દેશમાં બંધારણના અમલ થયે હવે સિત્તેર વર્ષ પૂરાં થશે. સિત્તેર વરસ તો વડીલની ઉમ્મર કહેવાય !

પરંતુ દુખદ અને ચિંતાજનક વાત એ છે કે બંધારણમાં દર્શાવાયેલા, સૌ કોઈના હક્ક-અધિકાર તરીકે સ્વીકૃત બનેલાં સમાનતા, બંધુતા અને વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યની રોજેરોજ ધજ્જિયા ઊડતી આપણા દેશમાં દેખાય છે.

એકાંતરે દિવસે બનતી કેટલીક ઘટનાઓ જોતાં હજીયે આપણે સામંતી સમાજમાં, રાજાશાહીમાં જીવતા હોઈએ એવું અનુભવી રહ્યા છીએ.

આપણા બંધારણે આપેલા હક્ક મુજબ દરેક પુખ્ત વયની વ્યક્તિ પોતાને મનપસંદ સાથી પસંદ કરી શકે છે અને અરસપરસની સમ્મતિથી લગ્ન કરી સંસાર માંડી શકે છે.

પણ હજીયે જાણે કે લગ્ન એ બે વ્યક્તિઓની અંગત બાબત ન રહેતા, બે પરિવારોનો મામલો અને ખાસ તો જ્ઞાતિ-સમુદાયનો મામલો જ બની રહ્યો છે. અને જ્યારે જ્ઞાતિ-જાતિપ્રથાનો અજગર ભરડો પરિવારોને ભીંસી રહ્યો હોય, ત્યારે બે વ્યક્તિઓની, ખાસ કરીને બે યુવાનહૈયાઓની પસંદગીની, વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યની વાત ન રહેતા પરિવારને પરિવાર પર હાવી થયેલી જ્ઞાતિ-જાતિ અને તેની સાથે ચાલ્યા આવતા ધર્મની પકડ જ લગ્ન જોડાં નક્કી કરવાનું કામ કરી રહી છે.

રાજાશાહીના સમયમાં યુવાપ્રેમીઓ લૈલા-મજનુને ભેગા નહીં થવા દેવા માટે મજનુને પથ્થરો મારી મારીને મારી નંખાય છે, એવી ઘટનાઓ હજી ય આજના સમયમાં બની રહી છે.

હમણાં જ આપણા ગુજરાતમાં એક આવી જ દર્દભરી વાત બની. ઊર્મિલા ઝાલા નામની 22 વર્ષની યુવતી અને 24 વર્ષના હરેશ સોલંકીએ પોતાની પસંદગીથી લગ્ન ગયા વર્ષે કરી લીધાં. પણ ઉચ્ચ જ્ઞાતિના ગૌરવની વાત બનાવી દીકરીના પરિવારજનોએ આ લગ્ન ના સ્વીકાર્યા. અને એક યા બીજા કૌટુંબિક બહાને દીકરીના બાપ અને ભાઈએ પોતાના ઘરમાં જ ઊર્મિલાને પતિ હરેશથી અલગ પાડી ગોંધી રાખી.

હરેશ સોલંકીને ધમકીઓ મળતી રહી એટલે એણે પોલીસ પ્રોટેક્શન માટે માંગણીઓ કર્યા કરી. સમય જતાં પત્ની ગર્ભવતી છે એવું જાણતા તેને પોતાના ઘરે લાવવા તેણે મથામણો કર્યા કરી અને પોલીસના કહેવાથી જ, મુશ્કેલીમાં મૂકાયેલી મહિલાઓને મદદ માટે ચાલતી 181 અભયમ સેવાની વાનમાં જ બેસીને પત્નીના ગામમાં ગયો. જ્યાં એ સરકારી વાન પર જ, જેમાં મહિલા પોલીસ કોન્સ્ટેબલ પણ હતી, ઊર્મિલાના પરિવારજનો ને જ્ઞાતિજનોએ હુમલો કર્યો. ઊર્મિલાના ભાઈએ જ હરેશની જીભ કાપી નાંખી અને બાપે ને અન્ય જ્ઞાતિજનોનાં ટોળાંએ તેને ચપ્પા-છરીઓથી રહેંસી નાખ્યો.

દલિત પરિવારનો એક માત્ર કમાનારો અને ડ્રાઈવર તરીકે વ્યવસાય કરતા આ હરેશનો વાંક શું ? એણે કયું ગેરબંધારણીય કામ કર્યું ? માત્ર દલિત હોવું એ જ ગુનો ?

સવાલ તો એ જ થાય છે કે પોતાના લોહીથી જ પેદા થયેલી, પરિવારમાં જ ઊછરેલી સગી દીકરીનાં તેની ઇચ્છાથી જ થયેલા લગ્નને ખુશી ખુશી સ્વીકારવાને બદલે તેના પેટમાં 'દલિત'-અસ્પૃશ્યનું બાળક જીવી રહ્યું છે એવી હીન ભાવનાથી અને ઊંચી જ્ઞાતિના અહમ્‌ને પોષીને દીકરીના આખા ય ભવિષ્યને તહસ નહસ કરી નાંખવું અને ખાસ તો દીકરીનાં ખુદના આનંદ-ખુશી એ બધાંયની ક્રૂર હત્યા કરી નાંખવી અને એ પણ કોઈ ગુના વગર એ તે કેવો જાતે ઊભો કરેલો ન્યાય ?

