મુંબઈના ગવર્નર એલ્ફિન્સ્ટન એક નહિ, બે

બોમ્બે ગ્રીન્સને માથે મૂકયો મુગટ લોર્ડ એલ્ફિન્સ્ટને

સર ફ્રેરેએ કિલ્લો તોડ્યો, એક દરવાજાની જગ્યાએ ફ્લોરા ફાઉન્ટન

સારું થયું કે એ વખતે ‘પર્યાવરણ બચાવો’ની બૂમો પાડનારા બગલથેલાવાળાઓ નહોતા. સારે નસીબે એ વખતે ‘હેરિટેજ’નું રક્ષણ કરવા માટે કોર્ટે ચડનારા હઠીલા એક્ટિવિસ્ટો નહોતા. નહિતર આજે પણ બોમ્બે ગ્રીન્સ ખાલીખમ મેદાન જ રહ્યું હોત! પણ જેમ જેમ જરૂર પડતી ગઈ તેમ તેમ ત્યાં મકાનો બંધાતાં ગયાં, સારાં, દેખાવડાં, ઉપયોગી, ટકાઉ. પણ તેને માથે ગોળાકાર મુગટ પહેરાવ્યો તે તો ગવર્નર લોર્ડ એલ્ફિન્સ્ટને. મામલો જરા ભૂલભૂલૈયા જેવો છે એટલે વાત સમજી લઈએ. મુંબઈને એલ્ફિન્સ્ટન અટકધારી બે ગવર્નર મળ્યા. પહેલા તે માઉન્ટ સ્ટુઅર્ટ એલ્ફિન્સ્ટન. એમનો જન્મ ૧૭૭૯ના ઓક્ટોબરની છઠ્ઠી તારીખે, અવસાન ૮૦ વરસની ઉંમરે ૧૮૫૯ના નવેમ્બરની ૨૦મી તારીખે. તેઓ ૧૮૧૯ના નવેમ્બરની પહેલી તારીખથી ૧૮૨૭ના નવેમ્બરની પહેલી તારીખ સુધી મુંબઈના ગવર્નર રહ્યા. આખા મુંબઈ ઇલાકામાં (આજના મહારાષ્ટ્ર અને ગુજરાતમાં) અંગ્રેજી પદ્ધતિના શિક્ષણનો પાયો તેમણે નાખ્યો. પણ સાથોસાથ એવો આગ્રહ પણ રાખ્યો કે શાળાનું શિક્ષણ ગુજરાતી, મરાઠી જેવી ‘દેશી’ ભાષાઓ દ્વારા જ અપાવું જોઈએ. એ માટે જરૂરી એવાં પાઠ્યપુસ્તકો સ્થાનિક ભાષાઓમાં તૈયાર કરાવી છપાવવામાં તેમનો મોટો હાથ.

માઉન્ટ સ્ટુઅર્ટ એલ્ફિન્સ્ટન

આ અંગે તેઓ કેટલા આગ્રહી હતા તેનો એક કિસ્સો નોંધાયેલો છે. નામદાર ગવર્નર એલ્ફિન્સ્ટન બોમ્બે પ્રેસિડેન્સીના જુદા જુદા જિલ્લાઓમાં જાત-તપાસ માટે ફરી રહ્યા છે. તેમનો મુકામ એક લશ્કરી છાવણી નજીક છે. સાહેબ તેમના તંબુમાં એકલા બેઠા છે. બાજુમાં ગુજરાતી-મરાઠી પુસ્તકોનો નાનો ઢગલો પડ્યો છે. હજી દેશમાં વીજળી તો આવી નહોતી. એટલે ફાનસના ઝાંખા અજવાળે એક એક પુસ્તક ધ્યાનથી જોતા જાય છે. ત્યાં એક લશ્કરી અફસર, નામે બ્રિગ્સ, સાહેબને મળવા આવે છે. પેલાં ‘દેશી’ ભાષાઓનાં પુસ્તકોના ઢગલા પર તેની નજર પડે છે. પૂછે છે: સાહેબ, આવાં પુસ્તકો પાછળ સમય શા માટે બગાડો છો? આવાં પુસ્તકોનો આપણને શો ઉપયોગ?

સાહેબ: આપણને હોય કે ન હોય, અહીંના લોકોને ભણાવવા માટે એ બહુ ઉપયોગી છે.

બ્રિગ્સ: પણ સાહેબ, દેશીઓને ભણાવવા એટલે તો આપણે માટે સ્વદેશ પાછા જવાનો રસ્તો બાંધવો. આપ નામદાર, ગવર્નર થઈને આવા કામને પ્રોત્સાહન આપો એ માન્યામાં નથી આવતું.

સાહેબ: ભવિષ્યમાં જે થવાનું હશે તે થશે. આ દેશીઓને ભણાવવા એ રાજ્યકર્તા તરીકે આપણી ફરજ છે અને ગમે તે સંજોગોમાં પણ પોતાની ફરજ ચૂકે તે ખરો અંગ્રેજ બચ્ચો નહિ.

‘દેશી’ ભાષાઓને આ રીતે પ્રોત્સાહન આપવાની તેમની નીતિનો વિરોધ તો થયેલો જ. પહેલાં ગવર્નરની કાઉન્સિલના કેટલાક સભ્યોનો વિરોધ. પછી બ્રિટનમાં ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના કેટલાક ડિરેક્ટરનો વિરોધ. પણ એ બધાને સમજાવ્યા, પટાવ્યા. નવી નિશાળો શરૂ કરી, નવાં પાઠ્ય પુસ્તકો બનાવ્યાં – ગુજરાતી-મરાઠીનાં એ પહેલવહેલાં પાઠ્ય પુસ્તકો. લંડનમાં બેઠેલા કંપનીના ડિરેકટરો માનતા હતા કે જે અંગ્રેજોને હિન્દુસ્તાન કામ કરવા મોકલીએ તેમને હિન્દુસ્તાની ભાષા આવડે એટલે બસ. એટલે એ ભાષા શીખવવાની સગવડ પણ કરેલી. પણ હિન્દુસ્તાન આવ્યા પછી એલ્ફિન્સ્ટને જોયું કે બોમ્બે પ્રેસિડેન્સીમાં તો ગુજરાતી, મરાઠી, વગેરે ભાષાઓનું ચલણ વધુ છે, હિન્દુસ્તાનીનું ઝાઝું નથી. એટલે તેમણે બોમ્બે પ્રેસિડેન્સી પૂરતો નિયમ બનાવ્યો કે સરકારી અધિકારીઓ ઓછામાં ઓછી એક સ્થાનિક – ગુજરાતી, મરાઠી, વગેરે – ભાષા શીખે તે પછી જ તેમને નોકરીમાં બઢતી મળી શકે. આ ભાષાઓ શીખવવાની અને તેની પરીક્ષા લેવાની વ્યવસ્થા પણ તેમણે કરી. પરિણામે એમના વખતમાં જે ૧૩૦ સિવિલ સર્વન્ટ કામ કરતા હતા એ બધા જ ઓછામાં ઓછી એક સ્થાનિક ભાષા તો જાણતા જ હતા.

તો બીજી બાજુ, આ દેશમાં ઘણા સામાજિક સુધારા કરવાની જરૂર તેઓ સ્વીકારતા હતા. પણ કાયદા દ્વારા એ દિશામાં બહુ આગળ ન વધી શકાય. સુધારા માટેનું ખરું સાધન તો શિક્ષણ છે એમ તેઓ માનતા. એટલે પણ તેમણે શિક્ષણને ખૂબ પ્રોત્સાહન આપ્યું. આજે ફોર્ટ વિસ્તારમાં આવેલી એલ્ફિન્સ્ટન કોલેજ મુંબઈના લોકોએ જાહેર ફાળો કરીને તેમના માનમાં સરકાર પાસે ઊભી કરાવેલી. તેની શરૂઆત બોમ્બે ગ્રીન પરના ટાઉન હોલમાં થયેલી, પછી તે પરેલ ખસેડાઈ, અને ત્યાંથી આજની કાળા ઘોડા નજીકની જગ્યાએ આવી. તેઓ સ્વદેશ પાછા ફર્યા તે પછી એક નહિ, બે વાર તેમને હિન્દુસ્તાનના ગવર્નર જનરલના પદની ઓફર થયેલી, પણ તેમણે કહ્યું કે અત્યારે કરી રહ્યો છું તે કામ પૂરું ન થાય ત્યાં સુધી હું બીજી કોઈ જવાબદારી લેવા માગતો નથી. એવું તે શું કામ કરતા હતા તેઓ સ્વદેશમાં પાછા ફર્યા પછી? તેઓ હિન્દુસ્તાનના ઇતિહાસનું પુસ્તક લખતા હતા! તેમનું એ પુસ્તક ૧૮૪૧માં બે ભાગમાં પ્રગટ થયું. ગુજરાતી-મરાઠીમાં થયેલો તેનો સંક્ષિપ્ત અનુવાદ ઘણાં વર્ષો સુધી અહીંની નિશાળોમાં ભણાવાતો.

