ફોટામાં જે છોકરી તમને દેખાય છે, એ મારી દીકરી છે. એનું નામ ઝંખના ઉત્તમભાઈ પરમાર છે. એનું હુલામણું નામ ‘ગુલી’ છે. એનો જન્મ 4-11-1981ને દિવસે થયો હતો. એનું લગ્ન ૧લી ફેબ્રુઆરી 2004ને દિવસે થયું હતું. એના લગ્નની કંકોત્રી છપાવવા માટે મેં પ્રિન્ટિંગ પ્રેસમાં મોકલી તો લગ્નનું મેટર જોઈને પ્રિન્ટર મારા પર ગુસ્સે થયો. આવી કંકોત્રી છાપવાની છે? હું ચાર પેઢીથી છાપખાનું ચલાવું છું. હજી સુધી આવી કંકોત્રી કોઈએ છપાવી નથી. આવી કંકોત્રીનો વિરોધ થશે અને તમારે ફરીથી કંકોત્રી છપાવી પડશે.

મેં કહ્યું ભાઈ, તું તારે કંકોત્રી છાપ, કંકોત્રીની ચિંતા તમારે કરવાની જરૂર નથી.

3,000 કંકોત્રીનું કાર્ટન મારા ઘરે આવી પહોંચ્યું. સ્વાભાવિક છે કે જેના લગ્ન હોય તેને કંકોત્રી જોવાનો ઉમંગ હોય. મારી દીકરી ઝંખનાએ કાર્ટનની પેકિંગ strip ખોલી, કાર્ટનના ફટાકિયા ખુલ્લા કર્યા. જેવી એની નજર કંકોત્રી ના કવર પર પડી અને એ મારા પર ગુસ્સે થઈ.

પપ્પા આ શું છે? અહીં પણ પોલિટિક્સ કરવાનું?

બન્યું એવું હતું કે મેં કંકોત્રીના કવર પર શુભ કાર્યના દેવતા ગણેશજીની જગ્યાએ ગાંધીજીની છબી છપાવી હતી.

ઝંખના કહે પપ્પા ગાંધીજીને મહાપુરુષ કહેવાય ભગવાન નહીં. મારે શુભ કાર્યના દેવતા ગણેશજી જોઈએ, ગાંધીજી નહીં.

ઝંખનાએ કંકોત્રી હાથમાં પકડી કવર ખોલી અંદરની પત્રિકા બહાર કાઢી. ત્યાં મારું બીજું પરાક્રમ હતું.

ગણેશજીની જગ્યાએ ગાંધીજીની છબી તો હતી જ, પરંતુ સાથે લખ્યું હતું કે મહર્ષિ માર્ક્સ મહાત્મા ગાંધી અને ક્રાન્તદ્રષ્ટા આંબેડકરના પુણ્ય પ્રતાપે મારી દીકરી ઝંખનાના લગ્ન ફલાણા ફલાણાના સુપુત્ર સાથે નિર્ધાર્યા છે, તો આપ આશીર્વાદ આપવા પધારશો.

ઝંખના કહે પપ્પા. આ ત્રણેય પણ મહાપુરુષો કહેવાય એ આપણી કુળદેવીનું સ્થાન ન લઈ શકે. મારી કુળદેવીના આશીર્વાદ જોઈએ, મહાપુરુષોના નહીં. પપ્પા, હું આ કંકોત્રી વહેંચવા નહીં દઉં; મારે તો આપણી પરંપરિત ગણેશજી અને કુળદેવીવાળી જ કંકોત્રી જોઈએ.

મેં કહ્યું બેટા, આપણે પાંચ મિનિટ વાત કરી લઈએ પછી તને મારી વાત ગળે ન ઊતરે એટલે આ કંકોત્રી ફાડી નાખીશું અને આપણી પરંપરિત કંકોત્રી ગણેશજી અને કુળદેવીવાળી ફરીથી છપાવી લઈશું.

ઝંખના મને કહે, બોલો શું કહેવું છે તમારે?

મેં કહ્યું બેટા, તું શું ભણી છો?

એટલે મને કહે હું બી.કોમ થઇ છું અને એલ.એલ.બીના ફર્સ્ટ યરમાં છું.

મેં કહ્યું તને કોણે ભણાવી.

એટલે એ કહે તમે મને ભણાવી.