આ પાશવી ઘટના ગુજરાતનાં કોઈ અંતરિયાળ ગામની ઘટના નથી. ગુજરાતના મુખ્ય અમદાવાદ જિલ્લામાં માંડલથી વાહન દ્વારા માત્ર પંદર મિનિટમાં પહોંચી જવાય એવાં વનમોર ગામની છે. ગામમાં આ જઘન્ય હત્યા રોકવા કોઈ આગળ ન આવ્યું પણ હત્યાના બે દિવસમાં તો આ ઘટનાને બિરદાવનારા ને હત્યારાઓની હિમ્મત ને ગૌરવ આપી ઈનામ જાહેર કરનારા સોશ્યલ મીડિયામાં છવાઈ ગયા !

પોલીસ પાંચ દિવસે આઠ હત્યારાઓને પકડી શકી છે. આ લખાય છે ત્યાં સુધી છૂપાવી રખાયેલી ઊર્મિલા સુધી પોલીસ પહોંચી શકી છે એવા સમાચાર છે. એ સમાચાર મુજબ ઊર્મિલાએ જણાવ્યું છે કે તે ગર્ભવતી નથી. શંકાસ્પદ ઘટનાઓ બની રહી છે …

અને રાજ્યના પાટનગરમાં વિધાનસભાનું સત્ર ચાલુ છે અને ત્યાં આ ઘોર ગેરબંધારણીય હત્યાકાંડ વિશે કોઈનાં પેટનું પાણી હલ્યું નથી એ ય હકીકત !

આવી જ એક બીજી ઘટના પણ સુખી સંપન્ન બે યુવા પ્રેમીઓની અત્યારે ટીવી, સોશ્યલ મીડિયા અને છાપાંઓમાં ચમકી રહી છે. ઉત્તર પ્રદેશના ભા.જ.પ.ના એક બ્રાહ્મણ ધારાસભ્યની દીકરી સાક્ષી મિશ્રાએ એક દલિત યુવાન સાથે લગ્ન કર્યા છે. અને તેણે સોશ્યલ મીડિયા દ્વારા વીડિયો વહેતો કર્યો કે તેના પિતાજી વગદાર વ્યક્તિ છે અને તે અમારાં લગ્નની વિરુદ્ધમાં છે એટલે અમને મારી નાખવા અમારી પાછળ પરિચિત લોકોને છોડ્યા છે. આ વીડિયોથી દેશભરમાં હોહા મચી. ટીવી ચેનલોનેએ આ યુગલના ઈન્ટરવ્યુ અને ધારાસભ્ય પિતાની મુલાકાતો પણ પ્રસારિત કરવા માંડી.

'આજતક' ઉપરના એક લાઈવ પ્રોગ્રામ દરમિયાન સોશ્યલ મીડિયા પર થતી કોમેન્ટોમાં મેં જોયું કે મોટાભાગના લોકો આ યુગલની હિમ્મત અને સંઘર્ષને બિરદાવવાને બદલે ટીવીનાં એન્કરને ગાળો દેવામાં પડેલા હતા કે "તમારી દીકરી આવું કરે તો તમને ખબર પડે !" “મા-બાપ, પરિવારની ઈજ્જત જાહેરમાં ધૂળધાણી આ છોકરી કરી રહી છે.."

આ પ્રકારની કોમેન્ટો વધારે જોવા મળી.

આ યુગલે પોતાનાં રક્ષણ -સંરક્ષણ માટે હાઈકોર્ટ માં અરજી કરી છે.

દીકરીનાં ધારાસભ્ય બાપ બહુ ઠંડા કલેજે ટીવી ચેનલોને 'સરકારી' જવાબ આપે છે કે 'મારી દીકરી પુખ્તવયની છે અને તેને જેની સાથે લગ્ન કરવા હોય તે એનો અધિકાર છે.'

પણ આ એક રાજકારણી બાપ જે બંધારણનાં શપથ સાથે લોક પ્રતિનિધિ તરીકે કાર્યરત છે તે આવાં લગ્નને, પોતાની દીકરીની પસંદગીને હસતા મોઢે સ્વીકારતા તો નથી જ. બંધારણની વાત કરે છે પણ સમાજમાં અને તે પણ એક નેતા તરીકે આંતરજ્ઞાતિય લગ્નને ઉમળકાથી વધાવી લેવાની વાત તો નથી કરતા પરંતુ એવાં ભયભીત યુગલોને કાનૂની સંરક્ષણ ને પોલીસ રક્ષણ પૂરું પાડવાની તેમની પહેલી ફરજ છે તેવી વાતની તેમની પાસેથી અપેક્ષા રહે છે.

પરંતુ દીકરી જ ખુદ કહે છે કે મારા પિતાજી જ અમને મરાવી નાખવા અમારી પાછળ પડ્યા છે. જાહેરમાં કોઈ પોતાનો જીવ બચાવવા અપીલ કરે છે ત્યારે પોલીસ તંત્ર, ન્યાય તંત્ર, સામાજિક ન્યાય વિભાગ, મહિલા આયોગ, માનવ અધિકાર આયોગ અને રાજકીય નેતાઓ ચૂપચાપ આ બધું જોયા કરે ત્યારે થાય કે આવી લોકશાહીને શું કરવાની ?

