૨૦૨૨નું વર્ષ અંગત સ્મૃતિમાં બે વિશિષ્ટ અને પ્રશિષ્ટ કૃતિઓના કૌંસમાં બેસે છે. આધુનિક સમાજને હતાશાના કારણે પેદા થતી ઘૃણા અને હિંસાની જે સમજ મળી છે, તેમાં રોબર્ટ બર્ટનના પુસ્તક ‘ધ એનેટોમી ઑફ મેલન્કોલી’ અને મેલાની ક્લેઈનની અજાગૃત મન વિશેની થિયરીનો મોટો ફાળો રહ્યો છે. બર્ટનનો મહાન નિબંધ ૧૬૨૧માં પ્રકાશિત થયો, અને ક્લેઈનની થિયરી તેની ત્રણ સદી પછી ૧૯૨૩માં. બર્ટને તબીબી અને સાંસ્કૃતિક વિશ્લેષણ કરીને એ માનસિક બીમારીને મેલન્કોલિયા નામ આપ્યું. ક્લેઈને અનકોન્શિયસ – અજાગૃત મનને પદાર્થો સાથેના સંબંધોના દૃષ્ટિકોણથી તપાસીને બતાવ્યું કે માણસ પુખ્તવયે દુનિયાની જટિલ અને સંદિગ્ધ પરિસ્થિતિઓમાં કેવી રીતે વર્તે છે તેનો આધાર બાળપણમાં તેની નાનીમોટી ઇચ્છાઓ પૂરી થઈ હતી કે અધૂરી રહી ગઈ હતી તેના પર છે. ક્લેઈનની થિયરી હતાશા અને આત્મઘાતી વૃત્તિ સાથે સંકળાયેલી માનસિક બીમારીઓનું નિદાન કરવામાં મદદરૂપ નીવડી. ઘૃણા અને ધિક્કારની જે લાગણીઓ હિંસા તરફ લઈ જાય છે તેને સમજીએ તો એ માનસિક પરિબળો જોવા મળશે જેને ક્લેઈને ડિપ્રેશનનું નામ આપ્યું અને તેની પહેલાં બર્ટને જેને મેલન્કોલિયા ગણાવ્યું. આવી બીમારીઓથી પીડાતી વ્યક્તિઓમાં આવાં પરિબળો ભારે લલચામણી વાક્છટા અને આમૂલ પરિવર્તનની ઉમેદમાં વ્યક્ત થાય છે. ૧૮મી-૧૯મી સદીના અંગ્રેજ રાજદ્વારી નેતા ચાર્લ્સ જેમ્સ ફોક્સે પણ એ જ બાલિશ ઘેલછા તરફ આંગળી ચીંધી હતી, જ્યારે તેમણે તેમનું જાણીતું વિધાન કર્યું, કે સૌથી વરવી ક્રાન્તિ એ હોય છે જેમાં જૂની સ્થિતિને ફરી પ્રસ્થાપિત કરવામાં આવે. “The worst of revolutions is a restoration.” દેશમાં હિન્દુત્વનો માહોલ વરતે છે તે પણ આ જ માનસિક પરિબળોનો ભયાવહ દાખલો બતાવે છે.

નરેન્દ્ર મોદીના ૨૦૦૨ના નરેન્દ્ર મોદીએ ૨૦૦૨માં કોમી રમખાણનું એક સરળ વિશ્લેષણ આપેલું કે દરેક ક્રિયાની પ્રતિક્રિયા હોય છે, પણ હવે રિસ્ટોરેશન હિન્દુત્વ પરિયોજના ત્યાંથી ઘણી આગળ વધી ગઈ છે. હવે એવી અધીરાઈ અને એવો જુસ્સો છે કે પાશવી પ્રતિક્રિયા જ બાકી રહી છે, કોઈ ક્રિયા ઘટવી જરૂરી રહી નથી. આ રિસ્ટોરેશન-હિન્દુત્વ હિન્દુ-વિચાર અને સંસ્કૃતિનાં અત્યાર સુધીમાં જોવા મળેલાં તમામ સ્વરૂપોથી બિલકુલ અલગ છે.

