બે બિલાડી કંઈ બોલી નહોતી,
ઊંચે બેઠેલો જોયો નહોતો.
વાંદરો જાતે જ વચ્ચે પડ્યો.
ના, એમનેમ નહીં, મનસૂબો હતો,
બે બિલાડીને મૂર્ખ બનાવી,
મસમોટો નફો કમાવવાનો.
રોટલામાં મસમોટો નફો?
ઉદ્યોગો, બાંધકામ, શેરસટ્ટો,
કારખાના, હવાઈઅડ્ડા, બંદર …
એકાએક રોટલો કેમ દેખાયો?
મજૂર ને માલિક પેટ ખાતર
જ વેઠ કરે છે ને, ભાઈ મારા?
અસબાબ માગો એટલા,
કોઈ વાતની ખોટ નહીં તો ય,
દાનત બગડી, મારી તરાપ,
બિલાડીના રોટલા ઉપર,
લાવો, સરખા ભાગ કરી દઉં.
ના રે, કરી લઈશું બે ભાગ,
કરતાં જ આવ્યા છે ને હંમેશ,
છે શું એમાં કરામત એવી?
છે. જબરી કરામત. છે!
કરો રોટલાના બે ભાગ.
થયો ને એક નાનો ને
એક મોટો? મોટાનું એક
બટકું તોડું ને બની જાય
બન્ને હિસ્સા સરખા જુઓ.
ઓહ, વધુ કરડાઈ ગયું!
નાની ફાડ થઈ ગઈ મોટી.
કરડીને સરખા કરું.
જોતજોતામાં રોટલો ઓહ્યા.
બાપડી બેઉ આંટા મારે છે,
વાંદરાની વખારના હવે!

e.mail: rupaleeburke@yahoo.co.in

સ્ત્રી-પુરુષના સંબંધો તો વિશિષ્ટ છે જ, તેમાં પણ પતિ-પત્ની બનેલાં પુરુષ અને સ્ત્રીના સંબંધો તો અતિ વિશિષ્ટ ગણાયા છે. સ્ત્રી-પુરુષ તો, બહેન-ભાઈ, વહુ-સસરા, ભોજાઈ – દિયર વગેરે પણ છે, પણ તેમની વચ્ચેના સંબંધો પતિ-પત્નીના હોય એવા નથી હોતા. આમ તો કહેવાતા પવિત્ર સંબંધો પણ દૂષિત થઈ રહ્યા છે, પણ મોટે ભાગે પતિ-પત્ની વચ્ચે હોય તેવા સંબંધો, અન્ય સ્ત્રી-પુરુષ સંબંધોમાં મોટે ભાગે નથી હોતા ને એટલું જુદાપણું સચવાઈ રહ્યું છે, તે આશ્વસ્ત કરનારી ઘટના છે. તો, પ્રશ્ન એ થાય કે સમાજ માન્ય પતિ-પત્ની વચ્ચેના સંબંધોમાં એવું શું વિશિષ્ટ છે જે અન્ય સ્ત્રી-પુરુષોના સંબંધમાં નથી? એનો સીધો જવાબ છે, પતિ-પત્ની વચ્ચેનો શરીર સંબંધ. શરીરસંબંધની હવે બહુ છોછ રહી નથી એટલે, પતિ-પત્ની ન હોય એવા સ્ત્રી-પુરુષોમાં પણ શરીર સંબંધ હોઈ શકે છે. ખાસ કરીને બોયફ્રેંડ-ગર્લફ્રેંડ વચ્ચેના સંબંધોને સમાજ માન્યતા નથી આપતો, એટલા પૂરતો એ સંબંધ અંગત કે ખાનગી ગણવો પડે. એની મોટી મર્યાદા એ છે કે તે સંબંધોથી શક્ય બનતા બાળજન્મને સ્વીકૃતિ મળતી નથી. કોઈ સંજોગોમાં બાળજન્મની નોબત આવે તો બાળકથી છૂટકારો એ જ એક વિકલ્પ બચે છે અથવા એવા સંબધને લગ્નમાંમાં ફેરવવા પડે છે ને તો બાળજન્મનો વાંધો કોઈને ન રહે એમ બને. 