આવી ઘટનાઓ રોજેરોજ વર્ષોથી બનતી રહી છે. તે ઘટતી નથી. વર્ણવ્યવસ્થાને લઈ દલિતો ને પદદલિતો પર જુલમો વધતા જ રહ્યા છે.

મને યાદ આવે છે 1978ની સાલ. ઈસરો દ્વારા શરૂ થયેલા પીજ ગ્રામીણ ટીવી પ્રસારણ માટેના કાર્યક્રમો નિર્માણ કરવામાં હું સંકળાયેલો હતો. એ સમયમાં મને સમાચાર મળ્યા કે ભાવનગર જિલ્લામાં આવેલા ઝાંઝમેર ગામમાં કરસન નામના દલિત યુવાનને ગામના લોકોએ પથ્થરો મારી મારી ને મારી નાંખ્યો.

કમુ અને કરસન પ્રેમીઓ. કમુ કોળી પટેલ અને કરસન દલિત સમાજમાંથી હતો. બન્નેએ લગ્ન કરી લીધાં. કમુના પરિવારજનો સામે પડતાં ગામ છોડીને ભાગવું પડ્યું. કરસનનાં સગાંવહાલાંઓને ત્યાં સતત ચાર પાંચ મહિના ભટકતાં રહેવું પડ્યું. છેવટે પરગામમાં સ્થાયી થવાનાં ઈરાદા સાથે કરસન જ્યારે પોતાના ગામમાં ઘરે વાસણ, લોટ, કપડાં જેવી ચીજવસ્તુઓ લેવા આવ્યો તો કહેવાતાં ગામના ઉજળિયાત લોકોએ કમુનાં પરિવારજનોની સાથે રહી પથ્થરો મારી મારીને મોતને ઘાટ ઊતારી દીધો. આ આખીયે વીગતે સમજવા અને ટીવી માટે વીડિયો રેકોર્ડિંગ કરવા ટીમ સાથે ઝાંઝમેર જઈ રહ્યો હતો ને ભાવનગર પહોંચતા પહેલાં જ અમારી જીપને ભારે એક્સિડન્ટ થયો અને અમે એ જીપ લઈને ઝાંઝમેર જઈ શકીએ એમ ન હતાં.

ભાવનગર પહોંચી જાણ્યું કે દરિયા કિનારે અંતરિયાળ આવેલા ઝાંઝમેર જવા, રસ્તાઓ ખરાબ હોવાથી કોઈ ટેક્સીવાળા તૈયાર ન હતા. અમે કલેકટરને મળ્યા, પોલીસ અધિકારીને મળ્યા. બધાએ આખીયે ઘટના વિશે ઠંડો પ્રતિસાદ આપ્યો અને ગામમાં સંપૂર્ણ શાંતિ છે. ત્યાં જીપ સિવાય કોઈ વાહન જઈ શકે એમ નથી અને હવે ત્યાં જવાનો કોઈ મતલબ નથી. ત્યાં બન્ને પરિવારોમાંથી કોઈ નથી. તમે કોને મળશો ? ગામમાં ખૂબ કાદવ કીચડ છે એવી સરકારી વાતો કરી એ જમાનામાં અમને હતાશ કરી નાખ્યાં.

છેવટે અમને ખણખોદ કરતાં ખબર પડી કે કરસનની પત્ની કમુ મહિલા રીમાન્ડ હોમમાં છે અને તે સગીર છે કે પુખ્તવયની તેની તપાસ બાકી છે એવું અમને કહેવામાં આવ્યું.

અમે શોધખોળ કરી ચૂપચાપ ઝપાટાભેર કમુ પાસે પહોંચી ગયા. અને સંસ્થાના અધિકારી બહેનને લેખિત ખાતરી આપી કે કમુ સગીર પુરવાર થશે તો અમે ઈન્ટરવ્યુ ટેલિકાસ્ટ નહીં કરીએ અને ઝડપથી મેં એકાદ કલાકની તેની સાથેની વાતચીત રેકોર્ડ કરી લીધી.

હજી એ તેજસ્વી કમુની નિર્દોષ આંખો ક્યારેક માનસપટમાં છવાઈ જાય છે. એણે પોતે જ વાતચીતના આરંભે મને કહેવા માંડ્યું : '… હું ઊગમણી દિશામાં રહું અને કરશન આથમણી દિશામાં રહેતો હતો …'

અહીં મુદ્દાની વાત એ છે કે પરિવારજનો, જ્ઞાતિજનો, ગ્રામજનો હોય કે પછી સરકારી જિલ્લા કલેકટર કે જિલ્લા પોલીસ અધિકારી કે કહેવાતા સામાજિક કાર્યકરો.. આ બધાં જ્ઞાતિવાદ, જ્ઞાતિ ગૌરવ અને વર્ણવ્યવસ્થાના ઊંચનીચના માપદંડોને સ્વીકારી ને જ જિંદંગી જીવી રહ્યા છે.

અને એટલે આવાં પ્રેમીઓને સ્વીકારવા તેઓ તૈયાર નથી. તેમના પરિવારના, જ્ઞાતિ-જાતિના અભિમાનને જાણે કે તેનાથી ધક્કો પહોંચે છે. તેમની ઈજ્જત, જ્ઞાતિમોભો ખતમ થઈ જાય છે એવી માન્યતાઓ ખૂબ ઊંડે ઉતરેલી છે.