ચાહે ધર્મ અંગેની હોય કે રાજકારણ વિશેની, દરેક વિચારધારા કે થિયરી માટે અમુક પાસાં આવશ્યક હોય છે. દરેક સિદ્ધાન્ત સાથે એક એપિસ્ટેમોલૉજી – જ્ઞાનમીમાંસા કે પ્રમાણશાસ્ત્ર – હોય છે જે દર્શાવે છે કે આપણે જે વિષય પર મનન કે સંશોધન કરવાના છીએ તેનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા માટે કયાં સાધનો અને કઈ રીતિઓ યોગ્ય છે. એવી જ રીતે, દરેક વિચારક્ષેત્રની એક એક્ઝિઓલૉજી હોય છે, જેમાં આપણે પસંદ કરેલી જ્ઞાનશાખાનાં મૂળ મૂલ્યો ક્યાં ગણવાં તે નક્કી કરવામાં આવે છે. પહેલાંના સમયમાં હિન્દુ વિચારમાં સાંખ્ય, યોગ, ન્યાય, વૈશેષિક, મીમાંસા, વેદાન્તનાં વિવિધ અર્થઘટનો અને બીજે છેડે ચાર્વાક અને આજીવિક પણ હતા. મધ્યકાળમાં કવિતા અને સંગીતમાં ભક્તિપરંપરા બની તેમાં હિન્દુ-વિચારનું પ્રાદેશિક અને સુધારાવાદી સ્વરૂપ બહાર આવ્યું હતું. પ્રાચીનકાળમાં વેદાન્તની વિવિધ સમજોને સમાન્તર બૌદ્ધ અને જૈન વિચાર જેમ હતા, તેમ મધ્યકાળમાં લિંગાયત-શરણ અને શીખ પરંપરાઓ સમાન્તરમાં હતી. દર્શનો અને તેમની સમાન્તર ચાલેલી વિચારધારાઓમાંથી દરેકેદરેક પાસે પ્રમાણશાસ્ત્ર અને મૂલ્યવિધાન, એ બે વસ્તુઓ ચોક્કસપણે હતી.

આપણી સામે આજે જે નવું દર્શનશાસ્ત્ર વિકસી રહ્યું છે તે જોઈએ તો હિન્દુત્વના નવા અવતારની એક્ઝિયોલૉજી, તેનાં મૂલ્યોમાં માત્ર અસહિષ્ણુતા, ઘૃણા, સંવેદનશીલતાનો અભાવ, ઘમંડ અને જે કાંઈ પવિત્ર હોય તેને ભ્રષ્ટ કરવાની વૃત્તિ (intolerance, hatred, insensitivity, arrogance and desecration) જ જણાય છે. જેમણે આ નવું દર્શન અપનાવ્યું છે તેઓ નિર્દોષ મહિલાઓની હરાજી માટે તેમની તસવીરો વેબસાઇટ પર મૂકે છે. તેઓ ટોળામાં ભેગા થઈને નિર્દોષ માણસોને મોતને ઘાટ ઉતારે છે, એટલું જ નહિ, એ પછી તેમને કંઈ ખોટું કર્યાની ભાવના પણ થતી નથી. દેખાવકારોને રાજધાનીમાં પ્રવેશતાં રોકવા માટે તે લોકો રસ્તા પર મોટા ખીલા ઠોકે છે અને કાંટાળા તારની વાડ બનાવે છે. તેઓ અન્ય ધર્મોનાં પવિત્ર સ્થાનોમાં ઘૂસી જઈને તેને અપવિત્ર બનાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે. જેમનો પોષાક કે ખાનપાન તેમનાથી જુદાં હોય તેમના માટે તેમની પાસે ધિક્કાર સિવાય કોઈ લાગણી નથી. કોઈ ફિલ્મનિર્દેશક, નાટ્યકાર કે લેખક કંઈક જુદી વાત કરે તો તેઓ તેને ધાકધમકી આપવા દોડે છે. બની બેઠેલા સંતોની બેઠકમાં બીજા ધર્મના અનુયાયીઓ પર ઝેર ઓકવામાં આવે છે અને નરસંહાર કરવા સુધીની વાતો થાય છે. તેઓ ઇતિહાસના મહાન નેતાઓ અને વિભૂતિઓનું જાણે અપહરણ કરીને પોતાના ખેમામાં લઈ જાય છે – જો અને જ્યારે તેમને અનુકૂળ લાગે તો અને ત્યારે. કાયદાકાનૂન અને બંધારણની તેમને પડી નથી સિવાય કે તેમના હેતુ સિદ્ધ કરવા માટેનાં સાધન તરીકે. તેઓ તેમના પ્રતિસ્પર્ધીઓને ભૂંડા ચીતરવા, અપમાનિત કરવા અને ભય પમાડવા સોશિયલ મીડિયામાં તેમની પર વારંવાર હુમલા કરે છે. સ્ત્રીઓ અને કચડાયેલા સામાજિક વર્ગો ગુલામી કરવા સર્જાયા છે એવું તેમનું માનવું છે. સત્ય કે હકીકત કરતાં સરકારી પ્રચારતંત્ર ચડિયાતું છે અને જૂઠાણાં ફેલાવવા એ ઘણું આવશ્યક કામ છે એવું તેમનું માનવું છે. શાસકોના દેખાડા અને ઠાઠમાઠમાં ભૂખ્યાંજનોના જઠરાગ્નિ શાંત કરવાની શક્તિ છે એવું પણ તેમનું માનવું છે.