મેં કહું મેં તને કેમ ભણાવી?

ઝંખના કહે છે દરેક સંસ્કારી મા બાપ પોતાનાં સંતાનોને ભણાવે છે એટલે તમે મને ભણાવી.

મેં કહ્યું તને ભણાવવાની પ્રેરણા મને કોણે આપી.

ઝંખના કહે દાદાજીએ આપી.

મેં કહ્યું દાદાજીને દીકરીને ભણાવવાની પ્રેરણા કોણે આપી?

ઝંખના કહે એમના પિતાજીએ આપી.

એટલે મેં કહ્યું કે બેટા, તું આમ સહેલાઈથી વંશના પગથિયાં ચડ્યા કરે છે, પરંતુ અહીંથી જૂઠનો ઇતિહાસ શરૂ થાય છે. તારા દાદાજીના પિતાના સમયમાં દીકરીને ભણાવવી એ કુસંસ્કારનો વિષય કહેવાતો. એ વખતે જે માબાપ દીકરીને ભણાવતાં એ વંઠી ગયેલાં મા-બાપ કહેવાતાં, કુસંસ્કારી મા-બાપ કહેવાતાં.

આ સાંભળીને ઝંખના કહે એવું તે વળી કઈ હોતું હશે, તો પછી આજે આટલી બધી બહેનો ભણી કેવી રીતે? અને નોકરી કેવી રીતે કરે છે?

મેં કહ્યું જો આ કંઈ ગપ્પાબાજી નથી એના ઐતિહાસિક પ્રમાણો છે.

1901માં ગુજરાતમાં માત્ર બે જ સ્ત્રીઓ ગ્રેજ્યુએટ હતી, અને તે પણ ઘરે રહીને ભણી હતી. બેટા, તું જે શાળામાં ભણી છે તે કીમ એજ્યુકેશન સોસાયટી ૧૯૪૪માં સ્થપાયેલ અને તેના પહેલા બેચમાં એક પણ છોકરી ભણતી નહોતી. 1885માં મુંબઈમાં એક પારસી સદગૃહસ્થ પોતાની દીકરીને યુનિવર્સિટીમાં એડમિશન અપાવવા માટે ગયા હતા, પરંતુ યુનિવર્સિટીએ કહ્યું હતું કે દીકરીને ભણાવવાનું કોઈ પ્રાવધાન યુનિવર્સિટીના ઓડિયન્સમાં નથી.

આ સાંભળીને ઝંખના દિગ્મુઢ બની ગઈ.

ઝંખના પૂછે છે તો પછી બધી સ્ત્રીઓ ભણતી કેવી રીતે થઈ?

મેં કહ્યું કે સ્ત્રી શિક્ષણની શરૂઆત મહાત્મા ફુલે, સાવિત્રીબાઈ ફૂલે, રાજા રામમોહનરાય, ઈશ્વરચંદ્ર વિદ્યાસાગર જેવાં મહાપુરુષોએ શરૂઆત કરી. પરંતુ તે તેમના કાર્ય વિસ્તારના પોકેટ પૂરતી વાત હતી. જ્યારે કાશ્મીરથી કન્યાકુમારી અને કચ્છથી આસામ સુધી એકસાથે વ્યાપક પ્રમાણમાં સ્ત્રી જાગૃતિ અને સ્ત્રી શિક્ષણનું કામ મહાત્મા ગાંધીને કારણે શક્ય બન્યું. 1915માં ગાંધીજી ભારતમાં આવ્યા પછી એક વર્ષ સુધી તેમણે મૂંગા મોઢે સમગ્ર ભારતનું નિરીક્ષણ કર્યું અને તેમાં તેમને 50% મહિલા જન રાશિની ભાગીદારી કોઈ જગ્યાએ જોવા મળી નહીં. આ નિરીક્ષણ પરથી ગાંધીજીએ તારણ કાઢ્યું કે જે દેશની ૫૦ ટકા વસતી મૃતપાય અવસ્થામાં રહેતી હોય તે દેશ ગુલામ રહે તેમાં કોઈ નવાઈ નથી. એટલે એમણે પહેલો કાર્યક્રમ એ શરૂ કર્યો કે મારા કોઈ પણ આંદોલન કે ચળવળમાં મારે બહેનોની ભાગીદારી જોઇએ. ગાંધીજીના આ ક્રાંતિકારી કાર્યક્રમને કારણે આખા દેશમાં ખૂણેખૂણામાંથી સ્ત્રીઓ સ્વાતંત્ર્ય આંદોલનમાં સામેલ થવા માંડી. મનુસ્મૃતિની નિર્માલ્ય અને નિર્બળ સ્ત્રીઓ મહાત્મા ગાંધીના ક્રાંતિકારી કાર્યક્રમને કારણે વીરાંગનાઓ બનવા માંડી. સ્ત્રીઓની આ સ્વાતંત્ર્ય આંદોલનની ભાગીદારીમાંથી જ સ્ત્રી શિક્ષણની જ્યોત આખા દેશમાં પ્રસરી ગઇ.