લોર્ડ જોન એલ્ફિન્સ્ટન

એલ્ફિન્સ્ટન અટકધારી બીજા ગવર્નર તે લોર્ડ જોન એલ્ફિન્સ્ટન. જન્મ ૧૮૦૭ના જૂનની ૨૩મી તારીખે. માઉન્ટ સ્ટુઅર્ટ એલ્ફિન્સ્ટન તેમના કાકા થાય. જોનસાહેબ બે વખત ગ્રેટ બ્રિટનની પાર્લામેન્ટમાં સ્કોટલેન્ડના પ્રતિનિધિ તરીકે ચૂંટાઈ આવેલા. ૧૨મા લોર્ડ એલ્ફિન્સ્ટનના તેઓ એકમાત્ર નબીરા. ૧૮૨૬માં શાહી સૈન્યમાં દાખલ થયા. રોયલ હોર્સ ગાર્ડઝ, એટલે કે બ્રિટિશ શહેનશાહ અને મહારાણીના ઘોડેસ્વાર અંગરક્ષકોમાંના એક બન્યા. ૧૮૨૮માં લેફ્ટનન્ટ અને ૧૮૩૨માં કેપ્ટન બન્યા. પણ પછી ૧૮૩૭માં લોર્ડ મેલબર્ને એકાએક તેમની નિમણૂક મદ્રાસના ગવર્નર તરીકે કરી દીધી. કેમ? કહેવાય છે કે દેખાવડા જોનસાહેબ અને યુવાન રાણી વિક્ટોરિયા વચ્ચે પ્રેમસંબંધ બંધાયો છે એવી અફવા ફેલાઈ હતી એટલે આમ કરવું પડ્યું હતું. ૧૮૪૨ સુધી તેઓ મદ્રાસ પ્રેસિડન્સીના ગવર્નર રહ્યા. પણ ગવર્નર તરીકે તેમણે ખાસ કશું ઉકાળ્યું નહિ. કારણ તેમણે નીલગિરિ હિલ્સ પર બંગલો બંધાવ્યો હતો અને ઘણો વખત ત્યાં જ ગાળતા. ૧૮૪૨માં રાજીનામું આપીને લાંબી મુસાફરીએ નીકળી પડ્યા. એ દરમ્યાન તેમણે કશ્મીરની મુલાકાત પણ લીધેલી. કહેવાય છે કે કશ્મીરની મુલાકાત લેનારા તેઓ પહેલા અંગ્રેજ હતા.

૧૮૪૫માં સ્વદેશ પાછા ફર્યા. ૧૮૪૭માં લોર્ડ જોન રસેલે તેમની નિમણૂક રાણીસાહેબાની ખિદમતમાં હાજર રહેનારા લોર્ડ તરીકે કરી! ફરી તેમને દૂર રાખવાના આશયથી ૧૮૫૩માં તેમની નિમણૂક મુંબઈના ગવર્નર તરીકે થઈ અને ૧૮૬૦ સુધી તેઓ એ પદે રહ્યા. પણ આ વખતે આરામ અને સુખસગવડમાં રહી શકાય તેમ નહોતું. કારણ તેઓ ગવર્નર હતા તે દરમ્યાન જ ૧૮૫૭નો બળવો (અંગ્રેજો કહેતા) થયો. આ અંગે બોમ્બે પ્રેસિડન્સીમાં ઘડાઈ રહેલું એક મોટું કાવતરું તેમણે પકડી પાડ્યું. પશ્ચિમ ભારતમાં બળવાનું જોર ઝાઝું દેખાયું નહિ તેમાં તેમનો મોટો ફાળો. કંપની સરકારે નીમેલા તેઓ મુંબઈના છેલ્લા ગવર્નર. કારણ તે પછી ૧૮૫૮માં હિન્દુસ્તાનમાં બ્રિટિશ તાજનું રાજ્ય સ્થપાયું. તેઓ સ્વદેશ પાછા ફર્યા તે પછી ‘બેરન’ બન્યા. ૧૮૬૦ના જુલાઈની ૧૯મી તારીખે લંડનમાં તેમનું અવસાન થયું. તેમણે લગ્ન કર્યાં નહોતાં એટલે પુરુષ વારસદારને મળતી તેમના કુટુંબની લોર્ડની પદવીનો અંત આવ્યો.

મુંબઈમાં હતા તે દરમ્યાન તેમનું ધ્યાન બોમ્બે ગ્રીન્સ પર ગયું. આખા વિસ્તારનો જુદી જ રીતે વિકાસ કરવાનું તેમણે ઠરાવ્યું. ટાઉન હોલની સામે મોટો, ગોળ, સરસ બગીચો, જે આજે પણ છે. એ બગીચાને ફરતો ગોળાકાર રસ્તો. આઠ જુદી જુદી દિશામાંથી આવીને મળતા રસ્તા. અને ગોળાકાર રસ્તા પર એવા જ ગોળાકારમાં બંધાયેલાં મકાનો. બધાંની બાંધણી બહારથી એક સરખી. ઊંચાઈ, રંગ પણ એક સરખાં. આ આખા વિસ્તારમાં એક સમયે આવેલી ઇમારતો અને ઓફિસોની યાદી વાંચીએ તો દેશ અને દુનિયાનાં કેટલાંયે પ્રતિષ્ઠિત નામ વાંચવા મળે. બ્રિટિશ બેંકો, વહાણવટાની જાણીતી કંપનીઓ, મોટી વેપારી પેઢીઓ – બધાંની કચેરીઓ આ વર્તુળાકાર રસ્તા પર અને એને આવીને મળતા રસ્તાઓ પર. આજે તો હવે મુંબઈમાં ઠેર ઠેર ગગનચુંબી મકાનો ફૂટી નીકળ્યાં છે, અને તેમની સામે આ બોમ્બે ગ્રીન્સનાં મકાનો વામણાં લાગે છે. પણ આજ સુધી તેમનાં અસલનાં ઘાટઘૂટ, રંગરૂપ મોટે ભાગે જળવાઈ રહ્યાં છે.

આ આખા વિસ્તારનો વિકાસ કઈ રીતે કરવો તેની યોજના ચાર્લ્સ ફોર્જેટે તૈયાર કરી હતી. આ કામમાં લોર્ડ એલ્ફિન્સ્ટને તો ઊંડો રસ લીધો જ, પણ તેમના અનુગામી સર બાર્ટલ ફ્રેરેએ પણ એટલો જ રસ લીધો. છેવટે ૧૮૬૩માં આખી યોજના પૂરી થઈ. ત્યાં સુધીમાં લોર્ડ એલ્ફિન્સ્ટનનું તો અવસાન થઈ ચૂક્યું હતું એટલે તેમની યાદગીરીમાં આ વિસ્તારને એલ્ફિન્સ્ટન સર્કલ નામ અપાયું. એલ્ફિન્સ્ટન રોડ અને એ જ નામનું રેલવે સ્ટેશન મુંબઈમાં હતાં તે નામો પણ આ લોર્ડ એલ્ફિન્સ્ટનના માનમાં અપાયાં હતાં. થોડા વખત પહેલાં એલ્ફિન્સ્ટન રોડનું નામ બદલાયું અને પછી રેલવે સ્ટેશનનું નામ બદલીને પ્રભાદેવી કરવામાં આવ્યું.

સર બાર્ટલ ફ્રેરે

મુંબઈના પોલીસ કમિશ્નર ચાર્લ્સ ફોર્જેટનો જન્મ ૧૮૦૮માં, અવસાન ૧૮૯૦માં. ૧૮૫૫થી ૧૮૬૪ સુધી મુંબઈના પોલીસ કમિશ્નર. ગુજરાતી, મરાઠી જેવી ‘દેશી’ ભાષાઓ પૂરેપૂરી રીતે જાણતા. એટલે લોકો સાથે, ગુંડાઓ અને ગુનેગારો સાથે પણ સીધો સંબંધ રાખી શકતા. સાથોસાથ મુંબઈના ચીફ મ્યુનિસિપલ કમિશ્નર પણ હતા. લોકો સાથેના સીધા સંબંધને કારણે બળવા વખતે તેમને મોટા કાવતરાની ગંધ આવી ગઈ. પણ ચાલાક, વિચક્ષણ માણસ. એટલે પોતે કશું જાણતા જ નથી એવો દેખાવ રાખ્યો અને વધુ ને વધુ માહિતી મેળવતા ગયા. અને પછી બરાબર ટાંકણે કાવતરાખોરો પર ત્રાટક્યા. પોતે આ કામ કઈ રીતે કર્યું તેનું વિગતવાર વર્ણન તેમણે પછીથી ‘અવર રિયલ ડેન્જર ઇન ઇન્ડિયા’ નામના પુસ્તકમાં કર્યું. આ પુસ્તક ૧૮૯૦માં લંડનથી પ્રગટ થયું હતું. એ જમાનાના ગોવાળિયા ટેંક રોડથી તારદેવ રોડ સુધીના રસ્તા સાથે તેમનું નામ જોડવામાં આવ્યું હતું. આજે પણ ટપાલ ખાતું તો એ જ નામે આ રસ્તાને ઓળખે છે. આ રસ્તા પર આવેલી એક સોસાયટીમાં એક જમાનામાં જ્યોતીન્દ્ર દવે, હરીન્દ્ર દવે, તારક મહેતા જેવા આપણી ભાષાના જાણીતા લેખકો, અગ્રણી અભિનેતા દીપક ઘીવાળાના પિતા છોટાલાલ ઘીવાળા વગેરે રહેતા હતા.

