ચાલો અમેરિકા … કેટલાક બનાવો (1)
પછીનાં વરસોમાં મારી એ વિદ્યાવૃત્તિ પશ્ચિમના સાહિત્યના અધ્યયન અને અધ્યાપન વિશે નિરન્તર વિકસી હતી અને છેક ૧૯૯૨માં બાવન વર્ષની વયે હું અમેરિકાની ધરતી પર પગ મૂકી શકેલો. મારા મિત્રો, ખાસ તો લાભશંકર ઠાકર, અવારનવાર કહ્યા કરતા કે પશ્ચિમના સાહિત્યમાં આટલો બધો રસ છે તો કશો રીસર્ચ-પ્રૉજેક્ટ લઇને કોઈ અમેરિકન યુનિવર્સિટીમાં શા માટે ન જવું -? અને હું ગયેલો.
મારો પ્રોજેક્ટ હતો, ‘સાહિત્યિક અર્થનો કોયડો’ – ‘પ્રૉબ્લેમ ઑફ લિટરરી મીનિન્ગ’. બધું અંગ્રેજીમાં કરવું પડે. તો કર્યું. અમેરિકાની ૧૨-૧૩ યુનિવર્સિટીઓને મોકલી આપ્યું. નૉર્થ કૅરોલાઇના અને યૅલ એમ બે યુનિવર્સિટીઓએ સ્વીકાર્યું. મેં કનેટિકટની યૅલ યુનિવર્સિટીમાં જવાનું પસંદ કરેલું.
જ્યારે જાણ્યું કે યૅલ અમેરિકાની ‘આઈવિ લીગ’ યુનિવર્સિટીઓમાંની એક છે, બહુ સારું લાગેલું. કેમ કે એ યુનિવર્સિટીઓ પોતાના એક નિયમ તરીકે એવા અનુભવી અધ્યેતાઓને આવકારતી કે જેમણે આગવી વ્યક્તિમત્તાથી પોતાના સંદર્ભોને વિકસાવ્યા હોય. કેળવણીપરક ગુણવત્તાઓનો સમાદર એ જ ‘આઈવિ લીગ’-નો ધ્યાનમન્ત્ર હતો, એ જ એની આબરૂ હતી. આજે પણ એમ જ છે.
Yale University : Founded -1701
ગુજરાતી સાહિત્યના અધ્યાપક તરીકે તેમ જ પ્રાદેશિક ભાષાના સાહિત્યકાર તરીકે મને લાધેલા એ વિરલ રોમાંચક અનુભવે મારી કારકિર્દીમાં ચૉકક્સ વળાંક સરજેલો છે. વળાંક એ કે વિવેચનને પણ મહિમાવન્ત ગણવું કેમ કે એ પણ એટલું જ સર્જનાત્મક હોઈ શકે છે બલકે સર્જન અને વિવેચન, બન્ને, માત્ર લેખન છે, વિશેષ કંઇ નથી.
બીજું એ સમજાયેલું કે વિશ્વસાહિત્યની જે કંઇ વાત કરવી તે અહોભાવ કે અધોભાવ વિના ગુજરાતી સાહિત્યના હિતાર્થે માત્ર વિદ્યાનન્દી માહિતીના પ્રસારણ માટે કરવી.
અમારા પરમ મિત્ર રાધેશ્યામ શર્માના ઘર પાસે ફૂટપાથ પર એક થાંભલી ને એ પરના પાટિયા પર લખેલું – ‘ફેરિયાઓને ઊભા રહેવાની જગ્યા’. રાધેશ્યામ, હું અને ટોપીવાળા ક્યારેક ત્યાં ઊભા રહેતા’તા ને પોતાને પશ્ચિમના સાહિત્યના ફેરિયા ગણીને સારું એવું હસી લેતા’તા.
યૅલના એ વિદ્યાનુભવને મેં ભાષાભવનની ટી-ક્લબમાં મિત્રો પાસે ઊલટથી કહી બતાવેલો. ખેડબ્રહ્મામાં દીપક રાવલે પોતાની કૉલેજમાં એ માટે ખાસ કાર્યક્રમ રાખેલો. એ સિવાય, કોઇ પણ ગુજરાતી સાહિત્યકારે એ વિશે કિંચિત્ પણ જાણવા-પૂછવાની દરકાર નહીં કરેલી એ વાતનો મને આજે પણ રંજ છે.