બેટા ઝંખના, તું આજે બી કોમ, એલ.એલ.એમ. થઈ છે. તેનું શ્રેય તારા બાપાને કે તારા દાદાને જતું નથી. પેલા આપણા ગણેશજીને કે કુળદેવીને પણ જતું નથી. એ ગણેશજીએ કે એ કુળદેવી એ તમારી સ્ત્રીઓની આર્થિક, સામાજિક, શૈક્ષણિક કે રાજકીય ભાગીદારી માટે નવા પૈસાનું પણ પ્રદાન કર્યું નથી.

બેટા ઝંખના, તારા ભાગ્ય વિધાતા ગણેશજી પણ નથી અને કુળદેવીઓ પણ નથી; પરંતુ મહર્ષિ માર્કસ મહાત્મા ગાંધી અને ક્રાન્તદ્રષ્ટા આંબેડકર છે.

આ સાંભળીને ઝંખનાએ રડી દીધું.

એ કહેવા લાગી કે આજે મારી 23 વર્ષની ઉંમરે મારા ગોડફાધર અને મારા ભાગ્ય વિધાતા મહર્ષિ માર્કસ, મહાત્મા ગાંધી, ક્રાન્તદ્રષ્ટા આંબેડકરનો મને સાક્ષાત્કાર કરાવો છો?

મેં કહ્યું બેટા, તું ભાગ્યશાળી છે કે તને તારા ભાગ્ય વિધાતાનો પરિચય 23માં વર્ષમાં થઈ જાય છે. મને આ સાક્ષાત્કાર થતાં ૩૨ વર્ષ થઇ ગયાં હતા. તું મારા કરતાં નવ વર્ષ પહેલાં આ સત્ય સમજી ચૂકી છે.

ઝંખના મહાત્મા ગાંધીને પોતાના હૃદયમાં બેસાડીને, આજે બેંકમાં ઓફિસર તરીકે સેવા બજાવી રહી છે.

05 ડિસેમ્બર 2019

(કીમ, સુરત જિલ્લો, ગુજરાત)

The Supreme Court seven bench verdict on Bari Masjid- Ram Janmbhoomi has elicited various reactions. While those who were part of Babri Demolition feel vindicated and are seeing this as the highest Court upholding their beliefs and faith, the minority community and most of those upholding democracy, pluralism and rule of law are seeing this as a blatant violation of the norms of justice. It has also raised the question of what next? Those associated with the construction of Ram temple at the site are looking forward to the formation of Trust which will build the grand Ram Temple there. Many human rights groups and some Muslim organizations want to appeal for review of the judgment. There are some Muslim groups who want to go for the process of review there are still others who want to ‘move away’ from the issue. As per those appealing to, ‘move away’ from Babri issue argue that this issue has tormented not only the Muslim community but has also strengthened the communal politics and has dealt a severe blow to pluralism of the country and fraternity aspect of Indian Constitution.

The letter, ‘move away’, signed by over 100 Muslims from different walks of life, with prominent one’s like Shaban Azmi, Nasiruddin Shah and Javed Anand have come out with an appeal in a widely circulated letter. They state, “We share the unhappiness of the Indian Muslim community, constitutional experts and secular organizations over the fact that the highest court in the land has placed faith above law in arriving at its decision. But while agreeing that the court order is judicially flawed, we strongly believe that keeping the Ayodhya dispute alive will harm, and not help, Indian Muslims”.

It is very true that on one side to uphold the rule of law, to ask SC to give a relook at the verdict is necessary on several grounds of justice, on the other if we take stock of the whole political game played around Babri issue it becomes clear that it is around this issue that sectarianism has thrived. This has been the major issue which strengthened RSS combine. One index of this comes in the form of the electoral strength of BJP, which just prior to taking up this issue was mere two MPs in Lok sabha, and in the last general elections has rose to 303 MPs in the parliament.

