મેરે પ્યારે બેરોજગાર મિત્રોં,

છોટા પત્ર લિખ રહા હું. મેં આપકે આંદોલનસે પ્રભાવિત નહીં હું. આપમેં જનતા હોનેકા બૌદ્ધિક સંઘર્ષ શુરુ નહીં હુઆ હૈ. આપકી રાજનીતિક સમજ ચાર ખાનોં તક હી સીમિત હૈ. ઈસ લિયે આપ લોગોંસે કોઈ ઉમ્મીદ નહીં રખતા. જો યુવા મીડિયા ઔર મીમસે ભીડમેં બદલે જા સકતે હૈ, વે આગે ભી બદલે જાયેંગે. આપ મુઝે સહી સાબિત કરેંગે. જનતા બનનેકી લડાઈ સબસે મુશ્કિલ લડાઈ હોતી હૈ. આપ જનતા નહીં બન સકતે. અપની લડાઈ લડ રહે હૈં ઔર વો ભી છોટી લડાઈ. આપ અસફલતા કે લિયે અભિશપ્ત હૈં.

લેકિન બાર બાર નયે નયે તરીકેસે સંઘર્ષ કરનેકી કોશિશસે મૈં સાઢે તીન પ્રતિશત પ્રભાવિત હુઆ હું. મૈં જાતિવાદી ઔર સાંપ્રદાયિક હો ચુકે નૌંજવાનોં સે ઈતની હી ઉમ્મીદ રખતા હું. પ્યારે મુલ્કકે લોકતાંત્રિક વાતાવરણકો બરબાદ કરનેમેં આપ સભીકા ભી યોગદાન રહા હૈ. મેં નેતા નહીં હું, જો આપકા વોટ ચાહતા હું. મુઝે સાંપ્રદાયિક હો ચુકે નૌજવાનોંકા હીરો નહીં બનના હૈ. જો યુવા વ્હાટ્સ અપ યુનિવર્સિટીકી મીમકે ગુલામ હૈં, મુઝે ઉનસે ઉમ્મીદ નહીં હૈં.

આપ બેરોજગારોંને પ્રધાનમંત્રીકે જન્મદિનકો અપની બાત કહનેકા મૌકા ચુના હૈ. અચ્છી બાત હૈ કિ લગાતાર ફેલ હોને કે બાદ ભી આપ નૌજવાન કોશિશ કર રહે હૈં. લેકિન યહ કોશિશ યુ.પી. યા બિહાર તક સીમિત ન રહે. બંગાલ તક ભી જાયે ઔર પંજાબ તક ભી. બિહાર તક ભી જાયે ઔર મધ્ય પ્રદેશ તક ભી. રોજગારકે સ્વરૂપકે વ્યાપક પ્રશ્નોંકો ભી શામિલ કરેં. ‘અપની પરીક્ષા, અપના રિઝલ્ટ’કી ભાવના આપકે આંદોલનકો કહીં નહીં પહુંચને દેગી.

કાલેજોકી ફીસકા ભી હાલ દેખ લેં. કાલેજોમેં પઢાનેવાલે શિક્ષકોંકી ગુણવત્તા ઔર ઉનકી નૌકરીકા હાલ દેખ લેં. ઠેકે પર પઢાનેવાલે શિક્ષક આપકા ભવિષ્ય નહીં બના સકતે. અપની લડાઈકા દાયરા બડા કરેં. લડાઈસે મેરા મતલબ આરતીસે હૈં. દિલ્લી પુલીસને દંગોકી ચાર્જશીટ મેં લિખા હૈ કિ ચક્કાજામ લોકતાંત્રિક નહીં હૈં. ક્યા પતા, લડાઈ લિખને પર કોઈ ધારા લગ જાયે. ઈસ લિયે આપ આરતી કરેં. અબ વહી કરને કો બચા હૈં.