ટૂંકમાં, બાળજન્મ અપેક્ષિત ન હોય તો શરીર સંબંધની બહુ છોછ હવે સમાજમાં રહી નથી. કોઈના પણ ગમે તેવા સંબંધો બાબતે સમાજ આંખ આડા કાન કરતો પણ થયો છે. છાને ખૂણે હવે ઘણું નભી જાય છે. એવી ક્લબો ચાલે છે જેમાં પતિ-પત્ની થોડો સમય માટે, બીજાનાં પતિ-પત્ની બને છે ને જુદા શરીરનો આનંદ માણે છે. આ જાહેર નથી હોતું ને નથી ત્યાં, બહુ ખાનગી પણ નથી હોતું ! આવા સંબંધો આયાતી સંબંધો છે. આપણે પરદેશની નકલ કરનારી પ્રજા છીએ. આ અદલાબદલી પણ એ નકલખોરીનું જ પરિણામ છે. એક સમય હતો જ્યારે શરીર સંબંધમાં બાળક રહી જવાનો ભય રહેતો ને કદાચ કોઈ સ્ત્રી એમાં સંડોવાઈ હોય તો તેણે બાળકથી છૂટકારો મેળવવો પડતો અથવા તો તેવી સ્ત્રીએ મોતને વહાલું કરવું પડતું અથવા તો સમાજ જ તેને તેવી દિશા ચીંધી બતાવતો. જો જીવતી, તો સ્ત્રીનું જીવન દોઝખથી બદતર થઈ જતું, પણ જ્યારથી ગર્ભ નિરોધકોનો ઉપયોગ વધવા માંડ્યો છે, સ્ત્રી-પુરુષ બાળક ન થાય એની કાળજી રાખે છે. બાળક રહી જવાનો ડર ન હોવાને લઈને કેટલીક સ્ત્રીઓ પણ હવે મુકતાચારમાં માનતી થઈ છે. એનું પરિણામ એ આવ્યું છે કે સ્ત્રી લગ્ન સમયે અક્ષત યૌવના હોય એ આગ્રહ હવે લગભગ પડતો મુકાયો છે. બાળક રહી જવાની ચિંતા રહેતી ન હોવાથી, સ્ત્રી-પુરુષો પ્રેમ કરવા બાબતે વધુ મુક્ત રહેવાં-થવાં લાગ્યાં છે. શરીરનો આનંદ માણવાની રીતો ને યુક્તિ-પ્રવૃત્તિઓનો વ્યાપ અને સમય પણ વધ્યો છે. એને લીધે પતિ પાસેથી પત્નીની ને પત્ની પાસેથી પતિની, શારીરિક અપેક્ષાઓ પણ વધી છે. એ હવે કેવળ એક વિધિ નથી, એ અવસર પણ છે ને એને અવસરની જેમ જ અલબત્ત ! અંગત રીતે ઉજવાય પણ છે. 

એક સમય હતો જ્યારે શરીર સંબંધ માટે પતિનો જ આગ્રહ ચાલતો ને અપેક્ષાઓ એક તરફી રીતે જ પૂરી થતી. સ્ત્રીને ઇચ્છા કે જરૂર હોય એવું ખાસ મનાતું નહીં. પછી તો પતિ જ સ્ત્રીને રસ લેતી કરતો, માંગતી કરતો ને એમ એનો પુરુષના શરીરમાં રસ વધતો આવે એમ પણ બનતું. શરૂઆતમાં તો સ્ત્રી તરફથી પહેલ ભાગ્યે જ થતી. આમ છતાં સ્ત્રીને, પુરુષની, સાથી તરીકેની ખોટ અનુભવાતી રહેતી. સામાજિક ઢાંચો જ એવો હતો ને છે કે વર્ચસ્વ આજે પણ મોટે ભાગે પુરુષનું જ રહેતું આવ્યું છે. જો કે, સ્થિતિ હવે થોડી બદલાઈ પણ છે. સ્ત્રી શરણાગતની ભૂમિકામાંથી બહાર આવી રહી છે ને પોતાનો હક માંગતી થઈ છે. પુરુષ પોતાની ઇચ્છાને સંતોષીને અટકી જાય એવું બહુ રહ્યું નથી. સ્ત્રી પોતાની વાતને આગ્રહપૂર્વક કહેતી થઈ છે ને અપેક્ષા રાખતી થઈ છે કે જેમ પત્ની, પતિની ઇચ્છા પૂરી કરે છે, એમ જ પુરુષ પણ પોતાની ઇચ્છાનો પડઘો પાડે. ઘણીવાર ઘરમાં સંતોષ ન મળે તો પુરુષ બીજેથી પણ સંતોષ મેળવવા પ્રયત્ન કરતો રહે છે. એ જ રીતે સ્ત્રી પણ બહારથી સંતોષ મેળવવાનું સાહસ કરતી થઈ છે. એ સહેલું નથી ને તેના પરિણામો જોખમી પણ બનતાં આવે છે, પણ પરિણામોની ચિંતા છતાં, સાહસો નથી જ થતાં એવું નથી.

