પિતિત હોલ બંગલાની બે મોંઘી ભેટ: ચીકુ અને રતન
દિનશા માણેકજી પિતિતે મલબાર હિલ પર બંધાવેલા પિતિત હોલ નામના બંગલાએ જમશેદ ભાભા થિયેટરને આરસનાં પગથિયાં ભેટ આપ્યાં તેમ બીજી બે મોંઘી ભેટ બી આપી. દિનશાજીને નવું નવું જોવા, જાણવા અને અજમાવવાનો શોખ. તે એક વેલા પરદેશથી એક નવીન ફળના રોપા મંગાવ્યા. બંગલામાં મોટો બગીચો. તેનું ધ્યાન રાખવા બે-પાંચ માળી, અને એક વડો માળી. રોપા આવ્યા કે તરત વડા માળીને બોલાવીને કહ્યું કે આપણા બગીચામાં આય રોપા વાવી દો. રોજ જાતે બગીચામાં જઈ પેલા રોપાનું બરાબર ધ્યાન રખાય છે કે નહિ તે જુએ. અને થોરા વખત પછી એ રોપા પર લાગીયાં ફળ. નાનાં, લંબગોળ, લાઈટ બ્રાઉન કલરની છાલ, અંદર નરમ માવો, તે બી બ્રાઉન કલરનો, અને સાથે બે-ત્રણ લંબગોળ કાળા રંગનાં બી. હવે તો ઓળખી ગિયા ને? આ ફળ તે ચીકુ ઉર્ફે સપોટા.
મલબાર હિલ પરનો પિતિત હોલ બંગલો
આપણા દેશમાં પહેલી વાર ઉગાડેલાં દિનશા શેઠે, પોતાના પિતિત હોલ બંગલાના ગાર્ડનમાં.
મૂળ દહાણુના વતની અરદેશર ઈરાની હતા દિનશા શેઠના એસ્ટેટ મેનેજર. વરસમાં એક-બે વાર રજા લઈ પોતાને ગામ જાય. ત્યાં તેમની એક વાડી. ૧૯૦૧માં ‘દેશ’ જતાં પહેલાં દિનશા શેઠ પાસે ગયા અને માગની કીધી કે આપના બગીચામાં થતાં ચીકુનાં થોડાં બી મને સાથે લઈ જવાની પરવાનગી આપવા મહેરબાની કરો. શેઠે કહ્યું કે લઈ જાવ, પણ ત્યાં તમે તેનું કરશો શું? અરદેશર કહે કે ત્યાં મારી નાનકડી વાડી છે તેમાં વાવીશ. અને દહાણુંની પોતાની વાડીમાં એવને ચીકુ ઉગાડ્યાં. અને જોતજોતામાં તો દહાણુ, ગોલવાડ, બોરડી વિસ્તારમાં ચીકુની વાડીઓ થઈ ગઈ. અને એ આખા વિસ્તારની ઈકોનોમી ચિકુથી ધમધમવા લાગી.
દિનશા પિતિત
આ લખનારે નાનપણમાં મુંબઈથી ગુજરાતની ટ્રેન મુસાફરી દરમ્યાન દહાણુ-ગોલવાડ સ્ટેશનનાં પ્લેટફોર્મ પર વેચાતાં ચીકુ કંઈ કેટલીયે વાર ખાધાં છે. જેવી ટ્રેન ઊભી રહે કે ત્યાંની બાઈઓ મોટા ટોપલામાં મૂકેલી વાંસની નાની નાની છાબડીમાં ગોઠવેલાં ચીકુ લઈને વેચવા નીકળી પડે. છાબડીમાં ચીકુડીનાં નાનાં લીલાં પાન પાથર્યાં હોય અને તેના પર સરસ રીતે ગોઠવ્યાં હોય ચીકુ. નહિ કાચાં, નહિ બહુ પાકાં. એને છરીથી કાપવાનાં નહિ. બે હાથની હથેળી વચ્ચે જરાક દબાવીએ એટલે ચીકુનાં બે અડધિયાં. તેમાં બે-ત્રણ લાંબાં કાળાં બી હોય તે આંગળીના નખ વડે ખોતરીને કાઢી નાખવાનાં. અને એક પછી એક અડધિયું મોઢામાં! અને મોઢામાં ઉછળે મીઠાશનો મહેરામણ. પહેલાં તો દહાણુનીની ચણા દાળ, ગોલવડનાં ચીકુ, સુરતનાં ઘારી-ભૂસું, વડોદરાનો લીલો ચેવડો. દરેક સ્ટેશનને પોતાની આગવી ઓળખ. પણ હવે તો ‘જાને કહાં ગયે વો દિન!’ ૨૦૧૬માં ભારત સરકારે દહાણુ-ગોલવડ-બોરડી વિસ્તારને GI Tag (Geographical Indication Tag) આપ્યો. પણ સ્ટેશનો પર છાબડીઓમાં ભરીને ચીકુ વેચતી બાઈઓના કંઠની મીઠાશનો ટેગ તો ખોવાઈ જ ગયો!