બેરોજગાર યહ ભી સમઝ લેં કિ ઉન્હેં મીડિયાને બાહર કર દિયા હૈ. ઈસ લિયે બગૈર મીડિયા કવરેજકે શાંતિપૂર્ણે ઔર શાલીન સંઘર્ષકી કામના કરેં. સ્વાભિમાન પૈદા કરેં કિ બિના મીડિયાકે ભી વર્ષોં સંઘર્ષ કરેંગે. મોમબત્તી જલાનેકે બાદ ન્યૂઝ ચૈનલ ન ખોલેં કિ વહાં દિખાયા જા રહા હૈ યા નહીં. ન્યૂઝ ચૈનલોંને જનતાકા બ્રેન વૉશ કર દિયા હૈ. માનસિક રૂપસે બેરોજગાર કર દિયા હૈ. ન્યૂઝ ચૈનલોકો બેરોજગાર કીજિએ. દેખના બંદ કરેં. લોગોં કો સમઝાયેં.

આપ મુખ્ય ધારાકે અખબારોં ઔર ચૈનલો પર એક રુપયા ખર્ચ ન કરેં. ખુદ દેખેં કિ આપ ક્યોં પઢતે હૈ ઈન્હેં. ઈનમેં ખબર નહીં હોતી હૈ. હોતી હૈ તો અસર નહીં હોતા હૈ. ક્યોંકિ દિન રાત પ્રોપેગૈંડા છાપ કર જનતાકો ચેતના શૂન્ય કર દિયા હૈ. ઈસ લિયે સિર્ફ રોજગારકી લડાઈ ન લડેં. એક પાઠક ઔર દર્શક કી ભી લડાઈ લડેં. કુછ વેબસાઈટ હૈં જિન્હેં સપોર્ટ કરેં-પઢેં. article14, scroll, the wire, the ken, Quint, Newslaundry, Alt News, The News Minute, Gorakhpur Times, Live Law, People’s Archive of Rural India (PARI), India Spend, media vigil, janchowk, ઈન સબકો પઢેં આપને હી પ્રધાનમંત્રી કો ચુના હૈ. લેકિન મુઝે બુરા લગા કિ આપને ઈન્હેં જન્મદિનકી બધાઈ નહીં દી. છોટે મન સે કોઈ બડા નહીં હોતા — અટલજી કી પંક્તિ હૈં. ઈન્હેં ભી ખુલે મનસે જન્મદિનકી શુભકામનાએં દીજિએ. ટ્વિટર પર મૈંને આપકે સારે પોસ્ટર દેખેં, અગર એક પંક્તિ શુભકામનાઓં કે લિખ હી દેંગે તો આપકા આંદોલન  છોટા નહીં હોગા. ઈન પોસ્ટરોકો દેખ કર લગા કિ આપકે આંદોલનમેં વિચારકી કમી હૈં. બહુત બોરિંગ હૈ આપકા આંદોલન. તભી લગા કિ મુઝે પત્ર કે જરિએ આપસે સંવાદ કરના ચાહિએ.

ખુદકો બદલના હી પહલા આંદોલન હોતા હૈ. જો લિખા હૈ ઉસે ધ્યાનસે પઢે. આપ સફલ હોં.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 21 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 04-05

હવે દોઢેક માસ પછી, બીજી નવેમ્બરે, ભારત સહિત આખી દુનિયાને પ્રભાવિત કરનારી અમેરિકી પ્રમુખની ચૂંટણીના પરિણામ આવશે. તેની પ્રતીક્ષા કરવાની આપણે પણ શરૂઆત કરી દેવી જોઈએ. સાથે એ વાતનું દુ:ખ થવું જોઈએ કે મીડિયાએ બહુ મહત્ત્વના સમયે લોકોનું ધ્યાન જાણીબૂઝીને બિનજરૂરી વિષયોમાં રોકી રાખ્યું છે. મહામારી વચ્ચે યુદ્ધની જેમ યોજાનારી અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીના પ્રવાહો સાથે આપણા ભવિષ્યને પણ સંબંધ છે.