આકાશી નજરે આજનું હોર્નિમેન સર્કલ

બ્રિટનના તાજ દ્વારા નિમાયેલા મુંબઈના પહેલા ગવર્નર હતા સર હેન્રી બાર્ટલ ફ્રેરે. ૧૮૧૫ના માર્ચની ૨૯મીએ જન્મ, ૧૮૮૪ના મેની ૨૯મી તારીખે અવસાન. ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીની કોલેજમાં ભણી લીધા પછી ૧૮૩૪માં મુંબઈ સરકારમાં ‘રાઈટર’ તરીકે નિમાયા. ૧૮૩૫માં પૂનાના કલેકટર. ૧૮૪૨માં મુંબઈના ગવર્નર સર જ્યોર્જ આર્થરના પ્રાઈવેટ સેક્રેટરી. ૧૮૪૪માં ગવર્નર આર્થરની દીકરી કેથેરાઈન સાથે લગ્ન. ૧૮૫૦માં સિંધના કમિશ્નર. ૧૮૬૨થી ૧૮૬૭ સુધી મુંબઈના ગવર્નર. એક જમાનામાં સલામતી માટે અનિવાર્ય હતો તે મુંબઈનો કિલ્લો (ફોર્ટ) બિનજરૂરી બની ગયો છે અને શહેરના વિકાસને રૂંધી રહ્યો છે તેમ લાગતાં તેમણે કિલ્લો તોડી પડાવ્યો. કિલ્લાનો ‘ચર્ચ ગેટ’ નામનો દરવાજો હતો તે તોડી પાડીને એ જ જગ્યાએ ફુવારો બાંધવાનો તેમણે નિર્ણય કર્યો. આજનો ફ્લોરા ફાઉન્ટન એ જ આ ફુવારો. આ ફુવારાનો ઇતિહાસ પણ રસિક છે, પણ તેની વાત હવે પછી. અત્યારે તો એક વાત નોંધી લઈએ. મુંબઈનો કિલ્લો તોડી પડાયો, ફ્લોરા ફાઉન્ટન અને તેની આસપાસનો વિસ્તાર વિકસવા લાગ્યો, એ સાથે જ બોમ્બે ગ્રીન્સ કહેતાં એલ્ફિન્સ્ટન સર્કલનું મહત્ત્વ ઘટવા લાગ્યું. કિલ્લો હતો ત્યાં સુધી એ કિલ્લામાંના શહેરનું મુખ્ય સ્થળ અને કેન્દ્રબિંદુ હતું એ સર્કલ. પણ પછી તે જાણે કે પાછળ ધકેલાઈ ગયું. અને છતાં ફરી એક વાર તેનું નામ બદલાયું. તેના આ ત્રીજા અવતારની વાત હવે પછી.  

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

XXX XXX XXX

પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 12 સપ્ટેમ્બર 2020

સંવેદનાની સફરમાં

મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી, તમારા પાલડી પરના આલીશાન ફ્લેટમાંથી તમે તમારી factory છત્રાલ જવા તમારી લકઝુરિયશ ઓડી ગાડીમાં દરરોજ માફક આજે પણ નીકળ્યા છો. આશ્રમ રોડ પર ધંધાકીય મુલાકાતો હોવાથી તમારા ડ્રાયવરને સૂચના આપો છો કે આશ્રમ રોડ પર Sales India પાસે ગાડી રોકજે, ત્‍યાં આપણે કોઇને મળવાનું છે

વિક્રમ ચેમ્‍બરમાં એડવોકેટ હરેશ માંડલિયાની તમારે કોઇ કાયદાકીય સલાહ લેવાની હોય છે અને દરરોજ માફક છાપામાં માથું નાખી Times of India વાંચો છો ત્‍યાં જ V.S. Hospital પાસેના રસ્‍તો પસાર થતાં તમે દરરોજ માફક, આજે પણ, બેબાકળા બની હોશમાં ન રહેતા ગભરાટ સાથે તમારા ડ્રાયવરને મોટે મોટેથી બૂમ પાડી કહો છો, જલદી ચલાવ ગાડી, રફીક, તું કેમ સમજતો નથી. આજ રસ્‍તે ગાડી કેમ ચલાવે છે ? રફીક જવાબ આપે છે, સાહેબ, આશ્રમ રોડ જવા માટે બીજે કયા રસ્‍તે લઉં. સવારના ટ્રાફીક સિગ્‍નલ પાસે તો મારે ઊભા રહેવું પડે ને, શેઠ ? તમારી અકલ્‍પનીય સ્‍થિતિમાં તમારા ગભરાટમા ને ગભરાટમાં તમારી સ્‍થિતિ બેબાકળી હોવાથી તમારી જાતને તમે તમારી પાછલી સીટ પર ફેંકી દઇ માથા પર હાથ મૂકી તીણી નજરે વી.એસ. હોસ્‍પિટલ રોડ અને એમ.જે. લાયબ્રેરી પસાર થઇ કે નહીં તે જોતાં જોતાં એચ.કે. આર્ટસ કોલેજ પરના રોડ આવી જાવો છો. ત્‍યારે સ્‍વસ્‍થ થતા થતા વિચારોના વમળમાં અટવાઇ જઇ, સેલ્‍સ ઇન્‍ડિયા અને વિક્રમ ચેમ્‍બર પરથી પસાર થઇ જાવ છો, જેનો તમોને ખ્‍યાલ રહેતો નથી.

મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી, તમારો ડ્રાયવર મિ. રફીક, તમારી અસમતોલ સ્‍થિતિના વિચારે ચડી જતાં વિદ્યાપીઠ ક્રોસ કરી, પસાર કરી ગાંધી આશ્રમ તરફ પસાર થઇ સાબરમતી ટોરન્‍ટ પાવર હાઉસ તરફ પ્રયાણ કરો છો. મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી, તમારી અને તમારા ખાસ આજ્ઞાંકિત ડ્રાઇવર મિ. રફીક બન્‍નેની સ્‍થિતિ વિમાસણવાળી હોય છે. તમારો ડ્રાયવર  સાબરમતી પાવર હાઉસ આવતાં પૂલ પર પસાર થતી તમારી ગાડીમાં તમારી અકલ્‍પનીય સ્‍થિતિ જોઇને કહે છે કે શેઠ કયાંક ચા-પાણી પીવા માટે ઊભા રહીએ ?  મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી, તમે શાંતિથી જવાબ આપતાં કહો છો કે હા, ભાઇ રફીક જરા કોઇ સારી રેસ્‍ટોરન્‍ટ હોય તો ચા પીએ. ગાડી રોકજે. સાબરમતી ટોરેન્‍ટ પાવર હાઉસથી થોડીક આગળ જતાં એક સરસ રેસ્‍ટોરન્‍ટમાં રફીક ગાડી રોકે છે અને તમે બન્‍ને રેસ્‍ટોરન્‍ટમાં પ્રવેશો છો. રફીકને દરરોજની માફક તમારી બિલકુલ સામે બેસાડી રફીકને મન ગમતી ચા – નાસ્‍તાનો ઓર્ડર આપવાનું સૂચન કરી, વેઇટરને ફુલ એ.સી ચાલુ કરવાનું કહો છો.

મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી તમારી બિલકુલ સામે બેઠેલો તમારો રફીક ખૂબ જ હિમ્‍મત એકઠી કરી તમને પૂછે છે કે શેઠ, માફ કરજો પણ મારે તમારી સાથે થોડી વાત કરવી છે અને પૂછવું છે વી.એસ. હોસ્‍પિટલ આવતા હર વખતની જેમ આજે પણ બન્‍યું એમ તમે બેબાકળા અને ગભરાટવાળી સ્‍થિતિમાં કેમ મૂકાઇ જાવ છો. અને તમારી સ્‍થિતિ લગભગ અસ્‍વસ્‍થ અને ચિતાંતુર કેમ બની જાય છે?

મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી, તમારો ખૂબ જ આજ્ઞાંકિત ડ્રાઇવર રફીકના, અણછાજતા, અણધાર્યા આ પ્રશ્‍ને લગભગ તમને રડમશ હાલતમાં મૂકી દીધા છે. અને તમારા આવેલ ડૂસકાને ગળી જઇ ધ્રુસ્‍કે ધુસ્‍કે રડી પડો છો. અને તમારી આ અસ્‍વસ્‍થ સ્‍થિતિ જોઇને ડ્રાઇવર તમને વોશરૂમમાં લઇ જઇ તમને મોઢું ધોવામાં મદદ કરે છે. અને તમે ધીરે ધીરે સ્‍વસ્‍થતા અનુભવતા ખૂબ જ સહજભાવે તમારા ૪૦ વર્ષ પહેલાંના ભૂતકાળમાં સરી પડો છો. ભાઇ રફીકને તમારો આપ્‍તજન ગણીને તમારી વાત શરૂ કરો છો અને કહો છો કે ભાઇ રફીક, વી.એસ. હોસ્‍પિટલ સાથે મારો કલંકિત ભૂતકાળ સમાયેલો છે. જે આજ સુધી હું ભૂલી શક્યો નથી. કોઇ વાર રાત્રે પણ એ બની ગયેલો બનાવ પણ મારી સામે આવે છે તો આખી આખી રાત હું સૂઇ શકતો નથી. એ બનાવ મારી હૃદયને કોરી ખાય છે. તો ભાઇ રફીક, ચાલ સાંભળ મારા ભૂતકાળની વાત તને કહું છું.

