં. એ સદા કિંકરદા જ રહ્યા.

એમણેે મને ફરમાઈશ કરેલી કે હવે મસ્ત મોકળા અવાજે કંઈક ગાઓ ! કિંકરદાને મન મસ્ત મોકળો અવાજ એટલે શું તે હું જાણતો હતો. ત્યાં જ શર્વરીએ કહ્યું, “સૈંયા નિકસ ગયે, મૈં ના લડી થી” – ગાઓ.

મનમુરાદે વધેલા ઘાસવાળું એમનું આંગણું, ખુલ્લી ઓસરી, એને વળગેલું એમનું ચંદ્રમૌલિ ઘર, સામે ભૂતગણોનાં નૃત્યગાયનમાં રંગાયેલા શિવશંકર જેવો કિંકરદાનો અવતાર! મને ય કોણ જાણે શું થઈ ગયું તે હવે તો જીવીએ કે મરીએ એ ચડસથી મેં અવાજ છેડ્યો. કબીરજીની બેટી કમાલીનું આ ગીત આમે ય મને બહુ ગમતું ઃ સૈંયા નીકળી ગયા પણ સાચું કહું હું એની સાથે લડી નહોતી.

“ના કછુ ચાલી ।
ના કછુ બોલી ।
સિર કો ઝુકાયે મૈં તો ચુપ કે ખડી થી ।
રંગમહલ કે દસ દરવાજે ।
ન જાને કૌન સી ખિડકી ખૂલી થી ।”

અને પછી “ઐસી બિહાયી સે તો કંવારી ભલી થી।” — એ પંક્તિ પર તો “કી ચમત્કાર કથા” – કહીને કિંકરદાએ એટલી જાેરથી દાદ આપી પણ ખૈર કે પાડોશી બંગલાના રહેવાસીઓ કિંકરદાની ગુફામાંની આ ગર્જનાથી ટેવાયા હશે તે કોઈ દોડીબોડી આવ્યું નહીં. એમણે ફરીફરીને એ જ ગીત મારી પાસે કેટલીયે વાર ગવડાવ્યું. “ભૈરવી અપૂર્વ રાગિણી; અપૂર્વ, અપૂર્વ !” – કહેતા રહ્યા.

મેં એમને કહ્યું, “ગાવાનો મારો રિયાઝ રહ્યો નથી. કિંકરદા, આ ગીતમાંના સૈંયાની જેમ ગાન મને પણ અચાનક છોડીને જતું રહ્યું છે.”

“છટ્‌, એમ કંઈ ગાન કોઈને છોડીને જતું રહેતું નથી, એ શર્વરી તારા યંત્ર પર આનું ગાન ટૅપ કરી લે. બહુ સરસ છે.”

“શોભા ગુર્ટુ બહુ સરસ ગાય છે, હું તમને રેકાર્ડ મોકલીશ.”

રેકાર્ડ મોકલવાનું રહી ગયું. રામકિંકરદાના પ્રાણસૈયાં પણ નીકળી ગયા. એમને કઈ ખિડકી ખુલ્લી છે એ શોધવામાં મુશ્કેલી નહીં પડી હોય. બધાં જ બારણાં ઉઘાડા મૂકીને જ એ જીવ્યા હતા.

છેલ્લે તેઓ રુગ્ણશૈયા પર હતા ત્યારે સાર્વજનિક દવાખાનામાં તેમણે માતા દુર્ગાની મૂર્તિ ઘડી હતી. તેમણે કહેલું, “મારી પહેલી મોડેલ મારી મા, મેં પહેલવહેલું એનું ચિત્ર દોરેલું.”

જીવનના પ્રારંભે માતાની ચિત્રથી શરૂ થયેલી એમની સાધના જગન્માતાની મૃત્તિકામૂર્તિ ઘડીને સમાપ્ત થઈ.

(૧૯૮૦)

***

[A-1, Sargam Flats, Iswar Bhuvan Road, Navrangpura, AHMEDABAD – 380 014, India

(પ્રગટ : “નવનીત સમર્પણ”, ઍપ્રિલ 2019; પૃ. 77-86)

પૂજાના મૃત્યુના સમાચાર સૌ પહેલાં મહેન્દ્ર મામાના દીકરા ધીરેને જ મને આપ્યા. રાત્રે નવ વાગે એનો ફોન આવ્યો હતો. ‘પૂજા મરી ગઈ છે, એક્સિડન્ટમાં. બે મિનિટમાં ખેલ ખલાસ.’ કહી એણે ફોન કાપી નાખ્યો. પૂજા મારાં સગાં માસીની દીકરી એટલે મારા હેં! ક્યાં? એક્સિડન્ટ કઈ રીતે થયો? એ બધા પ્રશ્નો લબડી પડેલા કરોળિયાનાં જાળાની જેમ એના ગળામાં ચીકણાં થઈને ચોંટી ગયેલા.

નાનપણમાં પૂજા દોડાવી-દોડાવીને મારા ગળામાં લોટ ઊડતો હોય એમ ગળું સૂકવી નાંખતી હતી. એ રીતે કે, બે ત્રણ ગ્લાસ પાણી પી જવા છતાં મોઢામાં ભીનાશ વળતી નહોતી. પાંચ મિનિટ પછી ફરીથી ધીરેનનો ફોન આવ્યો. ‘લાશ ઓળખાવવા તારે જ જવાનું છે. હું પણ આવીશ, પણ તું જ ઓળખાવજે. અગિયાર વાગ્યે  સિવિલ હોસ્પિટલ પહોંચી જજે.’

મારે શા માટે? એ પૂછાયું નહિ. ફરીથી ફોન કપાઈ ગયો. ધીરેનનો પૂજાની બાબતનો ગુસ્સો  આ રીતે વ્યક્ત થતો હતો? કશા વિચારો આવતા ન હતા.