ગયા વરસના સપ્ટેમ્બરની જ વાત છે. વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની સાત દિવસની અમેરિકા યાત્રા દરમિયાન હ્યુસ્ટનમાં ભવ્ય ’હાઉડી મોદી’ કાર્યક્રમ યોજાયો હતો. અમેરિકાનાં લગભગ બધાં જ રાજ્યોમાંથી ઊમટેલી પચાસ હજારની ભીડથી અભિભૂત પ્રધાનમંત્રીએ અમેરિકામાં વસતા ભારતીય મૂળના અમેરિકીઓને દસ ભારતીય ભાષાઓમાં આશ્વસ્ત કરતા કહ્યું હતું કે તેમણે જરા ય ચિંતિત થવાની જરૂર નથી. ભારતમાં બધું સરસ ચાલી રહ્યું છે. “ઓલ ઈઝ વૅલ” (હવે દેશના એકસો ત્રીસ કરોડ નાગરિકો જ છાતી પર હાથ રાખીને ઑલ ઈઝ વૅલની અસલિયત બતાવી શકે છે.)

ભારતના વડાપ્રધાને હ્યુસ્ટન રેલીમાં અમેરિકી રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પની ઉપસ્થિતિમાં જે એક જબરદસ્ત વાત કરી હતી તે એ હતી કે, “અબકી બાર ટ્રમ્પ સરકાર” રેલીમાં ઉપસ્થિત લોકોએ મોદીના આ નારાને જોરદાર રીતે વધાવી લીધો હતો. મોદી અને ટ્રમ્પ બેમાંથી એકેયે એ સમયે જરા ય વિચાર્યું નહોતું કે વરસમાં જ બેઉ દેશોનું ચિત્ર બદલાઈ જશે. અમેરિકીઓની સાથે ભારતીય મૂળના નાગરિકો પણ એમના અત્યાર સુધીના સૌથી મોટા ધર્મસંકટમાં છે કે હવેની વખતે ટ્રમ્પ સરકાર હોવી જોઈએ કે નહીં.

એ કહેવાની જરૂર નથી કે ભારતીય મૂળના અમેરિકીઓનો મત અમેરિકી રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીના પરિણામોને અસર કરે છે. એટલે ટ્રમ્પ અને તેમના હરીફ ડેમોક્રેટ ઉમેદવાર જો બાયડન બંને ભારતીયોને રિઝવી રહ્યા છે. બાયડને તો ભારતીય મૂળની માતાની અશ્વેત દીકરી કમલા હેરિસનને ઉપરાષ્ટ્રપતિ પદના ઉમેદવાર બનાવ્યાં છે. આમ કરીને ટ્રમ્પથી નારાજ અશ્વેત નાગરિકો અને ભારતીય મૂળના લોકો એમ બેઉને પોતાના પક્ષે કરવાનો તેમનો ઉદ્દેશ છે. મુદ્દો એ છે કે આ વખતની અમેરિકાની ચૂંટણીમાં ઘણુંબધું દાવ પર છે. આ વખતે અમેરિકાની સ્થિતિ પણ ભારતના જેવી જ છે.

એને કેવળ સંજોગ જ માની શકાય કે ચૂંટણીના થોડા સમય પહેલાં જાહેર થયેલી વ્હાઈટ હાઉસની ટેપ્સમાં ભૂતપૂર્વ રિપબ્લિકન રાષ્ટ્રપતિ રિચર્ડ નિકસન એકદમ ઝેરીલા અંદાજમાં એમ કહેતા સંભળાય છે કે ભારતીય મહિલાઓ દુનિયાની સૌથી અનાકર્ષક સ્ત્રીઓ છે. ભારતીય મહિલાઓની સેક્સસંબંધી ક્ષમતાઓ પર પણ તેમણે બેહૂદી ટિપ્પણી કરી છે.