અને સાથે સાથે સવાલ એ છે કે આવી ઘટનાઓ ઘટવાને બદલે કેમ વધુ ને વધુ બનતી રહે છે ? ખાસ કરીને આપણા ગુજરાતમાં જ આર.ટી.આઇ.ના જવાબમાં મળેલા આંકડા દર્શાવે છે કે ગયા 2018ના વર્ષમાં દલિતો પર જુલમ અત્યાચારના 1545 જેટલા ગુના નોંધાયા જેમાં 22 હત્યા,81 ગંભીર રીતે જખમી કરનારા હુમલા, 104 બળાત્કાર, 7 લૂંટફાટ અને અન્ય પ્રકારના દમનના ગુના નોંધાયા છે.

આપણે લોકશાહીના પાયા મજબૂત થાય એવું બંધારણ સ્વીકાર્યું પણ લોકશાહીને આપણે ચૂંટણીઓ પૂરતી જ મર્યાદિત કરી નાંખી અને બંધારણમાં અસ્પૃશ્યતાને કલંક ગણ્યું ને તેને ગુનો ગણ્યો પણ વર્ણવ્યવસ્થાને તોડવાનો કે તેને નાબૂદ કરવા માટેના કોઈ કાયદા કે પ્રયત્નો પણ કર્યા નહીં.

પણ તેનાથી સાવ ઊંધું જ્ઞાતિઓને, જ્ઞાતિ-જાતિના મંડળો-સંગઠનોને મજબૂત કરવાનું કામ જ આપણે સાત-સાત દાયકા લગી લાગલગાટ કરતા રહેવાનું રાખ્યું. ચૂંટણી જીતવા તો જે તે વિસ્તારની જ્ઞાતિ-જાતિઓનાં સંગઠનો અને તેના આગેવાનોને ચૂંટણીના રાજકારણમાં વિશેષ મહત્ત્વ અપાતું રહ્યું અને ચૂંટણીનું અગત્યનું ગણિત જ નાણાંની સાથે સાથે વર્ણો બની ગયા.

અને જ્યારથી ધર્મ આધારિત રાજકારણને વેગ મળવા માંડ્યો, ધર્મ અને રાજકારણના સંબંધો ઘનિષ્ઠ બનવા માંડ્યા તેમ આ જેના પાયામાં ધર્મ છે, તે આ જ્ઞાતિ-જાતિના સંગઠનો વધુ તાકાતવાન બનાવવા રાજકીય પક્ષોએ જ પ્રોત્સાહન પૂરું પાડ્યું.

અને લોકોમાં પણ એ વાત દૃઢ થઈ કે ચૂંટણીમાં જે જ્ઞાતિજન જીતે એ જ્ઞાતિવાળાઓને ફાયદો મળે, એમનો અવાજ બધે સંભળાય.

વાસ્તવિકતા જોઈએ તો ફાયદાની વાત સામાન્ય જનતાને લઈને તો ભ્રામક છે. પરંતુ જ્યારે સામાન્ય જનતા પાસે કોઈ સંપત્તિ કે સત્તા ન હોય, ત્યારે તેના માટે જન્મથી મળેલું આ 'જ્ઞાતિગૌરવ' જ મોટી મૂડી બની જાય છે.

આમ જ્ઞાતિઓ દેશમાં મજબૂત બની રહી છે અને પોતાની જ્ઞાતિનું મહત્ત્વ ક્યાં પુરવાર કરવાનું ?

તો એ માટે વર્ણવ્યવસ્થાના સહારે પોતાનાથી કહેવાતી નીચી જાતિઓ પર પોતાના જ્ઞાતિ અભિમાનથી, પોતાના વર્ચસ્વને સિદ્ધ કરવા દમન કરવું અને એ રીતે વર્ણવ્યવસ્થામાં ઠેઠ ચોથા ક્રમે આવતા શુદ્ર-દલિતો પર જુલમો વધતાં જાય છે.

જ્યાં જ્યાં દલિતો આર્થિક રીતે થોડાઘણા સુખી થયા છે, ત્યાં ઈર્ષાથી તેમને દબાવવા પ્રયત્નો થાય છે અને જ્યાં દલિતો ગરીબ છે, જમીનવિહોણા મજૂર છે તેમને કાયમ ગુલામ રાખવા તેમના પર જુલમો – અત્યાચાર કહેવાતી ઊંચી જ્ઞાતિઓ કરતી રહી છે.

રાજકારણીઓ પણ જ્ઞાતિ આગેવાનો છે યા તેમના ભરોસે પોતાનું ગણિત ચલાવે છે. અને લોકો જ્ઞાતિમાં વિખરાયેલા રહે અને તેમનામાં એકતા ઊભી ન થાય એ સત્તાધીશો અને ઉદ્યોગપતિઓના હિતમાં જ છે.

એટલે આવી જોરજૂલમ, દમનની ઘટનાઓ વખતે તેમનું મૌન, સિફતભરી ચૂપકીદી સ્વાભાવિક છે.

સામાજિક વિકાસ જ્યારે સમાજનો અટકે છે ત્યારે તર્ક, જ્ઞાન, માહિતી, વિજ્ઞાન, સંસ્કૃતિથી લોકો વિમુખ થાય છે અને એ જ જૂનવાણી રીતરિવાજો, વિધિવિધાનો, માન્યતાઓના અંધારામાં અટવાયા કરે છે.