It is true that RSS combine did raise other polarizing issues like Love Jihad, Cow-beef, Ghar Wapasi as well. It is also true that RSS combine has been polarizing the society on the issue of Nationalism, particularly through anti-Pakistan rhetoric, but Ram Temple remained the central issue all through. One could see that while the nation was united as Indian nation through the anti colonial movement, in contrast different steps of Ram Temple campaign led to emotive upsurge, in which ‘Hate Muslim’ was the core. The rise of emotions around Babri issue have also led to a condition where Muslims been relegated to the margins of society.

One can understand the spirit of the ‘look away’ letter when one looks back as to what happened during the whole period of this campaign. The first thing was that the basic issues of society, the one’s related to bread, butter, shelter, employment were relegated to the margins and issues related to faith were put on the forefront of the society. One could also see as to how ‘faith’ can be manufactured to serve the political goals. Till six- seven decades ago, no one talked that Lord Ram was born precisely at that spot where the mosque is standing, now it is by and large part of the understanding of section of Hindus.

During this period, the violence in the name of religion kept going up and different studies show that Muslims have been the major victims of this violence. To cap it all the analysts also show that in the aftermath of violence BJP stands to gain at electoral level. The whole story of pain and marginalization of Muslim community running parallel to the Babri issue is there for all to see. Apart from physical insecurity, the aftermath of violence and other issues, which have added on to the process, we also see that Sachar Committee and Rangnath Mishra Commission also showed as to how at economic and social level the conditions of Muslim community has become abysmal. The logic behind this letter stands out very clearly if we survey the happenings during last few decades.

While RSS-VHP seems to be in command for temple construction what is happening to the plight of majority community, the Hindus, in the name of whose faith the whole exercise has been undertaken? In a recent Asghar Ali Engineer memorial lecture, Prabhat Patnaik, the leading intellectual points out, that majoritiarianism does not enhance rights or result in material benefits to majority community. One can add that the poorer section of majority community as such are used as cannon fodder of this politics, while the elite of the community reap the rewards sitting in comfort zones of their homes and offices.

So today we are facing a dilemma yet again. Should we go to struggle for justice in the real sense by asking for review of the terribly flawed SC verdict and let the issue linger on or whether we should look back and see who stands to benefit if this issue is kept alive? Do we not need to bring our focus back in the direction, in which our republic began, material progress, solving agrarian issues, take urgent steps against rising unemployment, ensure that our children do not die due to lack of Oxygen in the hospitals, ensure that scientific temper is promoted to put the nation back on the track which was envisaged by the policies which laid the industrial, agrarian and educational infrastructure of the country. The letter by Shabana Azmi, Naseerudding Shah et al is timely intervention in the debate on the issue and needs to be taken in all its seriousness.    

ગયા અઠવાડિયે આપણે જોયું કે ઇઝરાયેલ બળુકો રાષ્ટ્રવાદ(મેચો નેશનાલિઝમ)ને અનુસરતું હોવા છતાં તે એક મર્યાદા પાળે છે. યહૂદીઓનો પક્ષપાત કરવાનો, મુસલમાનોને અન્યાય કરવાનો, પડોશી મુસ્લિમ દેશો સાથે માથા ફરેલ થઈને વર્તવાનું; પણ દેશની અંદર મર્યાદા પાળવાની. એટલું જ નહીં, દેશની અંદર એકંદરે બધા જ યહૂદીઓને સાથે રાખીને વિકાસલક્ષી અભિગમ અપનાવવાનો.