એ સારું છે કે ખરાબ, એની ચર્ચામાં ન પડીએ તો પણ, પુરુષો કરતાં, સ્ત્રીઓનો શરીર સુખનો આગ્રહ વધતો આવે છે. તે અધૂરી કે અસંતોષી રહેવા નથી માંગતી. પતિ શરીર સુખ ન આપી શકતો હોય તો તે બીજેથી મેળવી લેવાનો ઘણી સ્ત્રીઓને વાંધો નથી પણ પડતો. પુરુષ વિધુર થાય તો તે ફરી પરણવાનું સહજ ગણે છે. એવું સ્ત્રીઓમાં પણ હવે જણાય છે. કોઈ પણ કારણે તે એકલી રહેવા બહુ ઇચ્છુક નથી. સ્ત્રીઓમાં ઘણુંખરું બે સ્થિતિ જોવા મળે છે. ઉચ્ચ ભણતર અને નોકરીને કારણે સ્ત્રી બહુ લગ્નોત્સુક જણાતી નથી. એનો અર્થ એવો નથી કે તેને સજાતીય કે વિજાતીય સંબંધોમાં રસ નથી. બીજી તરફ, વૈધવ્યની સ્થિતિમાં તે બહુ એકલી પણ રહેવા માંગતી નથી. તે પણ ફરી પરણે છે કે જરૂર પ્રમાણે લગ્નેતર સંબંધોમાં પણ મૂકાય છે. 

આધુનિક રહેણીકરણી, ખાનપાન, સામાજિક ભૂમિકા ને આનંદ માણવાની આવી મળેલી આધુનિક રીતિઓની, જેમ પુરુષો પર અસરો પડી છે એમ જ સ્ત્રીઓ પર પણ તેનો પ્રભાવ પડ્યો છે. શરીરી પ્રેમ હવે એકતરફી નથી તે દ્વિપક્ષી છે. કોઈ એક જ આનંદ માણે ને બીજું શરણાગતિ સ્વીકારી રાખે એવું ઓછું છે. એ સારું પણ છે. એક વેઠે ને એક માણે એ તો શોષણ ગણાય ને કમ સે કમ પ્રેમમાં એ અપેક્ષિત નથી, પણ એ તો આદર્શ થયો. વ્યવહારમાં જરા જુદું પણ જોવા મળે છે. અત્યારની સ્થિતિ સ્ત્રી-પુરુષમાં એકબીજાનો ઉપયોગ કરી લેવાની વિશેષ જોવા મળે છે. સ્ત્રીનો ઉપયોગ કરી લેવાનું નવું નથી, પણ ત્યારે તે પુરુષો પૂરતું મર્યાદિત હતું. હવે સ્ત્રી પણ એમાં પાછળ નથી. તે પણ પુરુષોને ફગાવતાં શીખી ગઈ છે. આ બધું ગળાકાપ સ્પર્ધામાં ઘણાંને જરૂરી પણ લાગે છે. હશે. જરૂરી પણ હશે, પણ એમાં બંને પક્ષે લાગણીનો છેદ ઊડે છે તે ભૂલવા જેવું નથી. મશીન પણ લાગણી અનુભવતાં થયાં હોય, તો માણસ, મશીન થઈને રહી જાય તે કોઈ રીતે યોગ્ય નથી. સામે મશીન નથી ને પોતે જીવંત વ્યક્તિ છે, તો મશીન બની રહેવાનો કે બીજાને મશીન સમજવાનો ઉપક્રમ માનવ જાતિને ઉપકારક નથી એ સમજી લેવાનું રહે.