પ્રગટ : ‘ચિંતા’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “ગુજરાત ગાર્ડિયન”; 17 જુલાઈ 2019

There are both merits and demerits of living in the same city, same country all your life. Merits being that you can be deeply rooted and connected to a particular place, its people, and you have the ability to feel that place better than others. Demerits that you lack exposure of what there is in the world outside, how do different cultures survive, and co-exist. At least this is what I used to think when I left India in 2018 for my Masters in London.

Although this is not the first blog that I am writing while in London, there is a series of them. I have written down my experiences as a reader, my daily finances as a student, my first hand experiences of cooking, and how a new person can survive in London. Funny part, the last piece I wrote about London (which was later translated and published in a fascinating Gujarati publication), has stark differences from this one. I wrote that London is a place where your judgements don’t matter. It was true to my experience by that time. But what I have experienced in the past few months is quite new, something I have never felt before in life. Before I reveal what is that feeling, a little background about the character that I am.

I am 28 years old and so far in my life, I have not given a damn to what anyone thinks of my appearance. I have easily survived without feeling the need to apply makeup on my face on any regular day. I do not disrespect or detest women who do. I just know it is not for me. The only ‘makeup’ I put everyday is a kajal and a lip balm. I have confirmed with ‘experts’ that both of those things don’t even count as makeup in the real world. At 21, I cofounded a company of my own, was a columnist for a daily newspaper, published long-ish essays, write a decent-enough blog, and have attempted stand-up comedy too. So at this point, I know I can successfully survive in this world, without putting anything on my face. Apart from that, I dress the way I please. I do not find the need to follow any fashion trend, nor do I feel the need to buy clothes in each and every festivities or events. People around me get to learn (the hard way) that if they insist me to do something against my will, they will get some uncomfortable answers. So most people either wholeheartedly love me for the way I am (my father, my lover, close friends) or just learn to keep their concern within themselves. I have been surrounded by adorable people who even a new earring or a slight change of appearance would fetch positive compliments. I do have body image issues, yes. But I am aware that it needs to be constantly correct; not my body, but that image in my own eyes. Nevertheless, for a girl, it is not just convenience that her close ones accept her the way she looks, but it also strengthens her. Hence, I have turned out to be a strong woman who is extremely self-aware, and would not be affected by anyone’s damn opinions. Until I moved to London.

In the past few months, I have been around a few people who perhaps see me differently. I had no idea that working in an extremely commercial area of London, travelling with people dressed up in blue suits and people with the ‘perfect office-look’, can take a toll on you. There is a split second difference between glancing at someone and staring at them. The speciality of human expressions is that even if you do not use words, you can just look at someone and make them feel something. What was happening was completely non-verbal communication. But more often than not, I felt judged by other ‘perfect’ looking people around. It is obvious that I am not just talking about some random people but even some of the people around me. How do you deal with someone’s judgement when they do not even bother to verbally address it? What do you do about being hated from the first moment, even before you get the chance to present yourself?

In one of my long conversations with a dear friend asked me: When you are outside home, do you think of what is in your head or do you look at others and think of, “What do they think of me?” Lately, both of us have been thinking more of the latter. It is hard to know what came first. Is it the privileged ‘looking down upon me’ make me insecure or is it my insecurity that bothers me when they look down on me? In London, I came face to face with my colonial heritage. The things from my country’s history which I thought was a thing of the past, and did not matter to me today, was deeply ingrained within my system. So much that I did not even know. I am extremely aware of my surroundings, and most living beings have this inherent ability to know when they are being looked at. I know when I am being stared at. The question is why? Is it because I dress too simply, or I apply no make-up or is it my skin colour or that I don’t have a gym-sculpted body or all of these? Can they see that my shoes are a little worn off? It is difficult to not think of these questions, and not question yourself when it happens everyday? As a result of this, your mind remains in a constant battle within. How much should I give up and what is non-negotiable to retain? Well, it is perhaps too late for me to unlearn my ideals of simple living. Never in this life, do I think that I will be drawn to wearing make-up. Fortunately or unfortunately, my course in London has even instilled the question of, “Do I really need it?” before I buy any new piece of clothing (more about that, some other time). How often should you remind yourself that what others think of you is none of your business?

One thing I know for a fact is that at its root, the behaviour of looking down upon someone is in itself the greatest sign of insecurity. It is their insecurity about themselves that they are transmitting into you. So I consciously do not feel a sense of intimidation or respect for people who do this. Some people around who are friends, also do it without having the slightest indication of how toxic this behaviour is. When this friend seemed to advice, “Oh you don’t have a foundation? Everyone must have a good foundation.” I had swiftly replied back, “Well, as Sheldon Cooper has said, everyone needs to breathe in oxygen and release carbon-di-oxide. Everything else is optional.” Next time, she was surprised that I did not know what a lip-scrub was.

London happens to be one of the most diverse cities in the world. I have seen open expressions of all forms of love, gender and sexuality here. But in that diversity, also exists an unsaid, subtle class-colour snobbery. And if you are not careful, it cuts through you, and sucks you in, like a vampire saga. Once you have adapted to this mindset (become a vampire), you spread this self-loathe to others by mirroring what your loathers do/did to you.