શા માટે ઇઝરાયેલના શાસકો બહુમતી યહૂદી રાષ્ટ્રવાદને અનુસરતા હોવા છતાં દેશની અંદર મર્યાદા પાળે છે? એક તો એ કે જો દેશની અંદર બહુમતી રાષ્ટ્રવાદીઓ માથાફરેલ બનીને ફરે તો બહુમતી રાષ્ટ્રવાદ બહુ ઝડપથી ફાસીવાદમાં પરિણમે. ઇટલી, જર્મની અને બીજા કેટલાક મુસ્લિમ દેશોને આનો અનુભવ થઈ ગયો છે. એ લાંબો સમય ટકી પણ ન શકે, કારણ કે તેની કિંમત લઘુમતી સાથે બહુમતી કોમને પણ ચૂકવવી પડતી હોય છે. નરી બર્બરતાનું આયુષ ટૂંકુ હોય છે. બીજું કારણ એ કે જો દેશની અંદર બહુમતી કોમમાં જ વિખવાદ હોય તો દેશ વિકાસ સાધી ન શકે અને સાચી શક્તિ લશ્કરી તાકાતમાં નથી, ભૌતિક વિકાસમાં છે. ત્રીજું કારણ એ કે દેશની અંદર બહુમતી પ્રજામાં જ શાસકો કે શાસક પક્ષ સામે તેના માથાફરેલ વલણને કારણે અસંતોષ પેદા થાય તો શત્રુ સામે ટકી ન શકાય. નાનકડો ઇઝરાયેલ દેશ મોટા મુસ્લિમ દેશોથી ઘેરાયેલો છે.

આટલી સમજદારી હોવાને કારણે ઇઝરાયેલના શાસકો (પછી તે ગમે તે પક્ષના હોય) દેશની અંદર મર્યાદા પાળે છે. ચાવીરૂપ જગ્યાએ તેજસ્વી માણસોને મૂકે છે, પછી ભલે તે ટીકા કરતો હોય કે આપણા કરતાં વધુ પ્રતિષ્ઠા ધરાવતો હોય. આપણી જેમ કોડીની આવડત નહીં ધરાવતા લોકોને મહત્ત્વનાં કામ સોંપવામાં નથી આવતાં.

ઇઝરાયેલની સ્થાપના થઈ ત્યારથી ભારતમાં ઇઝરાયેલના પ્રસંશકોની જમાત ઘણી મોટી છે. એ બધા જ હિંદુ છે એ કહેવાની જરૂર નથી. કૉન્ગ્રેસની અંદર પણ ઇઝરાયેલના પ્રસંશકો મોટી સંખ્યામાં હતા અને રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘનું તો પૂછવું જ શું! એ પ્રસંશાનું કારણ દુશ્મનોની વચ્ચે ઇઝરાયેલ ટકી રહ્યું એ હતું. એ પ્રસંશાનું કારણ વિકટ પરિસ્થિતિની વચ્ચે વિકાસ સાધવાની ક્ષમતા હતું. પણ આ એટલા માટે બની શક્યું કે દેશની અંદર મુસ્લિમ પ્રશ્ન છોડીને મર્યાદા પાળવાની નીતિ કોઈ ઇઝરાયેલી શાસકોએ છોડી નહોતી. સંઘવાળાઓ ઇઝરાયેલના પ્રસંશક છે તો તેમને ઇઝરાયેલની સફળતાના આ રહસ્યની પણ જાણ હોવી જોઈએ.

તો પછી શા માટે હિંદુ રાષ્ટ્રવાદીઓ દેશની અંદર માથાફરેલની જેમ વર્તે છે? શા માટે નિંદાને સાંભળવા તૈયાર નથી? શા માટે લોકતંત્ર અને સમવાય ઢાંચા સાથે ચેડાં કરવામાં આવી રહ્યા છે? શા માટે વિરોધ પક્ષોને કચડી નાખવામાં આવી રહ્યા છે? શા માટે નાના માણસોને મોટી જગ્યાએ બેસાડવામાં આવી રહ્યા છે? અમારું રાજ છે, અમે ગમે તે કરીએ એવું વલણ તેઓ શા માટે અપનાવી રહ્યા છે. અને આજનું તેમનું વલણ જોતાં સ્વાભાવિક સવાલ થાય કે તો પછી ઇઝરાયેલભક્તિ કઈ વાતની હતી? ઇઝરાયેલની સફળતા માટેની કે સફળતા માટેનાં કારણો માટેની. કોઈ ૯૦ વરસનો વૃદ્ધ જો તંદુરસ્ત નજરે પડતો હોય તો આપણે પહેલો પ્રશ્ન પૂછીએ કે તંદુરસ્તીનું રહસ્ય શું? તમે કેવી રીતે જિંદગી જીવ્યા? ઇઝરાયેલ ઇઝરાયેલ કેવી રીતે બન્યું એ દુનિયા જાણે છે. એનું રહસ્ય પૂછવા તેલઅવીવ જવાની જરૂર નથી.