અગાઉનાં તમામ દર્શનશાસ્ત્રમાં નિરીક્ષણ કરવા પર, વાસ્તવિકતા પારખવા પર અને તેનું હાર્દ સમજવા પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો. માટે જ તો એ ‘દર્શન’ કહેવાયાં – વાસ્તવિકતાનું દર્શન કરવાની રીત અને એ દૃશ્યની અભિવ્યક્તિ એ અગાઉની સૌ હિન્દુ બૌદ્ધિક પરંપરાની ઓળખ હતી. પણ અત્યારે જે આવૃત્તિ બહાર પડી છે તે જોવામાં નથી માનતી, બલકે ચારે બાજુ ધ્યાન ખેંચતાં નગ્ન સત્યોને ન જોવાનું પસંદ કરે છે. તેમને દર્શન કરતાં અદૃશ્ય માટે અહોભાવ છે. માટે તે પ્રજાજીવનને સ્પર્શતી માહિતી અને આંકડાને અદૃશ્ય કરવાનું પસંદ કરે છે. આ વિધિને ‘રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાની પ્રાથમિકતા’ પણ કહેવામાં આવે છે. તેઓ હકીકતોને જ નહિ, માણસોને પણ અદૃશ્ય બનાવી શકે છે, જો તેઓ અઘરા પ્રશ્નો પૂછે તો. આ વિધિને ‘યુ.એ.પી.એ.’ કહેવામાં આવે છે. તેના સમર્થકો અખબારોને ધાકધમકી આપીને તેમને ચૂપ કરાવે છે. આને ‘લોકપ્રિયતા’ કહેવામાં આવે છે.