On the other hand, I am not a good hater either. Hating creates heart burns that I have never been a fan of. Loathing them, of course, helps in easing down the frustration of being rejected/not accepted but it is only temporary. In the world of social media, we can also get into the race of posting pictures online to further get validation about ourselves. Unfortunately, this validation is also temporary. More often than not, it screws with our mental health. Early in this year, I quit Instagram. Especially because I told myself: “I am going to be enough for my own validation.”

Nevertheless, if not cautious, you easily begin mirroring them. I have to keep telling myself that I CAN NOT look at myself the way they look at me. I repeat my father’s words (in his voice) in my head, something that he has told me hundred times: You are beautiful the way you are. I repeat what a dear friend in India used to say, “You have nothing to prove.” One has to walk with their heads held high. There are days when the nature brings a calming effect on you. I am addicted to napping in the parks. Or seeing the water flowing through the canals. Or cycling aimlessly with a beautiful sunset over your head. Some days are more difficult than others. On those days, my books become my support. I take my book in my hands and put all my focus on it. So whether it is the tube or the footpath, I remain engaged in something empowering. After all, I have learnt after falling multiple times, how not to internalise other people’s bullshit.

https://aartinair.wordpress.com/2019/07/14/the-way-you-look-at-me/   

ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન અટલ બિહારી બાજપાઈએ આપણા દેશના શાસન માટે પ્રમુખપદ્ધતિની લોકશાહી અંગે ચર્ચા કરવાનું સૂચન એક વખત કરેલું. કેટલાક લોકોને એ પસંદ પણ પડેલું, પરંતુ એ ચર્ચા  લાંબી ચાલેલી નહિ. એવો અભિપ્રાય જ સ્વીકૃત રહ્યો કે દેશમાં પ્રદેશ, ભાષા, ધર્મ અને જ્ઞાતિ જેવી વિવિધતા જોતાં  સંસદીય લોકશાહી જ  યોગ્ય છે.

૧૯૭૭માં શ્રીમતી ઇંદિરા ગાંધીએ ચૂંટણી જાહેર કરી અને કૉંગ્રેસની સામે જનતાપક્ષ રચાયો. એ વખતે  શ્રીમતી ગાંધીએ જનતાપક્ષને સવાલ કરતાં કે તમારો વડા પ્રધાનપદનો ઉમેદવાર કોણ છે? આ જ પ્રમાણે છેલ્લી લોકસભાની ચૂંટણીમાં શાસકપક્ષના નેતાઓ મહાગઠબંધનના નેતાઓને તેમના વડા પ્રધાનપદના ઉમેદવાર અંગે પૂછતા. રાજ્યોમાં પણ જ્યારે એક પક્ષના મુખ્યમંત્રીપદના ઉમેદવાર નક્કી હોય, ત્યારે સામા પક્ષના નેતાઓને આ પ્રશ્ન પૂછીને રાજકીય લાભ લેવાના પ્રયત્નો થતા આવ્યા છે. આ પ્રકારના રાજકારણમાં સુવિધાપૂર્વક ભૂલી જવામાં આવે છે કે આપણી લોકશાહી સંસદીય પ્રકારની છે, નહિ કે પ્રમુખપદ્ધતિની. પ્રચારની અસર તળે આપણે નાગરિકો પણ પ્રમુખપદ્ધતિની જેમ જ મતદાન કરતા હોઈએ છીએ. અહીં  આપણા રાજ્યબંધારણની લોકસભા અને વિધાનસભાની – ખાસ કરીને લોકસભાની – ચૂંટણીમાં  મતદાન કરવા બાબતે આપણી પાસે શી અપેક્ષા હોઈ શકે, તે અંગે કેટલીક વિગતોને આધારે  એક દૃષ્ટિકોણ રજૂ કરવા પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે.

દેશના વહીવટ માટે રાજકીય પક્ષોનું અસ્તિત્વ અભિપ્રેત ઉપરાંત અનિવાર્ય લાગતું હોવા છતાં છેક ૧૯૮૫ સુધી આપણા બંધારણે રાજકીય પક્ષ બાબતે મૌન સેવ્યું હતું. ૧૯૮૫માં પક્ષપલટા વિરોધી ધારો આવતા બંધારણમાં રાજકીય પક્ષનો ઉલ્લેખ જરૂરી બન્યો, છતાં તેનો ઉલ્લેખ પરિશિષ્ટ ૧૦ના સ્વરૂપમાં જ કરવામાં આવ્યો. આમ કરવા માટેનો બંધારણનો આશય સમજતાં પહેલાં રાજકીય પક્ષ બાબતે જુદી-જુદી વ્યાખ્યા જાણી લઈએ.

પરિશિષ્ટ ૧૦ના સ્વરૂપમાં રાજકીય પક્ષનો ઉલ્લેખ કરવા છતાં બંધારણમાં કે તેની અંતર્ગત કોઈ કાયદામાં રાજકીય પક્ષની કોઈ સ્પષ્ટ વ્યાખ્યા કરવામાં આવી નથી. ચૂંટણી-કમિશન ૧૯૫૧ના લોકપ્રતિનિધિત્વ ધારામાં રાજકીય પક્ષોને તેમની નોંધણી કરાવવાની સૂચના આપતા કહે છે કે ”ભારતના નાગરિકોનું સંગઠન જે પોતાને રાજકીય પક્ષ માને છે, તે પોતાની નોંધણી કરાવવા માટે અરજી કરી શકે છે.” એટલે કે ચૂંટણીપંચ રાજકીય પક્ષને માત્ર નાગરિકોનું સંગઠન જ માને છે.