સુનીલ જીજુ તો અમેરિકામાં હતા. પૂજા એકલી જ ભારત આવેલી. જો કે જીજુ હોત તો પણ એ ઓળખવા ન આવત. એમનાથી લોહી જોવાતું નહોતું. ચક્કર ખાઈને પડતા, ધડામ્ દઈને! 

વર્ષો પછી અમેરિકાથી પૂજાના લાંબા ફોન આવતા એમાં એક વાર એ બોલી ગયેલી, ‘સારું છે કે મહિને ચાર—પાંચ દિવસ તો એ આઘા રહે છે. લોહી નથી દેખી શકતા એટલે. બાકી તો બપોરે ઘેર આવ્યા હોય તો બેડરૂમમાં ઘસડી જ જાય. પતિ-પત્નીના સંબંધમાં રોજે રોજ આ વસ્તુ હોવી ફરજિયાત છે?

આપણી વચ્ચે લાગણી છે એથી મેં કે તેં ક્યારે ય કશી ઇચ્છા કરી છે? નહિતર, આપણે કેટલા ય પ્રસંગે મળ્યા છીએ એકાંતમાં. પણ હાથ પકડવાથી આગળ કશું કર્યું છે? એવું નથી કે માસિયાઈ ભાઈ-બહેન છીએ એટલે …. પણ જરૂરી નથી લાગતું આવું બધું. સુનીલ તો …

એકવાર ધીરેન મને મારવા દોડેલો. ‘બેશરમ એ તારી સગી માસીની દીકરી છે. એની સાથે વળગેલો ને વળગેલો જ હોય છે. એકલા પડો ત્યારે શું નહીં કરતા હો?’ સિવિલમાં પણ એની એ જ તોછડાઈ. પૂજાનો આખો પરિવાર અમેરિકા હતો. એ એકલી જ ભારત આવી હતી. મુંબઈના કામો પતાવી, કાર ભાડે કરી અમદાવાદ આવવા નીકળેલી. એના પર્સમાંથી પોલીસને મહેન્દ્રમામાનું સરનામું અને ફોન નંબર મળેલાં. ધીરેન મારા કરતાં મોટો હતો એટલે મેં કહ્યું, ‘તું પણ ઓળખાવી શક્યો હોત.’ એની ખુંપરા જેવી દાઢીના ફાંટા અને લાલ આંખોથી પણ વધારે ભયાનક વાત કરી. ‘એ તો આખી ખુલ્લી તેં જ જોઈ હશે ને. અમે તો એવું ન કરીએ. દૂરની સગી પણ બહેન હતી એ થોડું ભૂલીએ?’

મારા મનમાં તો વિચારો આડા-અવળા હતા પણ એના મનમાં તો આવા બદ્દતર વિચારો એનો પીછો નહિ છોડતા  હોય. હજુ આટલાં વર્ષે પણ ……

જિંદગીમાં પહેલી વાર એનું ગળાથી નીચેનું નગ્ન શરીર જોયું. ચહેરો તો ખાસ્સો બગડી ગયો હતો. મારાથી હા કે ના ન બોલી શકાયું. હું ચૂપચાપ એને જોઇ રહ્યો.

એ પડી હતી લાકડું થઇને! એક બપોરે મેડીના એકાંતમાં જીવતે જીવ લાકડું થઈને પડી હતી. આજે મરીને એ રીતે જ …..

બીજે દિવસે અંગ્રેજીનું પેપર હતું  એટલે હું તૈયારી કરતો હતો પૂજા ત્રીજા માળની મેડી પર આવી હતી. ‘મંદિરે જવું છે, ચલ ઊભો થા.’

‘મારે વાંચવું પડશે, કાલે પરીક્ષા છે.’

‘એમ કે! દેખાડ તારો બરડો. હું જોઉં, પાંખો ફૂટી કે નહીં.’

‘શેની પાંખો.’

જવાબમાં એ કૂદકો મારીને મારા ખાટલા પર ચડી ગઈ હતી. મારું શર્ટ ઊંચું કરી પીઠે હાથ ફેરવ્યો. ક્યાં છે પાંખો? ચાલ જોવા દે, ભણી ભણીને પોપટ થયો છે કે નહિ?’

એ ઘૂંટણ વાળીને મારી પાછળ બેઠી બરડે હાથ ફેરવતી હતી એ જ વખતે ચંદ્રિકામાસી ઉપર આવ્યા હતાં.

‘હાય હાય … આ શું કરો છો તમે?’ એ ખુલ્લા બારણા વચ્ચે સ્થિર થઈ ગયાં.

પૂજા ડરીને ઊભી થવા મથતી પાછળ ખસી એવી જ સમતોલન ખોઈને પડી. એનું માથું ખાટલાની  ઈસ કે પાયા સાથે અથડાયું ને એ લાકડું!

ચંદ્રિકામાસી કશું અજુગતું બન્યું છે એમ ધારી રીડિયો મચાવતાં દાદર ઊતરી ગયાં. પૂજાના ચહેરા પર પાણી છાંટી એની ડાબી ભ્રમરના છેડે વાગ્યાના નિશાન પર હળવાશથી અંગૂઠો ફેરવી હું બબડતો હતો, ‘પૂજા … પૂજા.’

હાથમાં ચાદર પકડીને ઊભેલા માણસે કહ્યું, ‘હેંડો ભઇ, ઓળખી લો ઝટ, એકન્ બોડી પોસમોટમમોં લઈ જઈએ.’    

મેં પૂજાના કચડાઈને વળી ગયેલા ચહેરા પર નજર ઠેરવી. એની ડાબી ભ્રમર જોવા નમ્યો ત્યાં પૂજાની અધખૂલી આંખની કીકી મારી પર મંડાયેલી અનુભવાઈ. મારાથી કશું બોલાયું નહિ. ફક્ત માથું ‘‘હા’’માં હલાવી સૂચવ્યું, ‘હા એ જ છે.’