અને મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી તમે રફીકને કહો છો કે ભાઇ રફીક, મારું મૂળ નામ વિનુ છે અને તમે કહો છો કે વીસ વર્ષની યુવાનવયે તમે એચ.કે. આર્ટસ કોલેજની બી.એ.ની ડિગ્રી પાસ કરી તમારા હાથમાં માર્કશીટ સાથે આનંદમાં ગરકાવ થઇ, તમારા ઘરે જઇ તમારા માતુશ્રીનાં ચરણસ્‍પર્શ કરો છો. અને કહો છેા કે મા, આજે મેં ગુજરાત યુનિવર્સિટીની ડિગ્રી પાસ કરી અને એક આશાસ્‍પદ યુવાનોની યાદીમાં ગોઠવાઇ ગયો છું. મને કોઇપણ સરકારી કે પ્રાઇવેટ નોકરી મળી જશે એટલે મા, તારે હવે પારકાં કામ કરવા નહીં પડે. અને તારો આ વિનુ નોકરી કરતાં કરતાં આગળ ભણવાનું પણ ચાલુ રાખશે. ખૂબ જ તેજસ્‍વી કારકીર્દી બનાવી એક મોટો પ્રોફેસર બનશે અને અનેક વિદ્યાર્થીઓને શિક્ષા આપવાના ભગીરથ કાર્યમાં જોડાઇ જશે. પછી, મા, આપણા ઘરે સુખના દહાડા ઊગશે અને આપણે મા, એક સરસ મજાનો સંપૂર્ણ સુવિધાવાળો એક નાનકડો ફ્લેટ લઇશું. એક સરસ મજાનો એક નવું પેટીપેક સ્કૂટર લઇ તેના પર બેસાડી દરરોજ મંદિરે દર્શન કરવા લઇ જઇશ. મા, દુઃખના ડુંગરનો કાયમ માટે અંત આવશે, એમ કહી, મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી, તમે તમારી માને બિલકુલ બાજુમાં આવેલા શંકર ભગવાનના મંદિરે લઇ જઇ તમારી માના હાથે સરસ મજાના પૂજાપાઠ કરાવો છો.

પણ મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી, તમારો આનંદ, તમારી ધગશ, તમારો ઉત્‍સાહ બધાનો એક સાથે ભસ્મિભૂત થઇ જઇ, દુઃખના દિવસોમાં પાછા પ્રવેશો છો. એક બેકાર યુવાનોની યાદીમાં ગોઠવાઇ જઇ મેલાં ઘેલાં કપડાં, વધારેલી દાઢી અને તમારી અકલ્પ્‍ય હાલત અને તમારી મા એ જ પારકાં કામ કરવાની રફતાર તમને ચેનથી સૂવા દેતી નથી. લાગ લગાટ એક વર્ષ સુધી તમને કોઇ સરકારી નોકરી કે પ્રાયવેટ નોકરી ન મળતાં, અને પટાવાળાની નોકરી પણ ન મળતા મિ. વિનુ ઉર્ફે વિવેક મિસ્‍ત્રી, તમે નિઃસહાય સ્‍થિતિમાં બેકારીના ખપ્‍પરમાં હોમાઇ જાવો છો. તમે કઇ પણ સૂધ બૂધ સ્‍વસ્‍થતતા કદી પ્રાપ્‍ત ન થતાં, એ જ મેલાંઘેલાં કપડાંમાં એક દાઢીધારી બેકાર યુવાનની હાજરી સાથે તમારી પથારીમાં રાત દિવસ પડ્યા રહો છો, હા, પડ્યા રહો છો … બસ… શૂન્‍યમનસ્‍ક સ્‍થિતિમાં.

આવી શૂન્‍યમનસ્‍ક સ્‍થિતિમાં મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી, હા … શૂન્‍યમનસ્‍ક સ્‍થિતિમાં દિવસોના દિવસો બેકારીની હાલતમાં વિતાવો છો ! કે જેણે પોતાના બાપનું પણ મોઢું નથી જોયું એવા મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી, તમે એક નાસીપાસ યુવાનની યાદીમાં આવી મરવાના વાંકે જીવવાની સ્‍થિતિમાં બસ … સમય પસાર કરી દુઃખના ડુંગરમાં આળોટો છો. હા .. વિવેક મિસ્‍ત્રી, દુઃખના ડુંગરમાં આળોટો છો તમે. તમારી આ મૃતઃપાય સ્‍થિતિમાં તમે દિવસો પસાર કરો છો ત્‍યાં જ તમારા માતુશ્રી સવિતાબહેન ભયંકર બીમારીમાં સપડાય છે. શ્‍વાસ લેવાની પણ તકલીફ સાથે ખૂબ જ અશક્ત સ્‍થિતિમાં પથારીમાં પડ્યા પડ્યા ભયંકર બીમારીમાં પટકાય છે. આ જ સ્‍થિતિમાં તમે તાબડતોબ વી.એસ. હોસ્‍પિટલ લઇ જાવ છો અને ઇમરજન્‍સી વોર્ડમાં લાવો છો. તમારા ખિસ્‍સામાં એક પણ પૈસાની ગેરહાજરી સાથે, પણ તમારા મજબૂત વીલ પાવર સાથે તમારી માને બચાવવાના ર્ડોકટરોને હાથ જોડી વિનંતી કરો છો. ર્ડોકટરો તાત્‍કાલિક ઇમરજન્‍સી વોર્ડના ફરજ પરના ર્ડોકટરો તમારી માની  સેવામાં લાગી જાય છે. અને તપાસ કરી જીવન-મરણ વચ્‍ચે ઝોલાં ખાતી તમારી માને સ્‍ત્રીઓના સામાન્‍ય વોર્ડમાં દાખલ કરી દે છે. એ સાથે જ સેવાધારી ર્ડોકટરોએ તમારી માને બચાવવાના અથાગ પરિશ્રમ સાથે દવાઓનું લાંબું પ્રિસ્ક્રીપ્‍શન તમને હાથમાં પકડાવી દે છે. કહે છે કે દોસ્‍ત, આ દવા જલદી લઇ આવ. તારી માને બચાવવી હોય તો, જલદી કર. આ દવાથી તારી મા બચી જશે. તમે વી.એસ. હોસ્‍પિટલની બાજુમાં આવેલી દવાની દુકાન પર દોડીને પહોંચો છો, તમારા ખિસ્‍સામાં એક પણ પાઇની ગેરહાજરી સાથે.

મિ.વિનુ ઉર્ફે વિવેક મિસ્‍ત્રી, તમે દવાની દુકાનમાં અનેક ગ્રાહકોની હાજરી વચ્‍ચે જલદી જલદી દવાની ચિઠ્ઠી આપી, બધી દવા એકઠી કરાવો છો અને દવાવાળો તમને કોથળીમાં દવા પેક કરી આપી, બીજા ગ્રાહકની દવા અંદર શોધવા જાય છે, અને મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી, તમે દુકાનદારની નજર ચૂકવી તમારી પેક કરેલ દવાનું બંડલ લઇ તાબડતોબ દોડીને તમારી મા ને બીછાને આવો છો.  ર્ડોકટરને કહો છો કે લો સાહેબ, આ બધી દવાઓ લાવ્‍યો છું, મારી મા ને જલદી બેઠી કરો, સાહેબ, અને મારી માને પહેલાં જેવું જોમ લાવી દો, સાહેબ. ર્ડોકટરોના અથાગ પ્રયત્‍નો અને એકધારી સેવાથી તમારી મા બચી જાય છે, જીવી જાય છે. ધીરે ધીરે તબીયત સારી થતાં હોસ્‍પિટલમાંથી પાંચ-છ દિવસ પછી રજા આપતાં, તમારી માને લઇને તમારા તૂટેલા-ફૂટેલા ઘરમાં પ્રવેશ કરો છો. તબીયત સારી થતાં તમારી મા સ્‍વસ્‍થ થાય છે અને તમને તમારી માને બચાવવાનો આનંદ સમાતો નથી અને તમે આનંદથી ઝૂમી ઊઠો છો.