હિન્દુત્વનું પ્રમાણશાસ્ત્ર સર્વસ્વીકૃત જ્ઞાન અને વિજ્ઞાનને ઉવેખવા પર આધારિત છે. તે જૈવિક ઉત્ક્રાન્તિનો સિદ્ધાન્ત સ્વીકારતું નથી. તે માને છે કે આધુનિક પાશ્ચાત્ય જ્ઞાનના કારણે ભારતની બૌદ્ધિક અને વૈજ્ઞાનિક પરંપરાની ધારા દૂષિત થઈ છે. તેને આઈ.આઈ.ટી. અને રાષ્ટ્રીય પ્રયોગશાળાઓ આધુનિક વિષયો પર સંશોધન કરે તે પસંદ નથી, પણ છાણ અને ગૌમૂત્ર પર સંશોધન કરવા તેમના પર દબાણ લાવવામાં આવે છે. તે યુનિવર્સિટી અને કૉલેજના વિદ્યાર્થીઓ પર ‘નવી’ શિક્ષણ નીતિ લાદે છે જેનો મૂળ મંત્ર છે ‘સનાતન વિદ્યા’. હિન્દુત્વનો આ પ્રવાહ માને છે કે સઘળું જ્ઞાન ભારતમાંથી જ બાકીના વિશ્વમાં પ્રસર્યું અને બહારથી અંદર જે કાંઈ આવ્યું તેમાં કાંઈ મૂલ્યવાન હતું જ નહિ. તેના ઇતિહાસવિદોનું એક જ કામ છે, ભારત વિશેની તેની જે સંકુચિત સમજ છે તેને સાબિત કરી આપવી. તેમનું માનો તો, સંસ્કૃતની પહેલાં કે પછી બીજી કોઈ ભાષાએ જ્ઞાનસર્જનમાં એટલું યોગદાન નથી આપ્યું જેટલું સંસ્કૃતે આપ્યું છે. તેમનું માનો તો, બીજી બધી સંસ્કૃતિઓ – ઇજિપ્ત, મેસોપોટેમિયા, એસિરિયા, અક્કાડિન, દ્રાવિડિયન, ગ્રીક, લૅટિન કે સ્લાવિક – ગૌણ છે.

હિન્દુ બૌદ્ધિક પરંપરાની અગાઉની તમામ શાખાઓએ તેમની મૂળભૂત માન્યતાઓને સ્થાપિત કરવા માટે ‘પ્રમાણ’ – તર્કબદ્ધ પુરાવા – આપવાં પડતાં. જો પ્રમાણની રાહ જોવાય એમ ના હોય તો તેઓ કમ સે કમ જ્ઞાન પરંપરામાંથી ‘વચન’ કે ‘વેદોક્તિ’નો આધાર આપતા. પણ હિન્દુત્વની સમકાલીન શાખાને પુરાવા કે વૈજ્ઞાનિક ઇતિહાસ માટે હાડોહાડ ચીડ છે.

૨૦૨૨ના ભારતમાં આ હિન્દુત્વ આપણી સામે પરદા પાછળથી મંચ પર આવી રહ્યું છે. ધર્મ-પરિવર્તન પર પ્રતિબંધ મૂકતા કાયદા પસાર થઈ રહ્યા છે, દેવળ પર હુમલા થઈ રહ્યા છે, બલ્લીબાઈ એપ ચાલી છે, કહેવાતી ધર્મસંસદમાંથી આખી મુસ્લિમ વસતિનો સંહાર કરવાની ઘોષણા થાય છે, નાગાલૅન્ડ પર ફરીથી સેનાને વિશેષ સત્તા આપતો કાયદો ઠોકવામાં આવે છે, આધારને મતદારપત્ર સાથે જોડવામાં આવે છે, હાસ્યાસ્પદ ઇતિહાસનાં કૅલેન્ડર બહાર પડે છે, વિપક્ષના સાંસદોને સંસદમાંથી કાઢી મૂકવામાં આવે છે, ચેપી રોગચાળા વચ્ચે જંગી ચૂંટણી-પ્રચાર સભાઓ યોજાય છે, રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સલાહકાર નાગરિક સમાજને યુદ્ધના શસ્ત્ર સાથે સરખાવે છે, સેવાનું કામ કરતી સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓને મળતું દાન અટકાવાય છે, અને ગાંધીના બદલે તેમના હત્યારાને મહાત્મા ગણાવાય છે. વિશ્વગુરુ ભારતનાં પ્રશસ્તિગાન ગાવામાં જોડાઈ જવાનો સમય છે આ. ન્યૂયૉર્કનાં નવાં રાજ્યપાલ કેથી હોશુલે હમણાં ઍન્ટિ-હેટ કાનૂન પસાર કર્યો કારણ કે ઘૃણા, ધિક્કાર લોકશાહી માટે હાનિકારક છે, પણ એ વાત બાજુએ મૂકો. ચે ગુવેરાની એ વાત પણ બાજુએ મૂકો કે, “ક્રાન્તિ એ કાંઈ સફરજન નથી જે પાકે ત્યારે ઝાડ પરથી આપમેળે પડે. એને તમારે પાડવું પડે છે.” સફરજનની ક્યાં વાત કરો છો, જ્યાં શાસનતંત્ર આખું બંધારણ જ નીચે પાડવા બેઠું છે.