પૂજાનાં વેરવિખેર ચિત્ર મારા મનમાં ગોઠવાતાં હતાં. મોઢા પર મુલતાની માટી લગાવી બરાબર સુકાય ત્યાં સુધી બારીએ બેસી ગીતો સાંભળતી પૂજા, વાંકડિયા વાળ સીધા કરવા માટે ભાતભાતના પ્રયોગો કરતી પૂજા, તૈયાર થઈને ખાસી વાર અરીસામાં તાકી રહેતી પૂજા,

અચાનક સામે આવી ગાલ પર હથેળી ટેકવી અપેક્ષાભર્યુ મલકાતી …..

એ દિવસોમાં પૂજાને મળવું સહેલું નહોતું.  એ મામાને ઘેર આવતી એટલા જ દિવસ. એ પંદર દિવસ કે મહિનો ઉત્સાહના વંટોળિયામાં ઘુમરી ખાતાં પસાર થઈ જતો. ધીરેન, ચંદ્રિકામાસી, શરદ માસા કે હેમામામી માનતાં એવું કોઈ છીનાળું કે રાસલીલા મારી અને પૂજા વચ્ચે હતાં નહિ. હકીકતે પૂજા મામાની પોળમાં રહેતા વિપુલને પ્રેમ કરતી હતી. વિપુલ અને પૂજાને એકાંત મળે એવા ખાસા પ્રસંગો મેં ગોઠવેલા. પૂજા મારો ઉપયોગ કરે છે એની મને ખબર હતી પણ હું એને મદદ કર્યા વગર રહી શકતો નહિ. તો પૂજા અને વિપુલ કૂવાની છાપરી પાછળના ખાટલામાં શું કરતા હશે એની ચટપટીમાં મારું રુંવેરુંવું ભડભડતું.

જો કે ઘેર જતાં પૂજા મારો હાથ હાથમાં પકડી ચાલતી. કોઈ વાર મને ખભેથી પકડી ‘થેન્ક્યુ, અભય. તું ના હોત તો …’ વાક્ય અધૂરું મૂકી મને વળગી પડતી. સૂકી ધરતી પર પડતાં વરસાદી ફોરાં જેવું લાગતું. અમે રિક્સામાં ઘેર જતાં હતાં ત્યારે વિપુલે નફટાઈથી પૂજાના ગાલે ચૂમી ભરી લીધેલી. હું સમસમી ગયો હતો પણ પૂજા મારો હાથ દબાવી ખિલખલાટ હસી પડી હતી.

મારી પાસે તો કોઈ વાતોનો ખજાનો નહોતો, હા, પૂજા પાસે હતો. એની વાતોમાં હંમેશાં વિપુલનો વાયરો વાયા કરતો. એ બધું સાંભળી મને થતું કે ગામના ઉતાર જેવા વિપુલ પાછળ આ ગાંડી થઈ છે પણ એ વિપુલ જોડે કોઈ દિવસ સુખી નહિ થાય. રાત્રે સપનામાં પૂજા  દોડતી આવતી. થાકેલી, હતાશ અને વ્યાકુળ. અડધી રાતે હું ઊભો થઈ જતો. બહાર આવી આશાપુરા માતાના મંદિરના ઘુમ્મટને જોયાં કરતો. નદી કાંઠો અને ફરફરાટ પવનનો એવો કેફ ચડતો કે પૂજા દોડતી આવીને એમાં સમાઈ જશે એવા ભાવથી બંને હાથ પાંખોની જેમ ફેલાવી ઊભો રહેતો.

વર્ષો પછી ’ટાઇટેનિક’ ફિલ્મનું એ દ્રશ્ય જોતાં આંખમાં પાણી આવી ગયાં હતાં. સોનલે એ ન જોયું હોય તો સારું એમ વિચારી ચહેરો ફેરવી લીધો હતો ત્યારે ય પૂજા સાવ નજીક બેઠી હોય એમ અનુભવાતું હતું.

પૂજાનાં પપ્પા અને મમ્મી સુનીલકુમાર અમેરિકાથી ન આવે ત્યાં સુધી અંતિમસંસ્કાર થઈ શકે એમ નહોતું, એટલે પોસ્ટમોર્ટમ પછી સોંપાયેલું પૂજાનું શબ એમના મકાનમાં બરફની પાટ પર રાખવાનો નિર્ણય લેવાયો હતો.

પૂજા ના પપ્પા ગિરીશચંદ્ર યુનિવર્સિટીમાં પ્રાધ્યાપક હતા. સ્વભાવે એકદમ ઋજુ અને સાવ ઓછાબોલા. મહેન્દ્ર મામાના લોખંડી પંજામાંથી એમણે મને છોડાવ્યો હતો. મામા ભાગ્યે જ  ગુસ્સે થતા, પણ ચંદ્રિકામાસી, હેમામામી, ઈલા ફઇ અને મયંકમાસાનું સાગમટે માનવું હતું કે હું પૂજાને ભોળવતો હતો. ધીરેને ‘ભોળવે છે એમ? મોટા અવાજે ને ‘તમે માસી ‘ળ’ ને બદલે ‘ગ’ બોલો તો વાતની ચોખવટ થાય શું.’ એમ સાવ ધીમેથી બોલ્યો. સાંભળતા જ હેમા મામીએ મોટે ડોળે એને તતડાવી કાઢેલો. ‘તું ચૂપ મર ને કાગડા.’

‘હું કાગડો ને એ કાનુડો?’

‘ભઇ, પહેલાં આને બહાર કાઢ, મરાવી નખાવશે કાં તો.’ ઈલાફઇએ હાથ જોડ્યા.