મને તો આપણો કોઇ સાહિત્યકાર વડનગર કે બાયડ જઇ આવ્યો હોય તો પણ એ જાણવાની તાલાવેલી થાય છે કે ત્યાં જઈને એણે શું કર્યું ને બધું કેવું હતું. મારી મોટાઇ માટે તો નહીં જ નહીં, મહામોટી જ્ઞાનપિપાસા માટે ય નહીં, પણ અમસ્તી જિજ્ઞાસા ખાતર પણ, સાહિત્યકારજીવને ઇંતેજારી જેવું તો કંઈ થાય કે નહીં? એ પ્રશ્નનો ઉત્તર મને હજી જડ્યો નથી. થાય છે, કેવા છીએ આપણે !
બાકી, સાંભળો, કેટલી રસપ્રદ વાત હતી : પહેલે દિવસે ખાલી ઇન્ટ્રોડક્ટરી મીટિન્ગ હતી એટલે મારી સાથે રશ્મીતાને પણ આવવા મળેલું. સૅક્રેટરીબાઈએ મને મારા શ્કેજ્યુઅલની ફાઇલ આપીને કહ્યું – ઑન થર્સડે યુ હૅવા મીટિન્ગ વિથ પ્રૉફેસર જ્યૉફ્રે હાર્ટમન. નામને બરાબર સાંભળ્યા વિના મેં આમ જ ‘ઑકે’ કહેલું. પછી એણે કહ્યું – યુ કૅન હૅવા કપ ઑફ કૉફી, ઈફ યુ લાઇક; ઈટિઝ ધૅર. જે તરફ આંગળી ચીંધેલી એ ઑટોમૅટિક મશીન હતું. અમે જેમતેમ કરીને અમારા પેપરકપ ભરેલા.
ત્યાં સામે થોડે દૂર એક ભાઈ ઊભા ઊભા બોલતા’તા ને ટેબલ પરનો માણસ પેલા જે બોલે તે ફટોફટ ટાઇપ કરતો’તો. અમને સૅક્રેટરીબાઈએ ચૂપ-નો ઈશારો કર્યો અને વ્હીસ્પરીને બોલી : હી ઈઝ મિસ્ટર હાર્ટમન.
Geoffrey Hartman : 1929 – 2016
અમે જોતાં રહી ગયેલાં એ શ્વેતકેશીને, બ્લૂ સૂટમાં સજ્જ ‘યૅલ સ્કૂલ ઑફ ડીકન્સ્ટ્રક્શન’-ના વિખ્યાત સિદ્ધાન્તકારને.
મને બરાબર યાદ છે, દેખાય છે, હાર્ટમન પગની આંટી કરીને સ્વસ્થ ઊભા’તા ને ઝૂકીને સ્ટાઇલમાં બોલતા’તા. બાબરી એમની સ્હૅજસાજ ઊડતી’તી.
મારે જણાવવું જોઇએ કે ત્યારે મારાં પુસ્તકો ‘સંરચના અને સંરચન’ તથા ‘સંજ્ઞાન’ પ્રગટી ચૂક્યાં’તાં. તાત્પર્ય, સ્ટ્રક્ચરાલિઝમ, ડીકન્શટ્રક્શન અને આધુનિકોત્તર સાહિત્યિક પરિબળોથી હું સાવ અણજાણ ન્હૉતો. એ સઘળું જાણવા-સમજવાની મારામાં એક તીવ્ર તાલાવેલી જાગી ચૂકી’તી.
સાહિત્યિક અર્થનો પ્રશ્ન છે, કોયડો છે, એ વાત પણ ચિત્તમાં રણઝણ્યા કરતી’તી. યૅલ-દિવસો દરમ્યાન મેં કોઈને પૂછેલું કે દેરિદા તમારે ત્યાં રહેલા તે કયા રૂમમાં બેસતા’તા? કોઈએ એ રૂમ બતાવેલો પણ મને એ કોઈમાં વિશ્વાસ નહીં પડેલો.