મિ. વિનુ ઉર્ફે વિવેક મિસ્‍ત્રી, તમે આવનારા સમયની ઘટનાઓની ઘટમાળમાં નવા જીવન તરફ પ્રયાણ કરો છો. બેકાર હાલત સાથે પણ તમારા હૃદયની અંદરના જોમ સાથે તમે પાછા એ જ નોકરીની શોધમાં છાપાઓ વાંચવા હંમેશની માફક એમ.જે. લાયબ્રેરીમાં પહોંચો છો. છાપાં વાંચતાં-વાંચતાં, ‘ગુજરાત સમાચાર’માં તમારી નજર પડતાં જાહેરાતમાં માણસો જોઇએ છે-વાળી કોલમમાં તમે વાંચો છો. બિલીમોરિયા એન્‍ડ સન્‍સ, નામવાળી કાળુપુર રેલવે સ્‍ટેશનવાળી દુકાનમાં તમે ઇન્‍ટરવ્‍યુ માટે પહોંચો છો. અને તમારા રિઝયુમ લાયકાત વગેરેના કવર સાથે ૮૦ વર્ષના એક પારસી સદ્દગૃહસ્‍થ તમારો ઇન્‍ટરવ્‍યુ લે છે. તેના તરફથી માત્ર બે જ પ્રશ્‍નોના ઉત્‍તરમાં જવાબ આપવામાં તમે સફળ થતા તમારી ઉત્‍કંઠા જોતાં તમારા જવાબમાં નિખાલસતા અને પારદર્શકતા જોતા તમને નોકરી મળી જાય છે. એ મુજબ તમે રૂ. ર૦૦૦/- પગારદાર સાથે નોકરી સહર્ષ સ્‍વીકારી કાળુપુર સ્‍ટેશનેથી ચાલતા પહોંચી શકાય એવી રીતે બિલીમોરિયા એન્‍ડ સન્‍સની દુકાને જવાનું શરૂ કરો છો. ૮૦ વર્ષના એ સદ્દગૃહસ્‍થ તમારા આપેલા એ જવાબથી ખુશ થયા હતા કે દોસ્‍ત, તું શું કામ કરી શકે ? ત્‍યારે તમે જવાબ આપેલો કે શેઠ તમે કોઇ પણ કામ આપશો એ માટે તૈયાર છું. કારણ કે મારી માને, બહારના પારકાં કામ ઠામ-વાસણ, કપડાં ધોવાનાં કામથી બહાર કાઢવી છે. વાત વાતમાં તમે બોલી ગયેલા કે શેઠ, હું મારી માનો એકનો એક પુત્ર છું, જેણે એના બાપનું મોઢું જોયું નથી. મારા જન્‍મ પહેલાં શેઠ, મારા બાપા ગુજરી ગયા છે.

મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી તમારી પરિસ્‍થિતિનો સચોટ નિર્દેશક કરતાં એ સદ્દગૃહસ્‍થે તમને તરત જ નોકરીમાં રાખી લીધા. અને નિયમીત સમયસર બિલીમોરિયા એન્‍ડ સન્‍સમાં કામ કરતાં આજ્ઞાંકિત  નોકરિયાતોની યાદીમાં આવી ગયા. શરૂઆતમાં તમને કોઇ કામ આપવામાં ન આવ્‍યું. તમને સતત બે-ત્રણ દિવસ સુધી બેસાડી રાખવામાં આવ્‍યા અને તમે ત્રીજે દિવસે જેવાં દુકાનમાં આવ્‍યા એવા શેઠને મળી અને કહો છો કે શેઠ આ રીતે સતત બેસી રહેવું મને ન ગમે. હું કામ વગર અણહક્કનો પગાર નહીં લઉ. ત્‍યારે શેઠે જવાબ આપ્‍યો કે છોકરા, વિનુ, આજે તું મારી પરીક્ષામાંથી ૧૦૦ ટકા માર્ક લઇને ઉર્તીણ થઇ ગયો હવે કાલથી તને કામ ચિંધીશ. બિલીમોરિયા શેઠે બે-ત્રણ દિવસ સુધી ભાઇ વિનુ તને કામ નહીં આપીને, તારી પરીક્ષા લઇ રહ્યા હતા કે છોકરો ખરેખર તરવળાટવાળો છે કે બેઠાડું છે.

મિ. વિનુ ઉર્ફે વિવેક મિસ્‍ત્રી, તમારી કામ કરવાની ધગશ, ઉત્‍કંઠા અને વફાદારી પર શેઠ ખુશ થઇ જતા, લાગલગાટ છ મહિના સુધી સતત કામ કરવાની તમારી સક્ષમતા અને જવાબદારીની સભાનતાથી બિલીમોરિયા શેઠે એક દિવસ બાજુમાં બેસાડીને કહ્યું કે ભાઇ, … વિનુ, તારે હવે આવતી કાલથી આપણી છત્રાલની ફેકટરી પર જવાનું છે. ત્‍યાં ઉત્‍પન્‍ન થતી મશીનરીના ડિસ્‍પેચમાં તારે ધ્‍યાન આપી દરરોજના કામની વિગત મને જણાવવાની છે. જોતજોતાંમાં તમારી છ મહિનાની છત્રાલની ફેકટરી પરની તમારી કામગીરીની ક્ષમતા કામગીરીમાં જવાબદારી નિભાવવાની, ઉત્‍કંઠા, નિયમિતતા અને ચોક્કસપણું વગેરેથી ભારે સંતોષ અનુભવી બિલીમોરિયા શેઠે એક દિવસ આખી ફેકટરીનું સંચાલન તમને સોંપી દીધું. અને કહ્યું કે બેટા વિનુ, અઠવાડિયામાં એક જ દિવસ ફેકટરીમાં આવીશ. બધો જ કારોબાર તને સોંપતા હું આનંદ અનુભવું છું.

જોતજોતાંમાં સમય પસાર થતો ગયો, અને તમે બિલીમોરિયાની અત્‍યંત વિશ્‍વાસુ માણસની યાદીમાં આવી ગયા. એટલું જ નહીં પણ તમારી કામ કરવાની ઉત્‍કંઠા અને જવાબદારી નિભાવવાની ક્ષમતા, ઓછું બોલી ચોખ્‍ખુંચટ પરફેક્ટ કામ કરવાની તમારી આવડતથી અંજાઇ જઇ બિલીમોરિયા શેઠે તમને એક દિવસ બાજુમાં બેસાડીને કહ્યું કે, ભાઇ વિનુ, તું મારો આખા જગતમાં માત્ર ને માત્ર એક વિશ્‍વાસુ માણસ છો. અને મારે કોઇ સગાં-વહાલાં કે કોઇ સંબંધી છે જ નહીં. તેથી આ ફેકટરીના કામકાજના સંતોષ સાથે દિન-પ્રતિ દિન મારી ઉંમર વધતી હોવાના સાથે હું એવા નિર્ણય પર આવ્‍યો છું, આ ફેકટરીનો સંપૂર્ણ સંચાલન તને સોપું છું. આજથી મેનેજીંગ ડિરેકટરની પોષ્‍ટ તારા હવાલે કરી, આ ફેકટરીનો ભાગીદાર બનાવી, તને આખી ફેકટરીનો કારોબાર સોંપી હું નિવૃત્ત થાઉં છું.

મિ. વિનુ ઉર્ફે વિવેક મિસ્‍ત્રી, બિલીમોરિયા શેઠના આ નિર્ણયથી મનોમન તમે ઝુમી ઊઠો છો અને તમારામાં આનંદનો કોઇ પાર નથી. જોતજોતાંમાં તમારા સફળ સંચાલનને તમારે ત્‍યાં બનતી મશીનરી એક્સપોર્ટ કરવામાં તમે આખા ગુજરાતમાં બેસ્‍ટ એક્ષપોર્ટરનો ખિતાબ મેળવો છો.  લગભગ આ ફેકટરીના માલિક તમે સર્વેસર્વા બની જઇ, દરરોજ તમે ઘરે જતાં પહેલાં બિલીમોરિયા શેઠને ફેકટરીનો રિપોર્ટ આપી, તમારા ઘરે પહોંચવાનો નિત્‍યક્રમ જાળવી રાખો છો.

આ બાજુ બિલીમોરિયા શેઠની તબીયત એક બાજુ દિન-પ્રતિદિન લથડતી જાય છે અને તેમને હોસ્‍પિટલમાં દાખલ કરવા પડતા મિ. વિનુ ઉર્ફે વિવેક મિસ્‍ત્રી, તમે તેના એકના એક પુત્ર હોય તેવી રીતે શ્રવણના રૂપમાં જવાબદારી નિભાવો છો. બિલીમોરિયા શેઠનું કોઇ જ નજીકનું સગુંવહાલું ન હોઇ ને તેની પત્ની શિરીનની સલાહ લઇ, આખી ફેકટરી તેમ જ કાળુપુર સ્‍ટેશ્‍ન પાસેની દુકાન બધી જ સંપત્તિ તમારા નામે કરી નાખી બધાં જ ડોક્યુમેન્‍ટો તમને સોંપી છેલ્‍લા શ્વાસ છોડતા પહેલાં શિરીનનો હાથ તમારા હાથમાં સોંપી, કહે છે, ભાઇ વિનુ આજથી આ તારી મા છે. તેના છેલ્‍લા શ્વાસ સુધી તેનું ધ્‍યાન રાખી, બેટા, એક દીકરા તરીકેની ફરજ ચૂકતો નહીં. એમ કહી બિલીમોરિયા શેઠ છેલ્‍લો શ્વાસ છોડે છે અને હંમેશ માટે વિદાય લઇ પરલોક સિધાવે છે.