મયંકમાસા ધીરેનને બહાર ખેંચી ગયા ત્યારે હું માર ખાતાં રડતો રડતો બોલતો હતો. મારે ને પૂજાને એવું કંઈ નથી. મેં તો એને ….. પૂજા તો …. પણ કોણ સાંભળે?

‘ફટકાર સાલાને’, ‘ઠોક બીજી ઠોક.’ ના હોંકારા વચ્ચે અચાનક આવી ચડેલા ગિરીશચંદ્ર કડક અવાજમાં કશુંક બોલ્યા કે ઘડી વારમાં સોપો પડી ગયો.

સહુની આંખોનું કસ્તર મારી આંખોમાં આવી ભરાયું હોય એમ આંસુ અટકતાં નહોતાં.

મારે કહેવું હતું કે … સાંભળો, મારી જોડે નહીં પૂજા તો પેલા ડેલીવાળા વિપુલિયા જોડે … પણ કશોક સંકોચ એ રીતે વળગેલો કે લાખ મથવા છતાં હોઠ ઊઘડી શકેલા નહીં. 

અમારું હળવું ભળવું નહીં ખમી શકનારાઓએ ભેગા થઈ, એ જ જૂની રીતરસમો વાપરી પૂજાના ઘડિયા લગન લેવરાવ્યાં. એ વખતે સાવ સામાન્ય ઘર અને દેખાવ છતાં સુનીલકુમાર ફાવી ગયેલા.

એ વિરોધ વંટોળ વચ્ચે અમને કોઈ સમજી શકે એવું હોય તો બૅબીમાસી. મહેન્દ્રમામાના ઘરનો મારો આશરો એમણે બચાવેલો. એ આવ્યાં ત્યારથી પૂજા એક એમને એકટક જોઈ રહેલી. 

બીજે દિવસે કહે, ‘ચાલો છોકરાઓ પાણીપૂરી ખવરાવું.’ હું, પૂજા, માનસી અને ધીરેન પાણીપૂરી ખાવા ગયાં હતાં. એક પાણીપૂરી હું મોંમાં મૂકું એ પહેલાં ફસકાઈ ગઈ. 
મારા શર્ટ પર લીલા પાણીના રેલા ઊતર્યા. પૂજાએ ઝડપથી રૂમાલ વડે મારું શર્ટ લૂછવા માંડેલું. બૅબીમાસી હસી પડેલાં ‘પૂજલી, તું નહિ સુધરે.’ પૂજાએ ઠપકાભરી નજરે એમની સામે જોતાં કહ્યું ‘માસી તું ય?’ બૅબી માસી કશું બોલ્યા નહિ, ચૂપચાપ એમના હાથમાં મુકાયેલી પાણીપૂરી એમણે પૂજાના મોંમાં મૂકી દીધી.

પાછા વળતાં નક્કી કર્યુ. કાલે પિક્ચર જોવા જઈશું. મહેન્દ્રમામાની ‘ના’ ને ‘હા’ માં ફેરવવાની કળા બૅબીમાસીને સહજ સાધ્ય હતી. વાત વાતમાં કહી દીધું, ‘મને ખબર છે. તમે બધા ભેગા થઈને છોકરીને વળાવી દેવાનાં છો. એને મારા ભરોસે અહીં રોકી છે ને બીજી વાત મોટાભાઈ.  અભય તમારી ભેગો ઊછર્યો છે. તમને તમારો તો વિશ્વાસ છે ને?’

મહેન્દ્રમામાએ મારી સામે જોઈ, બૅબીમાસી સામે જોતાં કહેલું, ‘ઝઘડો ના કરીશ. બોલ, કેટલા પૈસા આપું?’

અમે ‘‘મૌસમ’’ ફિલ્મ જોવાં ગયેલાં. ફિલ્મમાં બદલાતાં અજવાળામાં હું પૂજાના ચહેરાના પલટાતા રંગ જોઈ રહ્યો હતો. સાવ નજીકથી અને સતત જોયા કરવાનો ભરપૂર આનંદ હતો. કેટલી ય વારે એણે મારી સામે જોયું હતું. મારા કાન સરસા હોઠ લાવી એ બોલી, ‘પિક્ચર સામે ચાલે છે.’ મેં ધરાર એની વાત માની નહોતી. કદાચ બૅબીમાસીએ પણ આ નોંધ્યું  હતું.

એ બહુ બોલતાં નહિ. સોનલ સાથે મારી સગાઈ થઈ પછી હું અને સોનલ એમને મળવા ગયાં હતાં ત્યારે મીઠું હસતાં હસતાં કહે, ‘આ તને પિક્ચર જોવા લઈ જાય છે કે નહીં?’

સોનલ કહે, ‘હા. જઈએ છીએને, માસી.’ મારી સામે સીધું તાકતાં એમના હોઠ ફફડીને રહી ગયેલા.

રાત્રે ધાબા પર પથારીઓ કરવા ગાદલાં લઈ જતા કાયમ હું પૂજાના હાથમાંથી ગાદલું લઈ લેતો. એ બે કે ત્રણ ઓશીકાં લઈ ધીમા પગલે દાદર ચડતી. ગાદલાં પથરાઈ જાય કે તરત એ આડી પડતી. કોઈ વાર હું એના ઓશીકે બેસતો. એક વાર મારો હાથ હાથમાં લઈ એણે પૂછ્યું, ‘વિપુલ એટલો ખરાબ છે કે એની સાથે હું ના પરણી શકું?’

જાતને સવાલ પૂછવો પડે એવી વાતનો શું જવાબ વાળવો? ખુદની સારપ દેખાડું કે સાચું બોલી દઉંની દ્વિધાનો વિષાદ મને ઘેરી વળતો. એ મારી આંગળી મરડવા જેવું કરતાં પૂછતી, ‘બોલને … બોલને’.

એ પરણી ગઈ.