‘ધી ન્યૂ ઍન્સાઈક્લોપીડિયા બ્રિટાનિકા’ રાજકીય પક્ષની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે કરે છે, “રાજ્યવ્યવસ્થા હેઠળ સત્તા પ્રાપ્ત કરવા અને તેનો ઉપયોગ કરવા માટે રચાયેલું જૂથ.” 

આથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે આપણા બંધારણની દૃષ્ટિએ રાજકીય પક્ષ પાસે કોઈ રાજકીય વિચારસરણી કે નીતિવિષયક કાર્યક્રમ હોવો જરૂરી નથી.

ચૂંટણીપંચ જ્યારે ચૂંટણીની જાહેરાત કરે છે, ત્યારે તેના જાહેરનામા મારફત દેશની જનતાને અનુરોધ કરે છે કે “તમે તમારા પ્રતિનિધિઓ નક્કી કરો (ચૂંટીને મોકલો).” અહીં લોકોને સરકાર રચવા માટે કહેવામાં આવ્યું નથી. આપણે જાણીએ છીએ તે મુજબ સરકાર રચવાની જવાબદારી ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ પર નાખવામાં આવી છે.

ઉમેદવારીપત્રનું સ્વરૂપ જોઈએ તો, જે-તે વિસ્તારના મતદારો કોઈ એક વ્યક્તિના નામની દરખાસ્ત કરીને કહે છે કે “અમે આ કે તે વ્યક્તિને અમારા પ્રતિનિધિ તરીકે મોકલવા માગીએ છીએ”. ઉમેદવારની સહી એ તો તેની સંમતિ માત્ર છે. આમ, મૂળભૂત રીતે લોકોને પોતાના પ્રતિનિધિ નક્કી કરવા માટે રાજકીય પક્ષ અનિવાર્ય નથી. આદર્શ સ્થિતિ પ્રમાણે તો ઉમેદવારની પોતાની ચૂંટાવાની તમન્ના કરતાં લોકોની પોતાના પ્રતિનિધિ મોકલવાની જરૂરિયાત જ વધારે હોવી જોઈએ. બિલકુલ સાદા શબ્દોમાં કહીએ તો પ્રજાએ પોતાના વિસ્તારના સૌથી યોગ્ય પ્રતિનિધિને નક્કી કરીને મોકલવા શક્ય તેટલા વધારે પ્રયત્નો કરવા જોઈએ.

પરંતુ એવું જોવા મળ્યું છે કે જાગૃતિના અભાવે મત આપતી વખતે આપણે ઉમેદવારની લાયકાતને બદલે રાજકીય પક્ષને અને વિશેષ કરીને  તેના નેતાને જ  મહત્ત્વ આપતા હોઈએ છીએ. જે રાજકીય પક્ષનો પ્રચાર ઓછો હોય તેના ઉમેદવારના નામની સુદ્ધાં શિક્ષિત (જેમાં સ્નાતક, અનુસ્નાતક કે પીએચ.ડી થયેલા પણ અપવાદ નથી.) મતદારોને પણ ખબર હોતી નથી. રાજકીય પક્ષો પણ પોતાના નેતાના નામે ચૂંટણી લડતા હોય છે. પોતાના પસંદગીના પક્ષને મત આપનારા ક્યારેક તો તેના ઉમેદવારનું નામ પણ જાણતા નથી! વળી, નેતા પણ એવો પ્રચાર  કરતા કહે છે કે તમે ઉમેદવાર સામે નહિ, પરંતુ મને જોઈને જ મત આપજો!! અને આપણે કરીએ છીએ પણ એમજ ને? પરિણામ એ આવ્યું છે કે જેમની સામે ગુનાઓ (જેમાં કેટલાક તો ખૂન જેવા ગંભીર ગુનાઓ પણ છે) નોંધાયા છે, તેવા ૪૩ ટકા (કુલ ૫૪૩માંથી ૨૩૩) લોકોને આપણે છેલ્લી લોકસભામાં ચૂંટીને મોકલ્યા છે! આ આંકડાથી આપણે ચોંકી ન ઊઠીએ તો દેશમાં લોકશાહીનું કોઈ ભવિષ્ય નથી, એમ કહેવામાં અતિશયોક્તિ નથી

એથી નાગરિકોએ પોતાની જવાબદારી પોતાના પ્રતિનિધિની તેના ચારિત્ર્ય સહિતની યોગ્યતા જાણવા માટે કેન્દ્રિત કરવી જોઈએ. અહીં સવાલ થશે કે “તો પછી કોઈ ચોક્કસ વિચારસરણી ધરાવતી સરકારને ચૂંટવાની જવાબદારી નાગરિકની નથી?” આના જવાબમાં સામો પ્રશ્ન પૂછી શકાય કે “જેમને આપણે ચૂંટીને મોકલીએ છીએ, તેમની કોઇ, ચોક્કસ રાજકીય વિચારસરણી છે ખરી?” વારે-વારે થતા પક્ષપલટાઓ આનો જવાબ ‘ના’માં આપે છે.