મિ. વિનુ ઉર્ફે વિવેક મિસ્‍ત્રી, તમે બિલીમોરિયા શેઠની અંતિમ વિધિ, દાનધર્મ વગેરે કરી, બિલીમોરિયા શેઠની ઇચ્‍છા મુજબ તમારી બીજી મા શિરીનને તમારી પોતાની મા સવિતાબહેનની જેટલી જ કાળજી લઇ, નવી જીવન યાત્રા તરફ પ્રયાણ કરો છો. સમય પૂરપાટ ઝડપે પસાર થતો જાય છે. એક વખત તમારી બીજી માતા શિરીન ગંભીર માંદગીમાં પટકાય છે. તમે હોસ્‍પિટલમાં દાખલ કરી તેને જીવાડવાના અથાત પ્રયોગ તો કરો છો. છતાં કામયાબ થતા નથી. અને છેલ્‍લા શ્વાસ છોડતાં છોડતાં શિરીન તમારા હાથમાં હાથ મૂકી કહે છે કે બેટા, તું  ખૂબ ખૂબ સુખી થાજે અને તારા શેઠ બિલીમોરિયા શેઠનું નામ ઉજાળજે. તમારી બીજી મા શિરીન છેલ્‍લો શ્‍વાસ છોડી પરલોક સિધાવે છે, અને તમે તેની અંતિમ વિધિ કરી તેનું રુણ ચૂકવો છો. અને પછી તમે નવી આવનારી ઘટનાઓની ઘટમાળમાં ગોઠવાઇ જાવ છો.

મિ. વિનુ ઉર્ફે વિવેક મિસ્‍ત્રી, તમે હવે ગુજરાતની અગ્રગણ્‍ય યાદીમાં આવી જાવ છો. આશરે ર૦૦ મજૂરોને રોજી આપતી તમારી ફેકટરીનું સંચાલન અને કાળુપુર પરની દુકાનનો સંચાલન સાથે અનેક નવયુવાનોને તેમની લાયકાત મુજબ એક નવો ટીમ સ્પિરીટ ઊભો કરી, એક પ્રાઇવેટ લિમિટેડવાળી કંપની બનાવી, બધા જ અગ્રગણ્‍ય સાથીદારોને કંપનીના શેર હોલ્‍ડર બનાવી, તમે એક ઉદ્યોગપતિ હોવાં છતાં, સમાજવાદી વિચાર સાથે સદ્દભાવ અને સમરસતાના ક્યારા ઊગાડી, દરેક સાથીદારને સરખા હિસ્‍સાના ભાગીદાર બનાવો છો. અને તે રીતે તમારી ફેકટરીનું સફળ સંચાલન કરતાં કરતાં અમદાવાદના તમારા રૂટિન કામ પતાવી, તમે તમારી ફેકટરી પર છત્રાલ તરફ જવાનો સિલસિલો ચાલુ રાખો છો.

એ જ રીતે આજે, તમે અમદાવાદથી છત્રાલ તરફ જતા ડ્રાઇવર રફીકને તમારો ભૂતકાળનો રોમાંચક ઇતિહાસ એ જ રેસ્‍ટોરન્‍ટમાં બેસીને તેને સંપૂર્ણપણે વાકેફ કરી થોડા હળવા થાવ છો. તમારો ડ્રાઇવર રફીક તમારી વાતથી પ્રભાવિત થઇ રોમાંચ અનુભવતા એક આપ્‍તજન હોવાના નાતે, તમારા જૂનાં સંસ્‍મરણો અને તમારી જીવનયાત્રાથી ખુશ થાય છે. અને તમને નમ્ર વિનંતી સાથે એક અપીલ કરે છે કે શેઠ, આ બધી વાત સાંભળી, હું ખરેખર રોમાંચ અનુભવું છું. પણ ૪૦ વર્ષ પહેલાં જીવન-મરણ વચ્‍ચે ઝોલાં ખાતી મા સારુ વી.એસ. હોસ્‍પિટલના સામે આવેલા સ્‍ટોર પર આપેલી દવાનું બીલ નહીં ચૂકવીને, તમારા કલંકિત ભૂતકાળને લઇને તમે સંજોગોના ગુલામ હતા, તે વાતથી તમે રાતોના રાતો સૂઇ શક્તા નહોતા, તે વાતને આપણે હંમેશને માટે કેમ ભૂંસાડી ન શકીએ, શેઠ ?

અને વિવેક મિસ્‍ત્રી તમે ડ્રાઇવરની વાતથી અંજાઇને તમારા ડ્રાઇવર રફીકને પૂછો છો કે ભાઇ .. રફીક, આપણે આ કલંકિત ઇતિહાસને ભૂંસાડવા શું કરવું જોઇએ ? રફીક તેને સલાહ આપે છે કે શેઠ, આપણે ફેકટરી પર જવાનું ભલે મોડું થતું, પણ આપણે અત્‍યારે જ વી.એસ. હોસ્‍પિટલ તરફ પાછા જઇ, એ જ મેડિકલ સ્‍ટોર્સમાં, જે ૪૦ વર્ષ પહેલાંના બાકી પૈસા જેટલા હોય એટલા રોકડા આપી, અને તમારા જેવાં અનેક જરૂરિયાતવાળા સંજોગોના ગુલામ કદી ન બને એવા અસંખ્‍ય લોકોને, શેઠ, તમારા તરફથી મફત દવા મળે તેવું લાંબાગાળાનું આયોજન કેમ ન કરી શકીએ, શેઠ? ડ્રાઇવરની આ વાતથી પ્રભાવિત થઇ સાબરમતીથી આશ્રમ રોડ તરફ, તમારી ઓડી ગાડીમાં બેસી તમે વી.એસ. હોસ્‍પિટલ તરફ પહોંચો છો. અને ૪૦ વર્ષ પહેલાંના કલંકિત ભૂતકાળને ભૂંસવા માટે એક હાથમાં રૂપિયા ૧,૫૦૦/-ની નોટ રાખી મેડિકલ સ્‍ટોર્સમાં પહોંચો છો. અને મેડિકલ સ્‍ટોર્સમાં ૪૦ વર્ષ પહેલાંનો તમારી માના દવાના બીલના પૈસા ન ચૂકવવવાની વાત, ત્‍યાં હાજર રહેલા મેડિકલ સ્‍ટોર્સના માલિક સાથે વાત કરો છો, અને ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડો છો. મેડિકલ સ્‍ટોર્સ પરના બધા જ લોકોને આ બીનાથી અચરજ થાય છે. ૪૦ વર્ષ પહેલાંનું કોઇ જ માણસ હાજર નથી, અને બધા જ નવા માલિકો છે. બધા નવા માણસો છે. અને આવા અસંખ્‍ય જરૂરિયાતવાળાને મફત દવા મળે તેનું આયોજન કરી, તેમનો સહકાર માંગી તમારા બિલીમોરિયા શેઠના નામે નવો મેડિકલ સ્‍ટોર્સ ઊભો કરી, મફત દવા આપવાનું આયોજન કરી, એક દવાનું પરબ શરૂ કરવાનો આયોજન કરી તેમના હાથમાં એક કરોડના ચેક મૂકી, તેમનો સહકાર માંગવાની અપીલ કરો છો.

અને એક સહૃદયી મિટિંગ કરી અડધી કલાક બેસી દવાનું પરબ કરવાનો આયોજનના મંડાણ કરો છો. મેડિકલ સ્ટોર્સના માલિકોએ આ અંગે સંપૂર્ણ સહકારની ખાતરી આપતાં તમે ધન્‍ય ધન્‍ય અનુભવો છો. માનવતાના આ મહાયજ્ઞમાં તમે અમદાવાદના આંગણે એક નવું વાતાવરણ સર્જી અને દવાની પરબ સ્‍થાપવાનો વિક્રમ સ્‍થાપો છો. અને તમારી ફેકટરી પર છત્રાલ જતાં મેડિકલ સ્‍ટોર્સના માલિકને હજુ પણ કોઇ બીજા પૈસાની જરૂર હોય, તો વિના સંકોચે મારી પાસે માંગજો, હું ગમે તેટલા પૈસા આપવા તૈયાર છું, એમ કહી તમે તમારી ફેકટરીનું વિઝિટીંગ કાર્ડ, ટેલિફોન નંબર વગેરે મેડિકલ સ્‍ટોર્સના માલિકને સુપત્ર કરી, ફરી પાછા તમારા ડ્રાઇવર રફીક સાથે તમારી લકઝુરિયસ ઓડી ગાડીમાં છત્રાલ તરફ પ્રયાણ કરો છો. 

જોતજોતામાં, વી.એસ. હોસ્‍પિટલની બાજુમાં આવેલા ખુલ્‍લા પ્‍લોટમાં એક સરસ મજાનો મેડિકલ સ્‍ટોર્સ થાય છે, વીસ માણસોના સ્‍ટાફ સાથે દવાના પૂરા સ્‍ટોક સાથે સંપૂર્ણ સુવિધાવાળો મેડિકલ સ્‍ટોર્સ થાય છે જેના પર બિલીમોરિયા શેઠનું દવાનું પરબના લાગેલા બોર્ડ સાથે એની ઉદ્દઘાટન વિધિ થાય છે. વિવેક મિસ્‍ત્રી, મેડિકલ સ્‍ટોર્સના માલિકોના સહકાર સાથે તમારા ઉમદા દાન સાથે, એક દિવસ તમારે હાથેથી રીબન કાપી તેનું ઉદ્દઘાટન થાય છે.