અનુવાદક : આશિષ મહેતા

ગણેશ દેવી પીપલ્સ સર્વે ઑફ ઇન્ડિયાના અધ્યક્ષ છે.

(અનુવાદ ‘ધ ટેલિગ્રાફ’ના સૌજન્યથી, જ્યાં આ લેખ અંગ્રેજીમાં પ્રકાશિત થયો હતો.)

https://www.telegraphindia.com/opinion/against-evidence/cid/1847151

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2022; પૃ. 03-04

An Eulogy for Navin Jarecha, February 23, 2022

Franklin Memorial Park, New Brunswick, New Jersey

હતો ભટકતો હતાશ નિજ દેશ દુઃખે ભર્યો,
તમે નવીન દેશથી પકડી હાથ તાર્યો મને.

This is how I dedicated my first book of poems, appropriately called America, America to Navin Jarecha.  Loosely translated it means:

Hopeless and unhappy,
Lost I was in my home land,
You brought me to the Promised Land,
And saved my life. 

It is because of him and him alone that I stand before you today.  He was responsible for my coming to America. He has had the largest influence on my professional life for the past sixty years.

I first met Jarecha in 1957. We always addressed each other by our last names.  I was Gandhi to him and he was Jarecha to me.  We both attended Sydenham College in Mumbai. He was senior to me in college. We both were amateur poets.  It is poetry that brought us together. Soon after joining the college, I noticed that there was a Gujarati literary wall where students could post poetry and other writings. Everything on the wall was handwritten.

After a few months, I gathered enough courage to approach a student who was posting new material on the wall and introduce myself. “I write poetry and would like to put my poems on the wall. How do I do it?” “Give me your poems,” he replied. “I will put them up. I am the editor. My name is Navin Jarecha.” That was how I first met him.  I have always marveled how that chance encounter changed my life profoundly for the better and forever!

We quickly bonded. Though Jarecha also came from the provinces like me, he had none of my inhibitions. Always sure of himself, he moved about the college halls freely and even dropped unannounced into the office of professors.  He exuded confidence.  He dressed smartly in a traditional Indian kafani lengha dress that was always ironed and, on his feet, wore fancy chappals. At lunchtime we would share our poems and I would share his lunch! He was lodging with his sister in a distant Mumbai suburb. She would send him off daily with lunch tiffin.

Through Jarecha I met another student poet, Meghnad Bhatt who was the son of Harishchandra Bhatt, a distinguished Gujarati poet whose work I knew. The three of us became good friends and read each other’s poems daily. Jarecha and Bhatt played significant roles in my life.  Jarecha brought me to the U.S. and Bhatt helped me get my first paying job. A phone call from Bhatt to a friend did the trick that a hundred job applications could not.  Such were the vagaries of Mumbai’s job market during the 1960s. 

When Jarecha went to the U.S. in 1960, I had hoped he would find me a way to get there. In fact, I went to Mumbai’s Ballard Pier to see him off.  He could not afford to fly so he sailed in a cargo ship.  I made my way to his ship’s cabin and took him aside. “Please, Jarecha,” I said, “do something, anything to help me get to the U.S.” As my frustrations in Mumbai mounted, I kept sending Jarecha letters asking about my coming to the U.S.  He would write to me back saying that yes, he would help.  He kept his promise, though it took some time.

Five years after he left for America, I received a telegram from Jarecha. He said that he had arranged for my admission to Atlanta University. “Start packing,” he wrote. “The fall semester is about to start.”  I telegraphed back explaining my financial situation. I would need his help for paying everything—tuition, living expenses, the airline ticket and some additional money to send home to my family.  Jarecha replied immediately that he had arranged for everything including the air travel through a grant from an educational foundation.  Those were the glory days of higher education in America!

I felt immensely relieved. Suddenly I was free—free of all my troubles, my worries, hurts and humiliations that I had suffered in Mumbai.  As I climbed the stairs to board the Air India plane bound for New York on that day in October, 1965, I murmured a famous Khalil Gibran line: “Then we left that sea to seek the greater sea!” And added, “thanks to Jarecha!”