બીજી બાબત એ પણ છે કે રાજકીય પક્ષો ટિકિટ આપતી વખતે ઉમેદવારની વિચારસરણીને ધ્યાનમાં લેવાને બદલે તેની જીતવાની સંભાવના પર જ વધારે ભાર મૂકતા હોય છે. આથી નેતાની પોતાની વિચારસરણી અને ચૂંટાયેલા સભ્યોની વિચારસરણીનો મેળ ખાતો નથી, પરિણામે નેતાની દાનત અને ઇચ્છા ગમે તેટલી હોય, પરંતુ  ચૂંટાયેલા સભ્યોનાં હિત તેની સાથે ટકરાવાને લીધે કાર્યક્રમોનો અમલ થઈ શકતો નથી.

આ બાબતનું નિવારણ મતદારો દ્વારા ઉમેદવારને તેની વિચારસરણી સહિત જાણીને મોકલવામાં છે, પરંતુ આપણે તેમ કરતા નથી અને રાજકીય પક્ષ જેમને પણ ટિકિટ આપે છે, તેમને જેવા ને તેવા સ્વીકારી લઈએ છીએ, પરિણામે સરકાર પોતે સફળ થઈ શકતી નથી, ઉપરાંત જેમના પર ગુનાઓ નોંધાયા હોય તેવા લોકો વિપુલ સંખ્યામાં છેક લોક્સભા સુધી પહોંચી જાય છે. આપણી ફરજ યોગ્ય ઉમેદવાર અંગેની પૂરેપૂરી માહિતી મેળવીને જાણવા પૂરતી સીમિત નથી. એથી આગળ જઈને યોગ્ય ઉમેદવારને શોધી લાવવાની છે. આ માટે મતદારમંડળોનો ખ્યાલ રજૂ થયેલો છે. એ કેટલો અને કેવી રીતે કાર્યાન્વિત અને ઉપયોગી થઈ શકે તે નિષ્ણાતોની ચર્ચાનો વિષય હોઈ શકે  છે.

અહીં રાજકારણમાં કે દેશના વહીવટમાં રાજકીય પક્ષના વજૂદને સરિયામ નકારી કાઢવાનો આશય નથી. ૧૯મી સદી સુધીમાં તો દુનિયાભરમાં  રાજકીય પક્ષોનો  વિકાસ થઈ જ ચૂક્યો હતો અને તેમણે રાજ્ય કે સમાજનાં પરિવર્તનોમાં સકારાત્મક ભૂમિકા ભજવેલી પણ છે. આપણા દેશમાં પણ આઝાદી પહેલાં રાજકીય પક્ષો હતા જ અને આઝાદીની લડાઈમાં તેમણે મોટો ફાળો પણ આપેલો છે, પરંતુ મુદ્દાની વાત મતદાન કરતી વખતે ઉમેદવારની લાયકાત અને ચારિત્ર્યને જરૂરી મહત્ત્વ – કોઈ રાજકીય પક્ષ કે તેના નેતા કરતાં ઘણું વધારે – આપવાની છે. જો આપણે એ પ્રમાણે કરતા થઈશું, તો રાજકીય પક્ષોએ પણ તેને મહત્ત્વ આપવું જ પડશે.

આપણે સૌ કહીએ તો છીએ જ કે લોકશાહીની સફળતાનો આધાર પ્રજાની જાગૃતિ પર છે, પરંતુ આપણે ઉમેદવારને જાણવા જેવી સામાન્ય બાબતે બેદરકાર રહીને જાગૃતિનું પહેલું જ પગથિયું ચૂકી જઈએ છીએ.

દેશના બધા જ લોકો પાસે આ પ્રકારની જાગૃતિની અપેક્ષા રાખવી કદાચ વધુ પડતી લાગતી હોય, પરંતુ જે લોકો પોતાને જાગૃત માને છે અને સોશિયલ મીડિયામાં કે અન્યત્ર રાજકીય ચર્ચાઓ કરતા હોય છે. તેમની પાસે તો આ અપેક્ષા ઓછામાં ઓછી છે. તેમની જાગૃતિની અસર સામાન્ય  માણસ પર વહેલી કે મોડી થયા વગર રહેશે નહિ.  

નોંધ :

૧. આ લેખમાંની કેટલીક વિગતો ‘HOW INDIA VOTES, ELECTION LAWS, PRACTICE AND PROCEDURE’(લેખકો : વી. એસ. રમાદેવી, ભૂતપૂર્વ ગવર્નર, કર્ણાટક અને એસ.કે. મેંદીરત્તા,  ચૂંટણીપંચના ભૂતપૂર્વ  સલાહકાર)માંથી લેવામાં આવી છે

૨. જેમના પર ગુનો નોંધાયો છે, તેવા લોકસભાના સભ્યોની સંખ્યાની વિગત સભ્યોએ પોતાના ઉમેદવારીપત્રમાં કરેલી ઍફિડેવિટના આધારે ‘એસોશિયેશન ઑફ ડેમોક્રેટિક રિફોર્મ્સ ઍન્ડ ન્યુ ઇલેક્શનવૉચ’ દ્વારા કરવામાં આવેલા પૃથક્કરણમાંથી લેવામાં આવેલી છે, જે ૨૭મી મે ૨૦૧૯ના ‘ઇંડિયન એક્સપ્રેસ'માં પ્રસિદ્ધ થયેલી  છે

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 15 જુલાઈ 2019; પૃ. 09-10