અસંખ્‍ય જરૂરિયાતવાળા અમદાવાદના વસાહતીઓને મફત દવા મળવાનું માનવતાનો મહાયજ્ઞ શરૂ થાય છે. અને તે સાથે અમદાવાદના તમામ દૈનિક સમાચારોએ મોટા મથાળા સાથે અમદાવાદમાં માનવતાનો મહાયજ્ઞ બિલીમોરિયા શેઠના દવાનું પર બની હેડ લાઇન સાથે નોંધ લેવાય છે. અનેક જરૂરિયાવાળાને, અસંખ્‍ય જરૂરિયાતવાળાને મફત દવા મળવાનું પ્રારંભ થાય છે અને તમે મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી, આ દવાનું પરબ ચલાવવા જેટલા પૈસાની જરૂર હોય તેટલા પૈસાની ઓફર આ દવાનું પરબ ચલાવતા સંચાલકોને આપો છો. અમદાવાદના આંગણે મફત દવા મળવાના દવાના પરબ સ્‍થાપવાના કાર્યમાં યશભાગી બનો છો. તમને આ આયોજન પાછળનું સોનેરી સલાહ આપનાર ભાઇ રફીકને તમારી બિલકુલ બાજુમાં સંપૂર્ણ સુવિધાવાળો ફ્લેટ અપાવી ભાઇચારાનો એક નવો મિસાલ સ્‍થાપો છો. તમે તમારા આપ્‍તજન સમા રફીક સાથે દરરોજ તમારી એક ઓડી ગાડીમાં છત્રાલ ફેકટરી પર પહોંચવાનો નિત્‍યક્રમ ચાલુ રાખો છો. અને સાથેસાથે કાળુપુર સ્‍ટેશન પર ચાલતી દુકાન બિલીમોરિયા એન્‍ડ સન્‍સની પેઢીમાં ત્‍યાં કામ કરતાં બધા જ વફાદાર સાથીદારોને એ દુકાનનો વહીવટ સોંપી, કાયદેસર રીતે તેમાંથી તમારી જાતને અળગી કરી, આ દુકાનનો વહીવટ એ લોકોને હવાલે કરો છો. અને તમે એવી સૂચના આપીને તમે ત્‍યાંથી વિદાય લો છો કે દોસ્‍તો, આપણા બિલીમોરિયા શેઠનું નામ ઉજાળજો અને સફળ સંચાલન કરી બધા જ મિત્રો સરખા હિસ્‍સે નફો વેચવાનું ચાલુ રાખશો.

આજે આ દુકાનનો વહીવટ તમને સોંપી હું સંપૂર્ણપણે નિવૃત્ત થાઉં છું અને ક્યારે ય પણ મારી સલાહ સૂચનાની જરૂર હોય તો મને જરૂર મળજો, એવી શુભેચ્‍છાઓ આપી, તમે ઘર તરફ પ્રયાણ કરો છો. અમદાવાદને આંગણે થયેલા માનવતાના આ યજ્ઞમાં અમદાવાદની જીવનયાત્રામાં દવાનું પરબ કરી તમે એક નવું યશકલગીનું છોગું ઊગાડો છો. આ વિક્રમ સજર્ક બનાવતી, આખા અમદાવાદામાં એક માનવતાનો યજ્ઞનો સંચાર થતાં અમદાવાદમાં એક ઉષ્‍માભર્યા અજવાળાનો ઉદય થાય છે. મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી, તમારા કલંકિત ભૂતકાળને હંમેશને માટે મીટાવી દઇ, અસંખ્‍ય વિનુઓ સંજોગોવસાત દવાના વાંકે કલંકિત કારકિર્દી ન બનાવે, તેની વ્યવસ્થા કરી, એક ઉમદા કૃત્‍ય કરી ઊંચેરું સ્‍થાન મેળવી જાવ છો, મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી.

આ સાથે અમદાવાદની જીવનયાત્રામાં અગાઉ પાણી પરનાં પરબો અને પુસ્‍તકનાં પરબો અસંખ્‍ય હોવાના દાખલા સાથે આજે અમદાવાદમાં દવાના પરબની સ્‍થાપ્‍ના તમારા યોગદાનથી શરૂ થતાં અમદાવાદની જીવનયાત્રામાં એક અનેરા માનવતાના સફરનો સંચાર થાય છે.

મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી, સલામ …… તમારી પશ્ચાતાપરૂપે સર્જનાત્‍મક યોગદાન આપી માનવતાના યજ્ઞને દવાના પરબ થકી સ્‍થાપવા માટે, સલામ ….. મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી …. તમને સલામ…. અને મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી, સલામ તમારા પેલા આજ્ઞાંકિત આપ્‍તજન સમા ડ્રાઇવર રફીકને પણ સલામ. અને મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી, સલામ તમારી ત્‍યાગવૃતિ, નિખાલસતા અને પારદર્શકતાને સલામ. મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી, કાળુપુરની બિલીમોરિયા એન્‍ડ સન્‍સની પેઢીને, ત્‍યાં કામ કરતાં સાથીદારોને સોંપીને તમારી ત્‍યાગ ભાવનાને સલામ .. તમારી સમાજવાદી વિચારધારાને સલામ. મિ. વિવેક મિસ્‍ત્રી, તમારી જીવનયાત્રાને સલામ ..

હા ! પસ્‍તાવો વિપુલ ઝરણું, સ્‍વર્ગથી ઊતર્યું છે,
પાપી તેમાં ડૂબકી દઇને પુણ્‍યશાળી બને છે.

e.mail : koza7024@gmail.com

ગયે અઠવાડિયે મળેલા એક પત્રનો અહીં જાહેર રીતે જવાબ આપવાનું મન થાય છે. વાચકમિત્ર યુવાન છે. કંઈક દુભાયેલા છે, અકળાયેલા છે. લખે છે : ‘તમારી વાતો વાંચીને લાગે છે કે તમે તૃપ્ત છો. સંતોષી છો. જિંદગીથી ખુશ છો. મને તો મારી આસપાસ બધે દુ:ખનું ધુમ્મસ છવાયેલું લાગે છે. આટલી નાની વયમાં જીવન કંટાળજનક લાગે છે. જિંદગી જીવવા જેવી નથી લાગતી. આમ કેમ થતું હશે?’

ઘણા જણને આવી વાતો કરતાં સાંભળું છું. મેં પોતે પણ જીવનમાં ઓછી અકળામણો નથી અનુભવી. વરસો પહેલાં ગોરખપુરમાં ‘નાથ સંપ્રદાય’ના એક સંત મળ્યા હતા. મારી એ વખતની અકળામણ જાણી કહે, ‘બેટા, આનંદનો ખજાનો તો આપણા દિલની સંદૂકમાં જ પડ્યો છે. એને ખોલવાની જીવનકૂંચી સાંપડે તો બસ, આનંદ આનંદ વરતાઈ રહે. દુનિયા આખી પોતાની પાસે જે નથી એનો વલોપાત કરે છે. સરવાળો કરવા જેવું જે ઘણું ઘણું હાથવગું છે એની સામે તો નજર સુધ્ધાં આપણે કરતા નથી. ઈશ્વરે આપણને બે સરસ આંખો, હાથ, પગ, મગજ, તંદુરસ્તી … કેટલું બધું આપ્યું છે! ઘણા અંધ છે, પંગુ છે, પાગલ છે, બીમાર છે. એ બધાને મુકાબલે આપણે કેવા સુખી છીએ. એ રીતે કદી તેં વિચાર્યું છે?’

એમના આ જીવનગણિતમાંથી મને એક નવી દૃષ્ટિ જાણે લાધી ગઈ. શરૂ કર્યો સરવાળાનો પાઠ અને એમણે ગણાવ્યા એવા આનંદના આંકડા ગોઠવવા માંડ્યા. ઘણી બધી અકળામણ ઓસરી ગઈ. આપણી પાસે જે છે, એની આપણને કદર નથી. હમણાંની જ વાત છે. થોડા દિવસ પહેલાં અચાનક મારા જમણા હાથનો અંગૂઠો પાક્યો. અપાર વેદના થાય. લખાય નહીં. મન બેચેન બેચેન. ત્યારે જ મને રોજના સાથી અંગૂઠાની કિંમત સમજાઈ.

1952-53માં ગામદેવી પર હું એક વ્યવસાયી લાયબ્રેરી ચલાવતો હતો. દુકાનમાં રિપેર કામ ચાલતું હતું. અચાનક કડિયાના હાથમાંથી તગારું છૂટી ગયું. ભીની રેતી-સિમેન્ટ ઊડી અને એક મોટું ચોસલું મારી આંખમાં અથડાયું. ડોળો આખો સિમેન્ટથી ભરાઈ ગયો. તરત દવાખાને ગયો. ડૉક્ટર જૂના મીત્ર. કહે, ‘આ તો સારું નથી લાગતું. આમાં મારું કામ નહીં.’ ટેક્સી કરી મને લઈ ગયા, આંખના નિષ્ણાત ડૉક્ટર ‘ડગન’ પાસે. એ ભલા અનુભવી પારસીએ મને ખૂબ હિંમત આપી. બંને આંખો દવાથી સાફ કરી ખૂબ ઝીણવટથી તપાસી. પછી મલમ લગાડી, બંને આંખો પર પાટો બાંધી દીધો. કહે, ‘દીકરા, ગભરાતો નહીં. અત્યારે કંઈ કહી શકતો નથી. ત્રણ દિવસ પછી પાટો ખોલીશું ત્યારે બરાબર સમજ પડશે કે કેટલું નુકસાન થયું છે. ત્રણ દિવસ આંખો બંધ રાખવાની. પાટો બિલકુલ ખોલવાનો નહીં.’