એની સાથે સૂક્ષ્મ સ્તરે જોડાયેલો સ્નેહ એ પછીનાં વર્ષોમાં મારી અંદર કોઈ બંધ દાબડીમાં સાચવી રાખી હું જિંદગીની ગલી કૂંચીઓ ફરતો રહ્યો.

મારાં લગ્નમાં એ આવેલી. એના દીકરાને તેડી મારી પાછળ આવી ઊભી રહી હતી.

‘કેમ મોડી આવી?’

મારા વાળમાં આંગળીઓ ફેરવતાં એણે પૂછ્યું, ‘કેમ છે તું?’ વચ્ચેનાં વર્ષો સાવ ઓગળી ગયાં. ‌

એ મને અઢેલીને ઊભી હતી. એ પળે બધું સારું સારું લાગતું હતું. જાણે ભર્યું ભર્યું. એણે ધીમેથી મને પૂછેલું,  ‘વિપુલને મળ્યો હતો કદી?’

પગ ઉપાડતાં પહેલાં મેં નક્કી કર્યું, હવે કોઈ દિવસ આને બોલાવવી જ નહિ. માંડ માંડ જાત પર નિયંત્રણ રાખતા હું મારી સામે મલકાતાં સહુ સામે મલકાતો રહ્યો.

જાત પર કાબૂ એકવાર નહોતો રહ્યો. એ સાંજે મેં એને વિપુલની બાહો માં જોઈ હતી. હોઠથી હોઠ ચૂમતાં એકમેકમાં સમાવવા હોડ બકતા હોય એવાં. મન કકળતું હતું. મને હું પડતો મુકાયો હોઉં એવો ભાવ થતો હતો.

એમને જે કરવું હોય એ કરે  મારે શું? પણ પૂજાને લીધા સિવાય હું નીકળી શક્યો નહોતો.  એ  આવી એવી મને વળગી પડી. એના શરીરની વાસ ન વેઠાતી હોય એમ મારાથી એને ધક્કો મરાઈ ગયો. એ છંછેડાઈ ગઈ. “શેની ચરબી ચડી છે?’ હું મારી ધારણા બહાર વર્ત્યો. સટ્ દઇ એક ધોલ મારી બેઠો. એ ચૂપચાપ મારી પાછળ ચાલતી રહેલી. એનું રડવું અને રીસ બન્ને અનુભવાતાં હતાં. આવીને ધાબે જતી રહી. હું એને મનાવવા ધાબે ગયો તો આવીને મામાની રૂમમાં ભરાઈ ગઈ. રાતના  દોઢ વાગ્યા સુધી એની આગળ પાછળ ફર્યો પણ સામું જુએ તો પૂજા શેની?

ત્રીજે દિવસે એ સામે આવી ત્યારે હું નીચું જોઈ ગયો, ગુનેગારની જેમ. પણ એની આંખોમાં રોષ ન હતો. નજર મળતાં જ સ્નેહથી શોભી ઊઠી હતી. એના પર હાથ ઉગામવાનો મને એવો અફસોસ થતો હતો કે; બસ સ્ટેન્ડ પર એક અજાણ્યા માણસને મેં પૂજા પર હાથ ઉગામ્યાની કબૂલાત કરી એની સામે અપેક્ષાભર્યું જોયા કર્યું હતું.

એ પરિવાર સહિત કાયમ માટે અમેરિકા જવાની છે એ સમાચાર મળ્યા ત્યારે એને જોવાનો-મળવાનો ઉમળકો  રોકતાં કેટલી ય વાર આંખે પાણી આવ્યાં હતાં.

પછીનાં વર્ષોમાં કદી મળવાનું થયું જ નહિ. એક દિવસ અચાનક એનો ફોન આવ્યો. મેં કદી ફોન પર એનો અવાજ સાંભળ્યો નહોતો એટલે ઓળખતાં વાર લાગી. ‘કેમ છે તું?’ એ સવાલ સાંભળતાં ઈશ્વરના આશિષ જેવું અનુભવાયું.

એ નિરાંતે વાતો કરતી. એના ઘર સંસારની, ગ્રોસરી સ્ટોર પર પસાર થતી કંટાળાભરી જિંદગીની, કોઈને ય કહ્યા સિવાય તુર્કી છોકરીને પરણીને ઇંગ્લેન્ડ વસી ગયેલા દીકરાની,  એને સતત તાક્યા કરતા એક આફ્રિકનની, માસિકની અનિયમિતતાની, જીજુની પેલી ભૂખની, એ વધારવા મોંઘી ગોળીઓ લઈ કરાતી હેરાનગતિની … વાતો અટકતી જ નહોતી.

મારી દીકરી રેષા મને સંભળાવતી હતી .. ‘આ પૂજા ફોઈ તમારી આટલી ક્લોઝ હતાં, પપ્પા?’ પછી મારો હાથ પકડી કહેતી, ‘મેં તો એમને ફોટામાં ય જોયાં નથી, વ્હાય?’ 

રેષાના હાથમાંથી મારો હાથ છોડાવવા સિવાય કશું સૂજ્યું નહિ.

પૂજા નિસબતની કોઈ વિશેષ લાગણીથી મારી સાથે બધું શેર કરતી. એની વાતોમાં કદી બાકાત રહી ગયાની બળતરા નહોતી. સહન કરવાનું, ભૂલી જવાનું જીવનનો ભાગ બની ગયાંનું સમજી શકાતું. એ સિવાય કંઈ જ નહીં. સમયાંતરે થતી વાતો વચ્ચે એણે ક્યારે ય વિપુલ વિશે પૂછ્યું  ન હતું. એની જિંદગીમાંથી એ સાવ ભૂસાંઈ ગયો હોય એમ. એ મને કહેતી, ‘હવે ધીમે ધીમે આધ્યાત્મિક બનતી જાઉં છું. સવારે ચાર વાગે ઊઠીને જાપ કરવા, અનુષ્ઠાનો ને ઉપવાસ …. તું માનીશ? આ તપ હોય કે પ્રાયશ્ચિત પણ મને સારું લાગે છે.’