હર્ષ, આંસુ, લાગણી, પ્રેમ … મનુષ્યની બહાર નથી. તે મનુષ્યની અંદર છે. તેનું મૂલ્ય મનુષ્યે જ સમજવાનું છે, કારણ તે, તેને માટે જ છે. કોઈને માટે લાગણી થવી, પ્રેમ થવો મનુષ્યને મળેલું અદ્ભુત વરદાન છે. લાગણી મનની હોય ને તે શરીરની ઝંખના કરે ને બંને શરીર, તેવું ઈચ્છે તો એ મિલનથી વધુ સુંદર જગતમાં બીજું કૈં નથી. શૈયામાં મળતું સુખ ને શૈયામાં અપાતું સુખ સ્ત્રી-પુરુષની મનની શાંતિને અકબંધ રાખે છે. ઘણાં યુગલો હૈયે એકબીજાને ખૂબ ચાહતાં હોય, પણ શૈયે સંતોષ ન પામતાં હોય તો તેમના વ્યવહારમાં એ અસંતોષ વખતો વખત છલકાતો રહે છે. ઘણીવાર રિસાયેલાં યુગલો, શૈયે સંતોષ મેળવે છે તો ઘણા ઝઘડાઓનો અંત પણ પથારીમાં જ આવી જતો હોય છે ને નવાં જોમ સાથે નવી સવાર પડતી રહે છે. 

એટલું સમજી લેવાનું રહે કે લાગણીમાં વધઘટ થતી રહે, રોજ જ શરીર સંતોષ ન પામે એમ બને, પણ જ્યાં માત્ર ઉપયોગની વાત કેન્દ્રમાં હશે, સંબંધો ઝાઝું ટકતા નથી. એ પણ છે કે મન વગર માળવે ન જવાય, પણ એકલું મન જે શરીરમાં છે તેનું પણ અદકેરું મહત્ત્વ છે. એટલે મન જે શરીરમાં છે, એ શરીર પણ સુખથી વંચિત ન રહે એ પણ જોવાનું રહે જ છે. નથી એકલું મન અલગ રહી શકતું, નથી એકલું તન અલગ રહી શકતું. એ બંને છે તો માણસ છે ને તેની લાગણી છે. મનને કારણે મેળ પડે ને એ જ મન, તનની ઇચ્છા કરે ને એમ મનમેળ અને તનમેળ પડે તો રોજમેળ બેસી જાય છે. જરૂરી છે એકબીજા માટેની ઝંખના ! ઝંખના જ જીવન છે એવું નહીં?

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

सिपाही का अवसान शोक की नहीं, संकल्प की घड़ी होती है. सलेम नानजुंदैया सुब्बाराव या मात्र सुब्बारावजी या देश भर के अनेकों के लिए सिर्फ भाईजी का अवसान एक ऐसे ही सिपाही का अवसान है जिससे हमारे मन भले शोक से भरे हों, कामना है कि हमारे सबके दिल संकल्पपूरित हों. वे चुकी हुई मन:स्थिति में, निराश और लाचार मन से नहीं गए, काम करते, गाते-बजाते थक कर अनंत विश्राम में लीन हो गए. यह वह सत्य है जिसका सामान हर प्राणी को करना ही पड़ता है और आपकी उम्र जब 93 साल छू रही हो तब तो कोई भी क्षण इस सत्य का सामना करने का क्षण बन सकता है. 27 अक्तूबर 2021 की सुबह 6 बजे का समय सुब्बारावजी के लिए ऐसा ही क्षण साबित हुआ. दिल का एक दौरा पड़ा और दिल ने सांस लेना छोड़ दिया. गांधी की कहनी के एक अौर लेखक ने कलम धर  दी.

सुब्बारावजी आजादी के सिपाही थे लेकिन वे उन सिपाहियों में नहीं थे जिनकी लड़ाई 15 अगस्त 1947 को पूरी हो गई. वे आजादी के उन सिपाहियों में थे कि जिनके लिए आजादी का मतलब लगातार बदलता रहा और उसका फलक लगातार विस्तीर्ण होता गया. कभी अंग्रेजों की गुलामी से मुक्ति की लड़ाई थी तो कभी अंग्रेजियत की मानसिक गुलामी से मुक्ति की. फिर नया मानवीय व न्यायपूर्ण समाज बनाने की रचनात्मक लड़ाई विनोबा-जयप्रकाश ने छेड़ी तो वहां भी अपना हाफपैंट मजबूती से डाटे सुब्बाराव हाजिर मिले.