એ ત્રણ દિવસ અને ત્રણ રાત અંધાપામાં કાઢ્યાં. હજાર શંકાઓ મનમાં ઊઠતી, આંખો ખોઈ તો નહીં બેસું? એવો કારમો ભય રૂંવાડે રૂંવાડે છવાઈ ગયો. ત્રણ દિવસમાં તેર ભવનું જ્ઞાન થઈ ગયું. ઈશ્વરની અકળ ગતિનો અને પ્રાર્થના દ્વારા કેવી રાહત મળે છે એનો પરચો મળી ગયો. ચોથે દિવસે પાટો ખૂલ્યો અને પ્રભુકૃપાથી પાછી નરવી દૃષ્ટિ સાંપડી. જોવાની અને જીરવવાની બંને દૃષ્ટિ સાંપડી.

પેલા સંત પુરુષની વાત વધારે સ્પષ્ટ થતી ગઈ. જીવનનું તમામ દુ:ખ હાથમાંના બરફની પેઠે જાણે ઓગળી ગયું. થયું : ‘અરે, જિંદગી કેટલી બધી જીવવા જેવી છે!’ આજે કોઈ અંધને જોઉં છું અને અનુકંપાથી અંતર છલકાઈ જાય છે. એ ગમે તેવો મેલોઘેલો હોય છતાં સ્નેહથી અને સમભાવથી એનો હાથ પકડી એને રસ્તો પાર કરાવવાનું કદી ચૂકતો નથી. બીજાનું દુ:ખ અનુભવવાની આંતર-નજરમાંથી આપણાં નાનાં નાનાં સુખની કદર કરવાની વૃત્તિ કેળવાય છે. એ જ શું ખરી જીવનકૂંચી નથી? એમાંથી આપણાં દુભાયેલાં ભાંડુઓની દુવા સાંપડે છે. અને દુવાની મૂડી તો કેટલી મબલખ છે! એ મૂડી તો આપણને ન્યાલ કરી દે.

થોડા દિવસ પહેલાંની જ વાત છે. અમે થોડા સાહિત્યકાર મિત્રો ફૂટપાથ પર ઊભા વાતો કરતા હતા. ટૂંકી વાર્તા વિશે ચર્ચા ચાલતી હતી. એક ડોસીમા રસ્તો ઓળંગવાની મથામણ કરી રહ્યાં હતાં. જરા આગળ વધે અને મોટરનો અવાજ સાંભળી પાછાં હઠી જાય. ધ્રૂજતી જર્જર કાયા, મોં પર જીવનની યાતનાઓ જેવી અપરંપાર કરચલીઓ, ફાંટ્યાંતૂટ્યાં લૂગડાં ને મોટરની અપાર અવરજવરની અકળામણ. જાણે જીવતી જાગતી કરુણ વાર્તા જોઈ લ્યો. નજર પડી તોયે સૌ વાર્તાની ચર્ચામાં જ મસ્ત હતા! મારું અંતર વલોવાઈ ગયું ડોસીનો હાથ પકડી લીધો. કહ્યું, ‘ચાલ, મા! તને સામે પહોંચાડી દઉં.’ ખૂબ ભરોસાપૂર્વક એણે એની કંગાળ આંગળીઓ મારી હથેલીમાં સોંપી દીધી. રસ્તો પાર થઈ ગયો. એ કહે, ‘બેટા, ત્રણ દિવસથી ભૂખ્યા જેવી છું એટલે કાયા વારંવાર લથડી પડે છે.’ મેં પૂછ્યું, ‘કેટલા પૈસા જોઈએ છે ખાવા માટે?’ એ કહે, ‘પચીસ પૈસા. પંદર પૈસાની ચા અને દસ પૈસાની પાઉંરોટી. દાંત નથી. ચામાં ભીંજવી રોટી ખાઈ લઉં છું. ચા ના મળે તો પાણીથી ચલાવું.’ ખીસામાં હાથ નાખ્યો. હાથમાં અનાયાસ આવી ગઈ પાંચની નોટ. થયું, ડોસીના નસીબની હશે! આપી દીધી. કહ્યું, ‘માડી! વીસ દિવસ સુધી નિરાંતે ખાજે.’ બુઢિયા ગદ્ ગદ થઈ ગઈ. કદાચ કોઈએ એને આટલી રકમ એક સામટી નથી આપી. વાકાં વળી એણે મારા પગ પકડી લીધા. કહે, ‘આ તો પાંચની નોટ છે!’ મેં કહ્યું, ‘તારા નસીબની હશે. લઈ જા.’ એની આંખમાંથી આંસુની ધાર વહી ગઈ. કહે, ‘બેટા ! તેં મારી આંતરડી ઠારી. ઈશ્વર તને આનો અનેકગણો બદલો આપશે.’ મારે માથે દુવાનો હાથ ફેરવી, કપડાંને છેડે નોટ બાંધી એ ચાલી ગઈ. ખૂબ નાનો હતો ત્યારે માને ખોઈ બેઠો છું. જિંદગીભર એનો વસવસો રહ્યો છે. એક દુ:ખી સ્ત્રીએ ‘બેટા’ કહી માથે હાથ ફેરવ્યો ને જાણે પાંચ રૂપિયાના બદલામાં પાંચ કરોડ મળ્યા હોય એવો આનંદ અંતરને અજવાળી ગયો!

એક બીજો પ્રસંગ યાદ આવે છે. ચોપાટીની રેતીમાં ભેળપૂરીવાળા બેસે છે ત્યાં ફરતો હતો. ભીખમંગાની જમાતની એક નાની પાંચ—છ વરસની છોડી ગભરાટમાં રેતીમાં કંઈક ખોળ્યા કરે. ચોધાર આંસુએ રડે, કરગરે કે, ‘મારી આઠ આની પડી ગઈ છે. રેતીમાં જડતી નથી. મહેરબાની કરી કોઈ શોધવા લાગો. નહીં મળે તો મારી અમ્મા મને મારી નાખશે!’ કોઈ એની વાત કાને ના ધરે. કોઈ વળી મજાક કરે, ‘આ લોકો બડા બદમાશ હોય છે. જુઓ કેવો ઢોંગ કરે છે. આવડી અમથી છોડી!’ મને મારી પૌત્રી યાદ આવી ગઈ, એ સાચાંખોટાં આંસુ પાડે ને બે—પાંચ રૂપિયા પલકવારમાં વટાવાઈ જાય છે. છોકરીનાં આંસુ જોઈ મનમાં અજંપો થઈ આવ્યો. ખીસામાંથી આઠ આના કાઢી આપી દીધા. થયું, સાચું બોલે છે કે ઢોંગ કરે છે એનો ન્યાય નથી કરવો. પણ એ વખતે એની આંખમાં જે રાહતનો છૂટકારો દીઠો, આનંદની જે એક ઝલક દીઠી એથી મન તૃપ્ત થઈ ગયું. પાસે એક ભૈયાજી ઊભા હતા. કહે, ‘બાબુજી, તમે ખૂબ સારું કર્યું. છોકરીના નિ:સાસાને પંપાળીને સાચા ધરમનું કામ કર્યું. ભગવાનને ચોપડે એની નોંધ રહેશે.’

આવાં આવાં નાનાં નજીવાં, દિલનો અવાજ સાંભળીને કરેલાં કામો, કેવી શાંતિ બક્ષી જાય છે, આપણા મનને! એટલે પેલા વાચકમિત્રના પત્રના અનુસંધાનમાં લખવાનું થાય છે કે: ‘ભાઈ! જિંદગી ખૂબ જીવવા જેવી છે. દુ:ખનો અનુભવ તો પારસમણિ જેવો છે. એના સ્પર્શે જ તો સુખની કદર કરવાની સૂઝ આપણને સાંપડી શકે છે. દુ:ખ નહીં હોય, તો ઝઝુમશું શેની સામે! એવા ઝંઝાવાતોનો સામનો કરવા માટે દીનદુ:ખિયાની દુવા જેવું અમોઘ શસ્ત્ર બીજું એકેય નથી.’

અને ગોરખપુરના સંતના શબ્દો ફરી યાદ આવે છે : ‘આનંદનો ખજાનો તો આપણા દિલની સંદૂકમાં જ પડ્યો છે. એને ખોલવાની જીવનકૂંચી સાંપડે તો બસ, આનંદ જ આનંદ વરતાઈ રહે!’

(સ્વ. રસિક ઝવેરી લિખિત ‘દિલની વાતો’ ભાગ-1નાં પાનાં : 40થી 45 પરથી સાભાર..  ..ઉ.મ..)

સૌજન્ય : ’સન્ડે ઈ.મહેફીલ’ – વર્ષ : સોળમું – અંક : 461- September 13, 2020