'મેં કહ્યું પૂજા, તારે પ્રાયશ્ચિત કરવાની જરૂર નથી. એ હું કરીશ … કરું જ છું.' એ સમજી નહોતી 'પણ શા માટે તારે કરવું પડે? મેં વાત બીજી દિશામાં વાળી દીધી હતી. ફોન મુકાયો પછી મેં મારા હાથની હથેળી સફેદ દીવાલ પર જોરથી અફળાવી હતી. એક વાર, બીજી વાર … બાજુના રૂમમાંથી સોનલ દોડતી આવી હતી. 'શું થયું? પછી મને હથેળી આ રીતે અફળાવતો જોઈને ઠપકા ભરી નજરે જોઈ રહી હતી અને પૂછ્યું હતું,' ફરીથી આજે અમેરિકા વાત થઈ? મેં દીવાલમાં અગાઉ ઉપસી આવેલા હળવા લાલ ધાબાંઓ તરફ જોયું અને બાજુમાં સોફા પર બેસી પડ્યો. 

છેલ્લા ફોનમાં એણે કહેલું, ‘બહુ વર્ષે જોઇશ તને. ખબર છે? છેલ્લે આપણે સ્વીટીના લગ્નમાં મળેલાં.’

‘હા.’ મારા ગળામાં ખરેરી બાઝી ગઈ હતી.

‘આપણે વાતો કરતાં બેઠેલાં. હું આડી પડેલી ને તું મારા વાળ પસવાર્યા કરતો હતો. યાદ છે તને?’

હું ચૂપચાપ શ્વાસ લેતો રહ્યો. એનો ચહેરો શ્વાસમાં સમાયેલો હોય એમ. ફોન ચાલુ હોવાની આછી ખરખરાટી સિવાય કશો જ અવાજ નહીં.  મારાથી એને  જવાબ ન અપાયો એ પૂજાથી સહેવાયું નહિ કે કોણ જાણે શું હતું?  એણે અચાનક ફોન કાપી નાખેલો.

આજે એ સૂતી છે, બરફની પાટ પર. ભીના સફેદ કપડાંની કોરમાંથી દેખાય છે, રાત્રે મોડા સુધી હાથ ફેરવ્યા કર્યો હતો એ વાળ. એને શું જવાબ આપી શકાયો હોત?

સ્મશાનમાં ઈલેક્ટ્રીક ફરનેસમાં ધકેલાય એ પહેલાં છેલ્લી વાર એનો ચહેરો જોયો.

એની આંખોનો સપાટ કાળો રંગ મને યાદ આવ્યો. એની સુંદર મોં ફાડ યાદ આવી.

હું થોડીવાર ફૂલોથી ઢંકાયેલા એના શરીરને જોઈ રહ્યો.

કોઈ કશું બોલ્યું. સહુ ખસ્યા.

એક હળવો ધક્કો અને ક્ષણ માત્રમાં પૂજા ભભકતી લાલ સોનેરી જ્વાળાઓમાં અદ્રશ્ય થઈ ગઈ.

છેલ્લે ફોન પર વાતો કરતાં કરતાં સાવ અચાનક ચાલી ગઈ હતી એમ.

* * *

e.mail : anilvyas34@gmail.com

પ્રગટ : “નવનીત સમર્પણ”, જુલાઈ 2019; પૃ. 51-58

શતાયુ નગીનદાસ સંઘવી ભારતના સહુથી મોટી ઉંમરના કૉલમિસ્ટ છે, અને ગુજરાતી ભાષાના એક વિરલ  સ્પષ્ટવક્તા રાજકીય વિશ્લેષક છે. સોમા ,વર્ષે તે દર અઠવાડિયે, કુલ પાંચેક હજાર શબ્દોની ચાર દૃષ્ટિપૂર્ણ કૉલમ લખે છે, અને અરધી સદીથી લખે છે. આટલાં વર્ષોમાં ચોક્કસ સમયે અને ચોક્કસ શબ્દસંખ્યામાં ગમે તે જગ્યાએથી, ગમે તે સંજોગોમાં તંત્રીને ટકોરાબંધ લેખ આપવાનું ક્યારે ય ચૂક્યા નહીં હોવાની ખ્યાતિ નગીનદાસ ધરાવે છે.

ઇન્ટરનેટ અને કૉમ્પ્યુટરનો જરૂરી ઉપયોગ બરાબર શીખ્યા છે. દેશ અને દુનિયાના સાંપ્રત રાજકીય-સામાજિક જીવનનાં લગભગ દરેક પાસાં વિશે નગીનદાસે લખ્યું છે. તેમના લેખોમાં શબ્દોના સોજા અને વિચારોના વાયુ, ચુટકુલા અને ચબરાકિયાં હોતાં નથી. વૈચારિક સ્પષ્ટતા, સાફ ભૂમિકા, મૂલગામી અભ્યાસ, ભરોસાપાત્ર ઠસોઠસ હકીકતો અને દરેક સ્તરના વાચકને માફક આવે તેવી સરળ લખાવટ તેમના લેખોને વાચનીય બનાવે છે. અલબત્ત, વધુ મહત્ત્વનાં છે મૂલ્યો. નગીનદાસ વાસ્તવિક રીતે સેક્યુલર, વંચિતતરફી, પ્રગતિશીલ મૂલ્યોની સાતત્યપૂર્વક રખેવાળી કરે છે. દેશના લોકોની દુર્દશાને તે વાચા આપે છે અને તેના માટે જવાબદાર પરિબળોને ફટકારે પણ છે. તેઓ તમામ સ્થાપિત ધર્મોના દુરુપયોગ અને  દુરાચારના તે કટ્ટર વિરોધી, વૈજ્ઞાનિક અભિગમ તેમ જ લોકશાહીના અભ્યાસપૂત સમર્થક  છે.