એ ગુરુવારે હું હાર્ટમનના રૂમમાં એમની સામે બેઠો ત્યારે મેં જોયું કે એમના હાથમાં મેં અમદાવાદથી મોકલેલા ‘પ્રૉબ્લેમ ઑફ લિટરરી મીનિન્ગ’ પ્રોજેક્ટનાં પેપર્સ હતાં. હસ્તાક્ષરમાં ન્હૉતા તેથી એકદમ સારા કાગળ પર ટાઇપ કરાવેલા. ખરચો ખાસ્સો થયેલો પણ નકલો લઇને તે વખતના ‘મુકુન્દ-મનોરમા’-ના ઘરે પ્હૉંચેલો ત્યારે એમ લાગેલું જાણે જગ જીત્યો છું.
હાર્ટમનને પ્રારમ્ભની ઔપચારિક વાતોમાં જ્યારે મેં જણાવ્યું કે – હું ને મારા ગુરુ સુરેશ જોષી તમારા સાહિત્યિક મન્તવ્યોની અમારે ત્યાં અવારનવાર વાતો કરીએ છીએ, તો, પોતે ‘સાચા રીજ્યોનલ લિટરેચર’-માં પ્હૉંચી ગયા છે એ વાતે એમનું અચરજ શમતું ન્હૉતું. ઇઝિટ? ઇઝિટ? પૂછ્યા કરતા’તા.
પછી થૅન્ક્સ કહીને પોતે ટિકમાર્ક કરી રાખેલા મુદ્દાઓની એમણે મારી પાસે કેટલીક સ્પષ્ટતાઓ માગેલી. પછી કહેલું, આયૅમ સો પ્લીઝ્ડ, બટ સો સૉરિ. દિલગીરીથી કહેલું : કેમ કે અમારી પાસે હાલ સંસ્કૃતમાં એકેય ફૅકલ્ટી નથી, નહિતર આ પ્રોજેક્ટ આપણે કૉલાબોરેશનમાં પાર પાડી શક્યા હોત.
એમણે ઉમેરેલું કે અર્થનો કોયડો સંસ્કૃત અને પશ્ચિમની પરમ્પરાઓ સંદર્ભે એમને પોતાને પણ ખૂબ જ વિચારણીય લાગ્યો છે. એમ કહીને એમણે મને પોતાનું એક પુસ્તક ભેટ આપ્યું. ને એમાં લખ્યું – વિશ યુ મીનિન્ગફુલ ટ્રિપ …
હા, ૧૯૯૨ની અમેરિકાની એ પહેલી ટ્રિપ સાચે જ સાર્થક નીવડેલી. ત્યારે ગુજરાતીઓ સમક્ષ અમેરિકાનાં ૨૦-૨૫ શહેરોમાં આ છેડેથી પેલે છેડે જઈને રહેવાનું બનેલું અને મારી બાવીસેક સભાઓ થઇ હતી.
યૅલને ‘આવજો’ કરીને અમે નીકળતાં’તાં તે દિવસે મિત્ર ગણેશ દેવી (Ganesh Devy) પોતાના પ્રોજેક્ટ અર્થે યૅલમાં દાખલ થતા’તા. અમારા બન્નેનાં આશ્ચર્ય વચ્ચે પ્રગટેલો એ કેટલો તો રમ્ય વિદ્યાકીય અકસ્માત !
= = =
(December 3, 2021: Ahmedabad)
સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર
કહેવાય છે કે પિતા અને દીકરી વચ્ચે એક અનોખો વહાલનો નાતો હોય છે. આ સંબંધનું ઉદ્દગમ માત્ર લોહીનાં સગપણનું જ નથી હોતું. એ સાચું છે કે માતા-પિતા તરફથી વારસામાં જે મળે છે એના પર આપણું નિયંત્રણ નથી હોતું. કવયિત્રી કોઈ પણ છોછ વિના, કવિતાનો ઉઘાડ કરતાં, આગળ-પાછળની કોઈ પણ પળોજણમાં પડ્યા વિના, સીધી જ વાત માંડે છે કે, એને એના જન્મદાતા પાસેથી ઉદાસી વારસામાં મળી છે.
યૅલ વખતે હું અને રશ્મીતા હૅમ્ડન, કનેટિકટમાં ડૉ. પ્રવીણભાઇ ભટ્ટને ત્યાં રહેલાં. પ્રવીણભાઈ તે આપણા જાણીતા કેળવણીવિદ નાનાભાઇ ભટ્ટના દીકરા. પ્રવીણભાઈ વૅક્સિનના મોટા રીસર્ચર ને યૅલમાં જ પ્રૉફેસર.