I have remained grateful to him ever since for saving my life that would have been wasted in India.  In this I was not alone. Truth be told, he has saved a few hundred such lives.  Many people whom he helped brought their own relatives and friends to America in a chain migration that would have given Donald Trump a heart attack had he known about it. 

Jarecha was my mentor during my college years in Mumbai and during all my days in Atlanta where we were together practically every day.  Like an elder brother, he looked after me–took me shopping, to restaurants where I was working as a busboy and places where I needed to go. When I took my first job in Greensboro, North Carolina, he visited me there and made sure that I had settled down properly.  He told me that he was just a phone call away.

His willingness to help extended to all without discrimnation  –black and white, old and young, men and women. But he was particularly kind to Indian students who had come to Atlanta University.  Some empty handed studnets would call him from the airport the day they landed and ask for a ride to the University.   He was kind of a one man, one stop social service agency. His goodwill toward people around him was legendary.

Though he was good, indeed very good to others, he was not good to himself.  Unfortunately, he did not take care of himself.  Most of his adult life in America, he was a chain smoker.  He was equally careless about his diet and other habits.  Worse of all, he never cared about his finances.  After I moved away from Atlanta, I used to chide him about his smoking and other poor habits.

He was a proud man and hesitated talking about his troubles, including his finances.  He would simply laugh it all off.  He would say, “Gandhi, God is great and He will take care of me.”  I would say, “but God has billions of others to take care of.”  His rejoinder would be, “well, I was good to people so they will be good to me.”  Life did not turn out that way for him.  Toward the end, he paid dearly for all his carelessness.  It still puzzles me how such a smart man could be so cavalier about his health and naive about his finances.  

Panna Naik and I had been talking with him regularly during the past few months, however, the last we saw him in person was at an Indian restaurant in New Jersey just a few weeks ago. He had to be driven there.  This must have been quite galling for him since he always insisted on driving during our numerous trips far and near.  He was always our designated driver!  He took great pride in his driving skills.  But now the doctor had advised him not to drive as his body had debilitated due to several ailments that had plagued him. He looked haggard and did not have much to say during our lunch.  After lunch, we hugged and said goodbye to each other.  That was the last we saw of him. 

On our way back to Washington, Panna and I talked about Jarecha all the way–how good he was to us and to others and how we all collectively failed in taking care of him.  I deeply regret it.  But it is all too late now. 

તારી બાંકી રે પાઘલડીનું ફૂમતું રે, મને ગમતું રે

ભવિષ્યમાં ડાબી અને જમણી આંખના ડોક્ટર જુદા હશે

તારી બાંકી રે પાઘલડીનું ફૂમતું રે,
મને ગમતું રે,
આ તો કહું છું રે પાતળિયા તને અમથું.

ગુજરાતી સુગમ સંગીતની ગંગોત્રી જેવા અવિનાશભાઈનો આ ગરબો એક જમાનામાં ખાસ્સો લોકપ્રિય. પણ આજે ફૂમતાંવાળી કે વગરની બાંકી પાઘડી પહેરેલો પાતળિયો શોધવાનો આગ્રહ રાખનારી મુંબઈગરી યુવતીને તો કદાચ આજન્મ કુંવારા રહેવાનો વારો આવે! આજથી ૭૫-૮૦ વરસ પહેલાંના મુંબઈમાં પાઘડી કે સાફો, કે ફેંટો કે ટોપી પહેર્યા વગરનો પુરુષ રસ્તા પર તો ભાગ્યે જ જોવા મળે. અને મળે, તો બે-ચાર પરિચિતો પૂછે : ‘કોણ પાછું થયું?’ (કોણ ગુજરી ગયું?) ઘણાં ઘરોમાં ઘરના મોભીની ટોપી કે પાઘડી દિવાનખાનામાં એક ખીંટી પર કાયમ લટકતી જ હોય. ઘરનો મોભી ભલે માત્ર પંચિયું પહેરીને બેઠો હોય, પણ કોઈ બહારનું આવે કે તરત માથે ટોપી કે પાઘડી પહેરી જ લે!