પિતિત હોલની બીજી ભેટનું નામ રતન ઉર્ફે ‘બોમ્બે ફ્લાવર’ ઉર્ફે મરિયમ. દેખાવડી, હોશિયાર, પારસીઓ કહે તેમ ચાણાક. દિનશાજી (પહેલા બેરોનેટ) ખોદાયાજીને પ્યારા થઈ ગિયા તે પછી ફરામજી દિનશા પિતિત (૧૮૭૩-૧૯૩૩) બનિયા બીજા બેરોનેટ. એવનની એકની એક દીકરી તે રતન. ઈ.સ. ૧૯૦૦ના ફેબ્રુઆરીની ૨૦મી તારીખે મુંબઈમાં જન્મી. માત્ર ૨૯ વરસની ઉંમરે, ૧૯૨૯ના ફેબ્રુઆરીની ૨૦મી તારીખે જ – એટલે કે ૨૯મા જન્મ દિવસે – જન્નતનશીન થઈ. માલમ છે વાચક. તમે કહેશો કે આ તો મહેતાજી ગોથું ખાઈ ગિયા. બેહસ્તનશીનને બદલે જન્નતનશીન લખી નાખ્યું. પણ આખ્ખી વાત સમજસો પછે એમ નહિ બોલો.
ચોપાટી પરની ઓરિયેન્ટ ક્લબ
રતનબાઈ જનમિયાં ત્યાં સુધીમાં પિતિત ખાનદાનની રહેણીકરણી, ખાનપાન, બધ્ધું જ વિલાયતી થઈ ગિયું હુતું. પિતિત હોલ આખો વિલાયતી જણસો, ચિત્રો, ઝુમ્મરો, ગાલીચાથી ઊભરાતો. રતનબાઈ ધાણી છૂટતી હોય એમ અંગ્રેજી બોલે. બોમ્બેના અપર મોસ્ટ ક્લાસમાં બધા તેને ‘ફ્લાવર ઓફ બોમ્બે’ તરીકે ઓળખે. રતનના બાવા રોજ સાંજે મલબાર હિલ પરના પિતિત હોલથી નીકળી ચોપાટીને દરિયા કિનારે આવેલી ઓરિયેન્ટ ક્લબમાં જાય. અનેક પરદેશી-દેશી મિત્રોને મળે. ખાનપાનની મહેફિલો જામે. ત્યાં એક ફૂટડો, ચાલાક, હોશિયાર જુવાન આવે. નામ મોહમ્મદ અલી. બંને વચ્ચે ઉંમરમાં ત્રણ જ વરસનો ફેર. એટલે જોતજોતામાં દોસ્તી જામી. પિતિત હોલની મિજબાનીઓમાં મોહમ્મદ અલીને નોતરું હોય જ. પછી તો દોસ્તી વધતી ચાલી. ૧૯૧૬ના ઉનાળામા પિતિત કુટુંબ દાર્જીલિંગ હવા ખાવા જતું હુતું. પિતિતશેઠે મોહમ્મદ અલીને બી નોતરું આપ્યું.