ભારતનાં સપનાંનું અમેરિકા આ સમયે ભારે કઠણ પરિસ્થિતિમાંથી પસાર થઈ રહ્યું છે. જો કે આપણને તેની પૂરી જાણકારી મળી રહી નથી. અમેરિકામાં હવે માત્ર કોરોનાના વધતા સંક્રમણ કે મોતના આંકડા સુધી જ સંકટ સીમિત નથી. તેની સડકો પર મહિનાઓથી હિંસક ઘટનાઓ ઘટી રહી છે. સરકારની વિરુદ્ધ જબરદસ્ત આંદોલનો થઈ રહ્યાં છે. પોલીસ પર પક્ષપાતપૂર્ણ અને રંગભેદી હિંસા આચરવાના અરોપો થઈ રહ્યા છે. (આવું આપણે ત્યાં પણ થાય છે!) આરોપ તો એ પણ છે કે ગોરાકાળા વચ્ચેના ભેદભાવને સરકારનું સમર્થન છે.

અમેરિકી સમાજ આ વખતે બે ભાગમાં વહેંચાયેલો છે. ખરાબ આર્થિક સ્થિતિ અને બેરોજગારીની પણ મોટી સમસ્યા છે. આ ચૂંટણી એ નક્કી કરશે કે ચામડીના રંગના આધારે ચાલતો રંગભેદ અને લઘુમતી અશ્વેતોના સમાન અધિકારો અંગે અમેરિકી મતદારોનું શું વલણ છે. ટ્રમ્પની પાર્ટીને સવર્ણો(ગોરાઓ)નું સમર્થન ધરાવતી પાર્ટીના રૂપમાં રજૂ કરાય છે. કહેવાય છે કે ટ્રમ્પની સત્તાવાપસી અમેરિકામાં લોકતંત્રને ખતમ કરી દેશે. એવો પણ પ્રચાર ચાલી રહ્યો છે કે ટ્રમ્પ અમેરિકાને પુતિનના રશિયાની જેમ ચલાવવા માંગે છે. અને એ તો સતત કહેવાય છે કે ગઈ ચૂંટણી જેમ આ ચૂંટણીમાં પણ રશિયા હસ્તક્ષેપ કરશે.

અમેરિકાનાં ચૂંટણી પરિણામો દુનિયાના ભવિષ્યના વ્યાપારની દિશા, સૈન્ય સમજૂતીઓ, લડાઈઓ અને તેમાં થનારાં મોત, શાંતિ માટેના પ્રયાસો વગેરેને તો નક્કી કરશે જ. ઉપરાંત, જ્યાં કોઈ પણ પ્રકારની લોકશાહી છે તેવા દેશોને પણ અસર કરશે. ભારતમાં પણ આજે એ જ બધી સમસ્યાઓ છે જે અમેરિકામાં છે. અમેરિકામાં રંગભેદને લઈને જે આરોપ ટ્રમ્પ પર થાય છે, તે જ ભારતના સત્તાપક્ષ ભા.જ.પ. પર લઘુમતી મુસ્લિમો અંગેના તેના વલણ અંગે થાય છે. અમેરિકા જેવું વિભાજન અહીં પણ છે. ભારતમાં પણ સરકારની મૂળ તાકાત બહુમતી સમુદાય જ છે.

ભારતના કેટલાક નાગરિકો કમલા હેરિસનની ઉમેદવારીને લઈને ગર્વ અનુભવે છે, પણ ત્યાંના ચૂંટણી પરિણામોની ભારતના લોકતંત્ર પર પડનારી અસરોથી પૂર્ણપણે અજાણ છે. ટ્રમ્પ અગર જો એમ દાવો કરે છે કે મોદી તેમના બહુ જ સારા મિત્ર છે, તો અમેરિકી રાષ્ટ્રપતિ એ વાતની પણ પ્રતીક્ષામાં હશે કે વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી ટ્રમ્પના ટેકામાં ભારતીયોને વોટ આપવા હ્યૂસ્ટન રેલીની જેમ ફરી કોઈ અપીલ કરી દેશે.