સોળ ટપાલ ટિકિટ પર સોળ પાઘડી

અને પાઘડી કે ફેંટો કે ટોપીમાં પાછી પુષ્કળ વેરાયટી. માત્ર રંગની નહિ, કપડાની, ઘાટની, પહેરવાની રીતની. દરેકનો સંબંધ ધર્મ, પ્રદેશ, જ્ઞાતિ, કે વ્યવસાય સાથે. ૨૦૧૭માં ૧૬ પાઘડીનાં ચિત્રોવાળી ૧૬ ટપાલ ટિકિટનો સેટ ટપાલ ખાતાએ બહાર પાડેલો. પણ પાઘડીની કુલ સંખ્યા તો એનાથી ઘણી મોટી. પાઘડી એટલે એ જમાનાનું આધાર કાર્ડ જ કહોને! આજે આધાર વગર કોઈ કામ ભાગ્યે જ થાય તેમ એ વખતે શિરસ્ત્રાણ વગર કોઈ સારું કામ ન થઈ શકે. કોઈને તેની પાઘડી કે ટોપી ઉતારવા કહેવું એ તો મોટું અપમાન. છેક ૧૮૬૨માં મુંબઈના બે પારસી વેપારીઓ પીરોજશાહ પેસ્તનજી મેહરહોમજી અને ડોસાભાઈ ફરામજી કામાજીએ અમેરિકાની મુસાફરી કરેલી. એ વખતે પ્રેસિડન્ટ અબ્રહામ લિંકનની મુલાકાત લીધેલી. પણ મુલાકાત પહેલાં પ્રમુખના સેક્રેટરીને બંનેએ કહેલું કે મુલાકાત દરમ્યાન અમે અમારી ટોપી નહિ ઉતારીએ કારણ એમ કરવું અમારે ત્યાં અપમાનજનક ગણાય છે. અને આ વાત પશ્ચિમના રિવાજ કરતાં વિપરીત હોવા છતાં સેક્રેટરીએ અને પ્રમુખે સ્વીકારેલી! ૧૮૬૪માં પ્રગટ કરેલા પુસ્તક ‘અમેરિકાની મુસાફરી’માં આવી તો કેટલીયે રસપ્રદ વાતો વાંચવા મળે. અમેરિકાના પ્રવાસ વર્ણનનું એ પહેલું ગુજરાતી પુસ્તક.

૧૯૩૧માં બીજી ગોળમેજી પરિષદમાં ગાંધી ટોપી વગરના ગાંધીજી

દેશના વિવિધ ભાગોનાં શિલ્પ અને ચિત્ર જોતાં સમજાય છે કે સ્ત્રી-પુરુષ બંને માટે માથું ઢાંકવાની પ્રથા કંઈ નહિ તો સેંકડો વરસ જૂની. પણ વીસમી સદીમાં ધીમે ધીમે પાઘડીની જગ્યા સાદીસીધી સફેદ ગાંધી ટોપીએ લીધી. જો કે ગાંધીજીએ પોતે તો એ ટોપી થોડો વખત જ પહેરેલી. પછી તો ઉઘાડે માથે પોતડીભર જ રહેતા. ૧૯૩૧માં બીજી રાઉન્ડ ટેબલ કોન્ફરન્સમાં અને મહારાણીની મુલાકાત વખતે પણ ગાંધીજી ઉઘાડે માથે જ રહ્યા હતા. આઝાદીની લડત દરમ્યાન મુંબઈમાં ઠેર ઠેર ગાંધી ટોપી પહેરેલાં સ્ત્રી-પુરુષો જોવા મળતાં. પણ આઝાદી પછી મુંબઈકરને માથેથી ટોપી ગઈ તે ગઈ. હા, હવે નેતાઓ પોતે ટોપી પહેરતા નથી, પણ લોકોને ઘણી બાબતમાં ટોપી પહેરાવે છે ખરા!