यह कहानी 13 साल की उम्र में शुरू हुई थी जब 1942 में गांधीजी ने अंग्रेजी हुकूमत को ‘ भारत छोड़ो !’ का आदेश दिया था. किसी गुलाम देश की आजादी की लड़ाई का नायक, गुलामकर्ता देश को ऐसा सख्त आदेश दे सकता है, यही बात कितनों को झकझोर गई और कितने सब कुछ भूल कर इस लड़ाई में कूद पड़े. कर्नाटक के बंगलारू के एक स्कूल में पढ़ रहे 13 साल की भींगती मसों वाले सुब्बाराव को दूसरा कुछ नहीं सूझा तो उसने अपने स्कूल व नगर की दीवारों पर बड़े-बड़े हरफों में लिखना शुरू कर दिया : क्विट इंडिया ! नारा एक ही था तो सजा भी एक ही थी – जेल ! 13 साल के सुब्बाराव जेल भेजे गए. बाद में सरकार ने उम्र देख कर उन्हें रिहा कर दिया लेकिन हालात देख कर सुब्बाराव ने इस काम से रिहाई नहीं ली- कभी नहीं ! आजादी की आवाज लगाता वह किशोर जो जेल गया तो फिर जैसे लौटा ही नहीं; आवाज लगाता-लगाता अब जा कर महामौन में समा गया !

आजादी की लड़ाई लड़ने का तब एक ही मतलब हुआ करता था – कांग्रेस में शामिल हो जाना ! कांग्रेसिया है तो आजादी का सिपाही है – खादी की गांधी-टोपी और खादी का बाना तो समझो, बगावत का पुतला तैयार हो गया ! ऐसा ही सुब्बाराव के साथ भी हुआ. कांग्रेस से वे कांग्रेस सेवा दल में पहुंचे और तब के सेवा दल के संचालक हार्डिकर साहब की आंखें उन पर टिकीं. हार्डिकर साहब ने सुब्बाराव को एक साल कांग्रेस सेवा दल को देने के लिए मना लिया. युवकों में काम करने का अजब ही इल्म था सुब्बाराव के पास; और उसके अपने ही हथियार थे उनके पास. भजन व भक्ति-संगीत तो वे स्कूल के जमाने से गाते थे, अब समाज परिवर्तन के गाने गाने लगे. आवाज उठी तो युवाओं में उसकी प्रतिध्वनि उठी. कर्नाटकी सुब्बाराव ने दूसरी बात यह पहचानी कि देश के युवाओं तक पहुंचना हो तो देश भर की भाषाएं जानना जरूरी है. इतनी सारी भाषाओं पर ऐसा एकाधिकार इधर तो कम ही मिलता है. ऐसे में कब कांग्रेस का, सेवादल का चोला उतर गया और सुब्बाराव खालिस सर्वोदय कार्यकर्ता बन गए, किसी ने पहचाना ही नहीं.

1969 का वर्ष गांधी-शताब्दी का वर्ष था. सुब्बाराव की कल्पना थी कि गांधी-विचार और गांधी का इतिहास देश के कोने-कोने तक पहुंचाया जाए. सवाल कैसे का था तो जवाब सुब्बाराव के पास तैयार था: सरकार छोटी-बड़ी दोनों लाइनों पर दो रेलगाड़ियां हमें दे तो मैं गांधी-दर्शन ट्रेन का आयोजन करना चाहता हूं. यह अनोखी ही कल्पना थी. पूरे साल भर ऐसी दो रेलगाड़ियां सुब्बाराव के निर्देश में भारत भर में घूमती रहीं, यथासंभव छोटे-छोटे स्टेशनों पर पहुंचती-रुकती रहीं और स्कूल-कॉलेज के विद्यार्थी, नागरिक, स्त्री-पुरुष इन गाड़ियों के डिब्बों में घूम-घूम कर गांधी को देखते-समझते रहे. यह एक महाभियान ही था. इसमें से एक दूसरी बात भी पैदा हुई : देश भर के युवाओं से सीधा व जीवंत संपर्क ! रचनात्मक कार्यकर्ता बनाने का कठिन सपना गांधीजी का था, सुब्बाराव ने रचनात्मक मानस के युवाओं को जोड़ने का काम किया.