રતન પિતિત
દાર્જીલિંગમાં એક દિવસ સાંજે પિતિતશેઠ અને મોહમ્મદ અલી બગીચામાં બેઠેલા હુતા. તે વારે મોહમ્મદ અલીએ પૂછયું: બે જુદા જુદા ધરમના છોકરા છોકરી મેરેજ કરે તો તે અંગે તમે શું માનો છો?’ જવાબ મળીયો: હું તો ખુસ જ થાઉં. આપના દેશમાં જુદા જુદા ધરમના લોકો વચ્ચે જે નફરત છે, વેરઝેર છે, તે મીટાવવા માટે આવાં લગ્નો તો બહુ જરૂરી છે.” આય સાંભળીને મોહમ્મદ અલી તો સાતમે આસમાને ઊડવા લાગીયા. જરા વાર રહીને બોલિયા: તમારા વિચારો આવા ઉમદા હોસે એની મુને તો ખાતરી જ હુતી. પણ તમે જે બોલિયા તે સમજીયા પછી મારામાં ઘન્ની વધુ હિંમત આવી છે. તમારી દીકરી રતન અને હુંએ શાદી કરવાનું નક્કી કર્યું છે. અને તોપના મોઢામાંથી ગોળો છૂટે એમ પિતિતશેઠના મોનામાંથી શબ્દો નીકળ્યા : તારી આ હિંમત? પિતિત ખાનદાન એટલે તો પારસીઓનું નાક. એની દીકરીને પરનવાનો તને વિચાર બી કેમ આવીયો? પેલા હિંદુઓ સું કેચ? હા, ક્યાં રાજા ભોજ, અને ક્યા ગંગુ તેલી? આજથી રતનની કે મારી બી સામ્ભે આવવાની હિંમત ના કરતો. મોહમ્મદ અલી ધીમેક રહીને ત્યાંથી ચાલતો થયો. તરત પિતિતશેઠના મોનામાંથી તોપનો ગોળો છૂટ્યો : અત્તર ઘરી અહીં આવ રતન. ‘જો રતન! બંને કાન ખોલીને સાંભલી લે. આજ પછી આય મોહમ્મદ અલીને સપનામાં બી જોવાનો નહિ. અને હા! નોકરોને કહે કે આપરો બધ્ધો સામાન બાંધી લે. આપરે અત્તર ઘરી જ બોમ્બે જવા નીકળવાનું છે.’
મુંબઈ પહોચ્યા પછી બંને પ્રેમી પંખીડાં છાનામાનાં મળીયાં. રતન કહે : ટુ જરા બી ચિંતા ના કરતો. હું તુને ચાહું છું ને હંમેશ ચાહતી રહીશ. અને આપરે બે શાદી કરશું એ વાતમાં મીનમેખ નહિ થાય.’ ‘અરે પણ રતન! હજી તુને ૧૮ વરસ પૂરાં થીયાં નથી. કાનૂનની નજરે તું બાલીગ છે. તારા ડેડી આપણને બંનેને જેલ ભેગા કરી દેશે.’ ‘પણ હું કા કેહું ચ કે આપરે અત્તર ઘરી લગન કરશું. હું અઢાર વરસની થઈસ તેને બીજે દિવસે કરશું. ત્યાં સુધી તો રાહ જોઇશ ને?’
એ વાતને બે વરસ વીતી ગિયાં. પોતાની પ્યારી દીકરીનો ૧૮મો બર્થ ડે પિતિતશેઠે તાજ મહાલ હોટેલમાં ધામધૂમથી મનાવિયો. સૌથી પહેલાં પિતિતશેઠે સૌ મહેમાનોને આવકાર્યા. પછી બોલવા ઊભી થઈ રતન. તેણે બી પહેલાં મહેમાનોનો આભાર માનિયો. અને પછી મોટ્ટો ધડાકો કીધો : મોહમ્મદ અલીએ અને મેં મેરેજ કરવાનું નક્કી કીધું છે. સાંભળીને બધ્ધા અવાચક! પિતિતશેઠનો ગુસ્સો સાતમે આસમાન … થોરા દહારા પછી રતને પોતાનો ધરમ છોડી મહમ્મદ અલીનો મજહબ અપનાવી લીધો. ધરમની સાથે નામ બી બદલ્યું અને રતન પિતિતમાંથી બની ગઈ મરિયમ મહમ્મદ અલી જિન્નાહ! હા, જે ૧૯૪૭માં બન્યા પાકિસ્તાનના કાયદે આઝમ મહમ્મદ અલી જિન્નાહ.
પિતિત ખાનદાનની બીજી થોરી વાતો હવે પછી.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
XXX XXX XXX
પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 08 ફેબ્રુઆરી 2025
દીકરીને નાની મૂકીને એક મા લંડન વસી ગઈ છે. દીકરીને મા સામે બહુ ફરિયાદ છે. બહુ મથામણ પછી એ, માને મળવા જાય છે. ઘણું કહેવું છે, પણ મા સુધી પહોંચતું નથી. માને વર્તમાન જ યાદ નથી, તો ભૂતકાળ ક્યાંથી હોય? દીકરી જાણે છે કે માની સ્થિતિ તો પોતાનાથી ય વધુ દયનીય છે ને દીકરી માને માફ કરી કરી દે છે.