તો પછી હિંદુ રાષ્ટ્રવાદીઓ દેશની અંદર, દરેક બાબતે અને હિંદુઓ સાથે પણ માથાફરેલ થઈને કેમ વર્તે છે?

આના બે ખુલાસા હોઈ શકે.

પહેલો ખુલાસો એવો છે કે તેઓ હિંદુઓની જાણીતી સંસ્કારિતા અને સભ્યતા માટે શરમ અનુભવે છે. ઇતિહાસમાં હિંદુઓ હારતા આવ્યા એનું કારણ છે; હિંદુઓની ઉદારતા, સહિષ્ણુતા, અહિંસા, વસુધૈવ કુટુંબમકમ્ ની ભાવના. બહુ થયું, સભ્યતા ગઈ ભાડમાં. જેવા સાથે તેવા થઈને જીવો. મહાન હિંદુ દેશ માટે ગર્વ અનુભવનારાઓ હિન્દુત્વવાદીઓ હિંદુ જેને માટે જગતમાં ઓળખાય છે તે હિંદુ વારસાને જ નકારે છે. ટૂંકમાં સભ્યતા માટે શરમ અનુભવે છે. વિનાયક દામોદર સાવરકરે મરાઠીમાં ‘સહા સોનેરી પાન’ નામનો નાનકડો ઇતિહાસગ્રંથ લખ્યો છે. એમાં હિંદુઓએ કરેલી હિંસા, વિધર્મીઓ સાથે કરેલા અન્યાય અને અત્યાચાર સુદ્ધાંને હિંદુઓનાં સોનેરી શૌર્ય તરીકે ઓળખાવ્યાં છે. ત્રણ હજાર વરસના ભારતના ઇતિહાસમાં તેમને આવાં માત્ર છ જ સોનેરી પૃષ્ઠો મળ્યાં! આ ઉપરાંત તેમણે બુદ્ધ અને મહાવીરની આકરી નિદા કરી છે. આના પરથી કલ્પના કરી શકો છો કે હિંદુઓનો પીંડ શેનો બનેલો છે. હિન્દુત્વવાદીઓ હિંદુઓના એ પીંડથી શરમાય છે. તેમને એ પીંડથી પીંડ છોડાવવો છે. તેમને એ પીંડ બદલવો છે. માથાફરેલપણાનો આ પહેલો ખુલાસો થયો.

બીજો ખુલાસો ફાસીવાદ છે. ફાસીવાદનાં લક્ષણ તો હવે દેશમાં લોકો જાણવા લાગ્યા છે. વિરોધ કરવાના અને રાજકીય પ્રતિસ્પર્ધા કરવાના દરેક પ્લેટફોર્મ્સ ખતમ કરી નાખવાનાં. લોકપ્રતિનિધિગૃહો, ન્યાયતંત્ર, મીડિયા, વિરોધ પક્ષોની ખસ્સી કરી નાખવાની એટલે આપણને જે અવાજો સાંભળવા નથી અને પ્રજા સાંભળે એમ ઈચ્છતા નથી તેને રૂંધી શકાય. માટે ઉદ્યોગપતિ રાહુલ બજાજને કહેવું પડ્યું છે કે દેશમાં ભયનું વાતાવરણ છે.

આ બે ખુલાસામાંથી તમને કયો ખુલાસો ગળે ઊતર છે? સભ્ય હોવા માટેની શરમ કે પછી હિંદુ જોહુકમીવાદ? ફાસીવાદ? ઇઝરાયેલના યહૂદી રાષ્ટ્રવાદનું એક લક્ષણ નોંધવું રહ્યું. તે લઘુતાગ્રંથિગ્રસ્ત નથી. આપણે ત્યાંનો બળુકો રાષ્ટ્રવાદ લઘુતાગ્રંથિજન્ય છે. માટે કોઈ બેફામપણે બોલે, કોઈ બેફામપણે જેનીતેની સાથે ધોલધપાટ કરે. અડધી રાતે ગેરબંધારણીય કામો કરવામાં આવે. ઇઝરાયેલમાં આવું થતું નથી અને એ તેના ટકી રહેવાનું મુખ્ય કારણ છે.

પ્રગટ : ‘વાત પાછળની વાત’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતમિત્ર”, 05 ડિસેમ્બર 2019