ઓપીનિયન પોલમાં ડેમોક્રેટ ઉમેદવાર જો બાયડન રાષ્ટ્રપતિ ટ્રમ્પ કરતાં આગળ હોય એવું ચિત્ર છે. જો કે, તે કદાચ ભૂલભર્યું ને છેતરામણું પણ સાબિત થઈ શકે છે. કોઈ ચમત્કાર જ ટ્રમ્પને હરાવી શકે છે. કહેવાઈ તો એમ પણ રહ્યું છે કે અમેરિકામાં રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણી માટે વધુમાં વધુ બે વખત જ ઉમેદવારી કરવાની જે બંધારણીય મર્યાદા છે તે જો ન હોય તો ટ્રમ્પ પણ પુતિનની જેમ આજીવન રાજ કરવા સક્ષમ છે. અમેરિકાની સડકો પર જેટલું વધુ લોહી રેડાશે એટલું ટ્રમ્પની સત્તાવાપસીની તરફેણ કરતા મતદારોનું સમર્થન વધશે!

શાહીનબાગનો અનુભવ આપણે યાદ કરવા જેવો છે કે કેવી રીતે ધરણા પર બેઠેલી મુસ્લિમ મહિલાઓ પ્રત્યે સમર્થન અને હમદર્દી રાખનારા મુસ્લિમ નેતાઓ પછીથી ભા.જ.પ.માં જોડાઈ ગયા. હવે એવો આક્ષેપ પણ થઈ રહ્યો છે કે આ સમગ્ર વિરોધ સત્તાધારી ભા.જ.પ.-પ્રાયોજિત હતો. સરકારો પોતાની જનતાને ખરેખર જાગ્રત જોવા માગે છે, એવા ભ્રમમાં રહેવાની આપણે જરૂર નથી. સરકારોની કલ્પનાના લોકતંત્રના રક્ષણ માટે જનતાનું લાંબા સમય સુધી મૂર્ખ બનવું બેહદ જરૂરી છે. અને આ કામ તે એ જ તત્ત્વોની મદદથી કરી શકે છે જેમના માથે નાગરિકોને સાચી માહિતી આપવાની જવાબદારી છે.

અનુવાદઃ ચંદુ મહેરિયા

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 21 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 05-06

આપણા દેશમાં બીજા રાજ્યમાં રહેતા લોકો ગુજરાતની વાત કરે ત્યારે તેમના મનમાં ગુજરાતનું એક જુદું જ ચિત્ર છે. કદાચ તેઓ ક્યારે ય ગુજરાત આવ્યા નથી અને ગુજરાત આવ્યા છે, તો બે ચાર દિવસના પ્રવાસ તરીકે તેમણે જે ગુજરાતનો અનુભવ કર્યો છે તે સ્મરણને તેઓ આખું ગુજરાત માની લે છે. તે વાતનો સ્વીકાર કરવામાં જરા પણ સંકોચ નથી કે બીજા રાજ્યોની સરખામણીમાં ગુજરાત અનેક મુદ્દે ઉત્તમ છે, પરંતુ ઉત્તમતાના વખાણની વચ્ચે આપણે આપણી મર્યાદાઓની અવગણના કરીએ અથવા નજરંદાજ કરીએ તે પણ વાજબી નથી.

આપણે અવારનવાર દેશના નેતાઓને પોતાના ભાષણમાં ગુજરાત મૉડેલનો ઉલ્લેખ કરતાં સાંભળ્યા છે. ભાષણનો સરળ અને સાદો અર્થ એવો છે કે ગુજરાત દેશના તમામ રાજ્યોમાં સર્વશ્રેષ્ઠ છે. એક ગુજરાતી તરીકે મને ગુજરાતનું ગૌરવ છે, પણ ગુજરાતની મર્યાદાઓને હું શાહમૃગની જેમ અવગણી શકું નહીં. કંગનાએ જ્યારે મુંબઈને પી.ઓ.કે. સાથે સરખાવ્યું ત્યારે સંજય રાઉતે અમદાવાદનો ઉલ્લેખ કર્યો અને આપણા ગુજરાતીઓનું કહેવાતું સ્વાભિમાન ઘવાયું. તેમણે સંજય રાઉતના નિવેદનને ગુજરાતનું અપમાન ગણાવ્યું. ગુજરાતમાં ખરેખર સુશાસન અને લોકો ભયરહિત જીવી રહ્યા છે તેવું આપણે માનીએ તો તે આપણો ભ્રમ છે.