નગીનદાસની સહુથી જાણીતી ખાસિયત તે કોઈનાં ય ડર કે શેહ વિના પ્રતીતિજનક મંતવ્ય આપવું તે  છે. જેમ કે, હજુ હમણાં બારમી જૂનના લેખમાં તેમણે એક જગ્યાએ લખ્યું છે : ‘સાધ્વી પ્રજ્ઞાએ ગોડસેને દેશભક્ત કહ્યા, કારણ કે આ મૂર્ખ બાઈને દેશ અને દેશભક્તિ કોને કહેવાય તેની સમજ નથી.’ છવ્વીસ જૂનના લેખમાં તે લખે છે : ‘રાષ્ટ્ર, રાષ્ટ્રવાદ અને રાષ્ટ્રભક્તિ અંગે વડા પ્રધાનના વિચારો સંઘપરિવારની વિચારધારાથી ઘડાયા છે અને તે તદ્દન ખોટા છે.’ આવી તડ-ફડ લખાવટ તટસ્થતામાંથી આવે છે, જે તેમણે મોદી પર લખેલાં અંગ્રેજી પુસ્તકની ખાસિયત ગણાઈ છે. તેમના અખબારી લેખોના એક સંચયનું નામ ‘આ તડ અને આ ફડ’ છે, બીજાં બે છે ‘પોસ્ટ મૉર્ટમ’ અને ‘ધર્મ અને સમાજ’.

રાજકોટમાં 16 જૂને તેમની શતાબ્દી વંદનાએ ‘નગીનદાસ સંઘવીનું તડ ને ફડ’ અને ‘નગીનદાસ સંઘવીની સોંસરી વાત’ નામે દળદાર સંગ્રહો પ્રસિદ્ધ થયા. પદ્મશ્રી સન્માનિત નગીનદાસે નરેન્દ્ર મોદી પર તટસ્થતા માટે વખણાયેલાં અંગ્રેજી પુસ્તક ઉપરાંત પણ ચાર અંગ્રેજી પુસ્તકો લખ્યાં છે : ‘ગુજરાત : અ પૉલિટિકલ ઍનાલિસિસ’, ‘ગાંધી : ધ ઍગની ઑફ અરાઈવલ’, ‘ગુજરાત ઍટ ક્રોસ રોડ્સ્’ અને ‘અ બ્રીફ હિસ્ટરિ ઑફ યોગ’. અમેરિકન ઇતિહાસ અને રાજકારણ પરનાં નવ અંગ્રેજી પુસ્તકો ઉપરાંત રાજમોહન ગાંધીએ લખેલાં સરદાર પટેલનાં બૃહત્‌ જીવનચરિત્રને તે ગુજરાતીમાં લાવ્યા છે. દેશ અને દુનિયાની રાજનીતિનાં પાસાં પરની ત્રીસ પરિચય-પુસ્તિકાઓ તેમનું મહત્ત્વનું પ્રદાન છે.

તેમાંથી જણાય છે કે છત્રીસ પાનાંની એક એક પુસ્તિકા માટે તેમણે સેંકડો પાનાં વાંચ્યાં છે. તેમનું એક મોટું કામ એટલે જ્ઞાનગંગોત્રી સંદર્ભ શ્રેણીમાં ‘સ્વરાજદર્શન’ ખંડનાં સવાબસો પાનાં અને તે જ શ્રેણીના ‘વિશ્વદર્શન’ ખંડના પચાસ પાનાં. એમ લાગે છે કે નગીનદાસનું વિદ્યાકીય પ્રદાન તેમનાં અખબારી લેખન પછવાડે ઢંકાઈ જાય છે. બીજી બાજુ એમ પણ ખરું કે તેમનાં અખબારી લેખનનું જેટલું વિદ્યાકીય મૂલ્ય છે તેટલું ઓછા કટારચીઓનાં લખાણોનું છે. તેમના અખબારી લેખોનાં પુસ્તકો સંદર્ભગ્રંથો જેવાં છે. કોઈ પણ પુસ્તકનો કોઈ પણ લેખ વાચકની નાગરિક સમજમાં ઉમેરો કરનારો હોય છે. પત્રકારો, જાહેર વહીવટના માણસો, અધ્યાપકો, જુદી જુદી શાખાના વિદ્યાર્થીઓ, કર્મશીલો એમ અનેક વર્ગો માટે નગીનદાસના લેખોને અનિવાર્ય વાચન ગણી શકાય.

આ આખાબોલા અખબારનવેશમાં એક સાચકલા અભ્યાસીની જે નમ્રતા છે તે ઠીક અછતી છે. આકરગ્રંથ ‘સ્વરાજદર્શન’ની પ્રસ્તાવનામાં તે કહે છે : ‘આ પુસ્તકમાં કશું મૌલિક હોવાનો મારો દાવો ટકે તેમ નથી. આ આખા ય ગ્રંથમાં ભાગ્યે જ કંઈ એવું હશે કે જે મારા કરતાં વધારે સમર્થ વિદ્વાને, વધારે સારી રીતે આલેખ્યું ન હોય. મારું ઋણ ઘણું મોટું છે અને ગ્રંથમાં આપેલી સંદર્ભસૂચિ દ્વારા કેટલેક અંશે તેનો સ્વીકાર મેં કરી લીધો છે.’ શબ્દફેરે આ જ ભાવ ‘આગિયાનો ઉજાસ’ અને ‘અત્તરના દીવા’ નામના, તડફડવાળા મિજાજથી સાવ જુદા, નાનકડાં સંચયોમાં મળે છે. અહીં મહાનુભાવોના જીવનપ્રસંગો કે વિચારકણિકાઓની રજૂઆત કે તેની પર નગીનદાસનું ટૂંકું ચિંતન છે. તેમને ‘સર્જન જેટલો જ આનંદ વિચારરત્નોનાં વિણામણમાંથી મળ્યો છે’, ‘સહસ્રમુખી પ્રતિભાઓનો અતિશય ટૂંકો સંગ પણ ક્લ્યાણમય’ જણાયો છે.