मध्यप्रदेश के चंबल के इलाकों में घूमते हुए सुब्बाराव के मन में युवाओं की रचनात्मक वृत्ति को उभार देने की एक दूसरी पहल आकार लेने लगी और उसमें से लंबी अवधि के, बड़ी संख्या वाले श्रम-शिविरों का सिलसिला शुरू हुआ. सैकड़ों-हजारों की संख्या में देश भर से युवाओं को संयोजित कर शिविरों में लाना और श्रम के गीत गाते हुए खेत-बांध-सड़क-छोटे घर, बंजर को आबाद करना और भाषा के धागों से युवाओं की भिन्नता को बांधना उनका जीवन-व्रत बन गया! यह सिलसिला कुछ ऐसा चला कि देश-विदेश सभी जगहों पर उनके मुरीद बनते चले गए. वे चलते-फिरते प्रशिक्षण शिविर बन गए. ऐसे अनगिनत युवा शिविर चलाए सुब्बाराव ने. देश के कई अशांत क्षेत्रों को ध्यान में रख कर, वे चुनौतीपूर्ण स्थिति में शिविरों का आयोजन करने लगे.

चंबल डाकुओं का अड्डा माना जाता था. एक-से-एक नामी डाकू-गैंग वहां से लूट-मार का अपना अभियान चलाते थे और फिर इन बेहड़ों में आ कर छिप जाते थे. सरकार करोड़ों रुपये खर्च करने और खासा बड़ा  पुलिस-बल लगाने के बाद भी कुछ खास परिणामकारी कर नहीं पाती थी. फिर कुछ कहीं से कोई लहर उठी और डाकुओं की एक टोली ने संत विनोबा भावे के सम्मुख अपनी बंदूकें रख कर कहा : हम अपने किए का प्रायश्चित करते हैं और नागरिक जीवन में लौटना चाहते हैं ! यह डाकुओं का ऐसा समर्पण था जिसने देश-दुनिया के समाजशास्त्रियों को कुछ नया देखने-समझने पर मजबूर कर दिया. विनोबा का रोपा आत्मग्लानि का यह पौधा विकसित हो कर पहुंचा जयप्रकाश नारायण के पास और फिर तो कुछ ऐसा हुआ कि 4 सौ से ज्यादा डाकुओं ने जयप्रकाशजी के चरणों में अपनी बंदूकें डाल कर, डाकू-जीवन से मुंह मोड़ लिया. इनमें ऐसे डाकू भी थे जिन पर सरकार ने लाखों रुपयों के इनाम घोषित कर रखे थे. इस सार्वजनिक दस्यु-समर्पण से अपराध-शास्त्र का एक नया पन्ना ही लिखा गया. जयप्रकाशजी ने कहा : ये डाकू नहीं, हमारी अन्यायपूर्ण समाज-व्यवस्था से बगावत करने वाले लेकिन भटक गए लोग हैं जिन्हें गले लगाएंगे हम तो ये रास्ते पर लौट सकेंगे. बागी-समर्पण के इस अद्भुत काम में सुब्बाराव की अहम भूमिका रही. चंबल के क्षेत्र में ही, जौरा में सुब्बाराव का अपना आश्रम था जो इस दस्यु-समर्पण का एक केंद्र था.

सुब्बाराव ने बहुत कुछ किया लेकिन अपनी धज कभी नहीं बदली ! हाफपैंट और शर्ट पहने, हंसमुख सुब्बाराव बहुत सर्दी होती तो पूरे बांह की गर्म शर्ट में मिलते थे. अपने विश्वासों में अटल लेकिन अपने व्यवहार में विनीत व सरल सुब्बाराव गांधी-विद्यालय के अप्रतिम छात्र थे. वे आज नहीं हैं क्योंकि कल उन्होंने विदा मांग ली. लेकिन उनका विद्यालय आज भी खुला है और नये सुब्बारावों को बुला रहा है.

(27.10.2021)

My Blog :  https://kumarprashantg.blogspot.com