ભયરહિત શાસન છે તેવું જે નેતાઓ અને પોલીસ અધિકારીઓ એવું માને છે તેમણે પોતાની છાતી પર હાથ મૂકીને પૂછવું જોઈએ કે આપણે દિવસમાં સાદો કૉલ કરવાને બદલે કોને કેટલી વખત વૉટ્સએપ કૉલ કર્યો દરેકના મનમાં એક છૂપો ભય પડેલો છે કે તેમના ફોન કોલ આંતરવામાં આવે છે.

થોડા મહિના પૂર્વે ગુજરાતના એક સિનિયર મંત્રીના દીકરાનું લગ્ન હતું, આ મંત્રી પોતે મંત્રી થયા ત્યાર પહેલાંના મારા જૂના મિત્ર છે. સ્વાભાવિક રીતે મંત્રીએ પોતાના દીકરાના લગ્નમાં હજારો લોકોને આમંત્રણ આપ્યું હતું. મારા મિત્ર હોવાને કારણે તેઓ મને પણ આમંત્રણ આપવા માગતા હતા, પરંતુ મને મંત્રીની ઓફિસમાંથી ફોન આવ્યો કે સાહેબની વિનંતી છે કે તમને લગ્નમાં આમંત્રણ આપવામાં આવે તો પણ તમે લગ્નમાં હાજરી આપતા નહીં. કારણ કે તમારી હાજરી સાહેબની મુશ્કેલી વધારી નાખશે. આમ એક શાસકને પોતાની જ પાર્ટીના નેતાઓનો ડર લાગે. કારણ કે શાસક વિરુદ્ધ લખનાર પત્રકારને તેની પાર્ટી પસંદ કરતી નથી. તો આ પણ આપણું ગુજરાત મૉડેલ છે.

આવી જ સ્થિતિ શિક્ષણ અને આરોગ્યમાં પણ છે. સરકારી ગ્રાન્ટ મેળવતી શાળાઓ બંધ થતી જાય અને સેલ્ફ ફાઇનાન્સ સ્કૂલોની સંખ્યા વધતી જાય. આજે જે વાલીઓ પોતાના સંતાનની એક વર્ષની ફી ભરે છે, તેના કરતાં અડધી રકમમાં તેમનું સમગ્ર શિક્ષણ પૂરુ થઈ ગયું હતું. તેવી જ રીતે સરકારી હોસ્પિટલ જે સામાન્ય માણસ માટે જ છે પણ તે હોસ્પિટલમાં જતાં સામાન્ય માણસને ડર લાગે છે. જ્યાં જીવન મળવાનું છે ત્યાંથી મોત મળશે તેવી આશંકા આપણને થાય. છતાં તેને આપણે ગુજરાત મૉડેલ કહીએ છીએ.

ગુજરાતના નેતાઓ રસ્તા ઉપર કોરોનાકાળમાં પણ રાજકીય રેલી કાઢી શકે પણ બેરોજગાર વ્યક્તિ નોકરી માટે અને ખેડૂત પોતાના પાકવીમા માટે જો રસ્તા ઉપર ઊતરે તો તેમની 144 કલમ અંતર્ગત અટકાયત કરવામાં આવે. આ પણ આપણું ગુજરાત મૉડેલ છે. આમ ઉત્તમમાંથી અતિઉત્તમ થવા માટે આપણે હજી ઘણું બધું કરવાનું બાકી છે, અને આપણી નબળાઈઓ તથા નિષ્ફળતાનો સ્વીકાર જ આપણને એક નવી સવાર તરફ લઈ જશે, પરંતુ આપણે બીજાં રાજ્યોની સરખામણીમાં ઉત્તમ છીએ તેવો સંતોષ લેવા લાગીશું, તો તે દાઉદ કરતાં લતીફ સારો છે તેવું કાંઈક કહેવા જેવું થશે.

e.mail : prashantdayal.26@gmail,com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 21 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 11