ભાવપૂર્ણ અને અંગત સ્પર્શવાળા આવાં લખાણો સંઘવી સાહેબમાં ભાગ્યે જ મળે છે. એ તર્કબદ્ધ, સજાવટ વિનાનું અને બિનઅંગત લખે છે. તેમાંથી સ્વના ઉલ્લેખો શોધ્યા જડતા ન હોય ત્યાં સ્વકથનની તો વાત જ બાજુ પર રહી જાય.

નગીનદાસ વિશેની વ્યક્તિગત માહિતી પરિચય-પુસ્તિકાઓનાં છેલ્લા પૂંઠાં પરથી જ મળે. બ્રહ્મદેશનાં આક્યાબમાં 21 એપ્રિલ 1919ના દિવસે જન્મેલા નગીનદાસે પ્રાથમિક શિક્ષણ ભાવનગર પાસેનાં ભૂંભલી ગામની શાળામાં અને તે પછી એમ.એ. સુધીનું શિક્ષણ ભાવનગરમાં લીધું. મુંબઈમાં ત્રણ વર્ષ ઇન્શ્યુરન્સ કંપનીમાં નોકરી કર્યા બાદ 1950થી તે મુંબઈની ભવન્સ કૉલેજમાં ઇતિહાસ અને રાજ્યશાસ્ત્રના અધ્યાપક નીમાયા અને બત્રીસ વર્ષ બાદ મીઠીબાઈ કૉલેજમાંથી નિવૃત્ત થયા. પછીની ઢાંચાબદ્ધ માહિતીમાં તેમનાં પુસ્તકોનાં નામ અને છેલ્લે તેમનાં પરિવારજનોનાં નામ મળે છે. તેમના એકએકના દીકરાના યુવાન વયે થયેલા મૃત્યુને પગલે આવેલી આપત્તિ સાથે નગીનદાસે કેવી સ્થિતપ્રજ્ઞતાથી કામ પાડ્યું તેની જિકર પત્રકાર રમેશ તન્નાના, સોશ્યલ મીડિયામાં આવેલા લેખમાં છે.

નગીનદાસનાં બૌદ્ધિક ધૈર્ય અને મૌલિક ચિંતન બંનેનો દાખલો ‘રામાયણની રામાયણ’ લેખમાળાના કિસ્સામાં મળે છે. તે અંગે નગીનદાસે નોંધ્યું છે કે મુંબઈના ‘સમકાલીન’ માં 13 જાન્યુઆરીથી 24 ફેબ્રુઆરી 1985 દરમિયાન ચાલેલી આ લેખમાળાનો હેતુ વાલ્મીકિ રામાયણની ‘મૂળ કથાની સાચી અને સાધાર રજૂઆત કરવી’ એવો હતો. ‘ધર્મની ઓથે પોતાનું પેટિયું રળી ખાતા સંતો, મહંતો, કથાકારો, બાવાઓ, બાપુઓએ’ રચેલ ‘ભ્રમજાળ’ લેખક દૂર કરવા માગતા હતા. મૂળ રામાયણમાંથી ઘણી બધી એવી બાબતો તેમણે મૂકી કે જે કથા અને પાત્રો અંગેની રૂઢિગત માન્યતાઓને માફક ન આવે. લેખમાળા સામેનો વિરોધ હુલ્લડબાજી અને છાપાંની હોળી સુધી પહોચ્યો, આખરે એ બંધ થઈ, ‘આક્ષેપોનો જવાબ આપવાનો લેખકનો હક્ક પણ તંત્રીસાહેબોએ નકારવો પડ્યો.’ નોંધપાત્ર છે કે પછીના વર્ષે નગીનદાસે એ લેખમાળાને  ‘રામાયણની અંતરયાત્રા’ પુસ્તક તરીકે જાતે પ્રકાશિત કરવાની હિમ્મત દાખવી. ડૉ. આંબેડકરનાં ‘રિડલ ઑફ રામ’ લખાણની યાદ અપાવતાં આ પુસ્તકનાં પાનેપાને તલ:સ્પર્થી સંશોધન અને  સ્વતંત્ર ચિંતન દેખાય છે.

ચિંતનમાં પ્લેટો જેવા દાર્શનિકને એક આદર્શ માનનાર, એરિસ્ટોટલ જેવો વ્યાપ ધરાવનાર, અનેક  દર્શનોનો અધ્યાત્મિક અગડમબગડમ વિના અભ્યાસ કરનાર, સાંપ્રત અંગે અખબારી મથામણ  કરતા રહેનારા નગીનદાસ સંઘવી આપણા પ્રખર લેખક-વિશ્લેષક છે. તેમના નામની સાથે હમણાંથી જાહેરમાં ‘બાપા’ શબ્દ બહુ ચલાવાયો છે.

તેમના સ્પષ્ટવક્તા, તટસ્થ, જ્ઞાનસ્થ જીવનકાર્યને જોઈને કહેવું જોઈએ કે ‘વર્તમાનપત્રના જ્ઞાનમાર્ગી નગીનદાસ સંઘવી તમને વંદન’ –  ‘સૅલ્યુટ પ્રોફેસર સંઘવી સર !’

+++++++

4 જુલાઈ 2019

પ્રગટ : ‘ક્ષિતિજ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “નવગુજરાત સમય”, 05 જુલાઈ 2019