* * *

પાટી કહો કે સ્લેટ

આપણા સમર્થ સર્જક કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણીના અફલાતુન નાટક ‘વડલો’માં વડ નીચે ભેગા થયેલા નિશાળિયા ગાય છે :

દોસ્તો દફતર પાટી મેલો,
વડલે જઈને કૂદો ખેલો.
ગોળ પાઘડી, માથે મેલી,
પતકાળાશું પેટ,
ખોટું પડતું સહેજ પલાખું,
છુટ્ટી મારે સ્લેટ.

આ નાટક છપાયું હતું ૧૯૩૧માં. આજે હવે મુંબઈમાં તો નથી જોવા મળતાં દફતર-પાટી, નથી રહ્યા ગોળ પાઘડી પહેરેલા, પલાખું ખોટું પડે તો સ્લેટ છુટ્ટી મારતા માસ્તર. આજના વિદ્યાર્થીઓને તો પલાખું એટલે શું એ ય ખબર ન હોય. એ તો Two tens are twenty ગોખે. અંગ્રેજી પદ્ધતિનું શિક્ષણ આપતી શાળાઓએ અગાઉની ધૂડી નિશાળની કેટલીક વસ્તુઓ જાળવી રાખી હતી. તેમાંની એક તે પાટી અથવા સ્લેટ. એક જમાનામાં બાળકો આ સ્લેટ પર જ લખતાં-વાંચતા શીખતાં. ખાસ જાતના પોચા પથ્થરના લંબચોરસને ચારે બાજુ લાકડાની ફ્રેમમાં મઢ્યો હોય. લખવા માટે સફેદ પથ્થરિયા પેન. ડાબલીમાં ભીની કરેલી વાદળી કહેતાં સ્પોંજનો ટુકડો. સ્લેટ પર ફેરવી દો એટલે લખેલું બધું ભૂંસાઈ જાય. સ્લેટ બે-ત્રણ વરસ તો નિરાંતે ચાલે. ઢગલાબંધ નોટ બુકની જરૂર જ નહિ! બધી રીતે પૈસાનો બચાવ, અધમણિયા સ્કૂલ બેગનો ભાર નહિ.

પણ પછી આવી નોટબુક. એ પણ જાતજાતની. સિંગલ લાઈન, ડબલ લાઈન, અંગ્રેજી લખવા માટે ફોર લાઈન, ગણિત માટે સ્ક્વેર બુક. કાચા પૂંઠાની અને પાકા પૂંઠાની. ૪૦થી ૪૦૦ સુધીનાં પાનાંની. સ્કૂલનું નવું વરસ શરૂ થતાં પહેલાં બધી નોટબુકને બ્રાઉન પેપરનાં પૂઠાં ચડાવવાનો સમારંભ ઘરમાં હોંશથી ઉજવાય. ઉપલા ખૂણામાં નામ, ધોરણ, વગેરે લખેલું લેબલ. શરૂઆતનાં ધોરણોમાં પેન્સિલથી લખવાનું ફરજિયાત. ઉપલા ધોરણમાં આવ્યા પછી ફાઉન્ટન પેન. બોલ પોઈન્ટ પેન આવી તે પછી ઘણાં વરસ સુધી સ્કૂલોમાં તે વાપરવા પર પ્રતિબંધ. કેમ? તેનાથી વિદ્યાર્થીઓના અક્ષર બગડી જાય! શરૂઆતમાં બેંકો પણ બોલપેનથી લખેલા ચેક સ્વીકારતી નહોતી! હવે એ જ બેંકો કહે છે કે સલામતી ખાતર ચેક તો બોલ પેનથી જ લખો.

* * *

વસ્તુઓ કે વ્યવસાયો બદલાયા તેની પાછળનું એક મુખ્ય કારણ છે બદલાયેલી જીવનશૈલી, અને નવાં જીવનમૂલ્યો. એક જમાનામાં કરકસરને ત્રીજો ભાઈ કહેતાં. કોઈ વસ્તુ સહેલાઈથી ‘ડિસ્કાર્ડ’ કરાતી નહિ. પાંચ-દસ વરસ પહેલાં ખરીદેલી બનારસી કે કાંજીવરમ્‌ સાડી ક્યાંક ભરાણી, અને થોડીક ફાટી? ચાલો રફૂગર પાસે. મોટા ભાગના મુસ્લિમ બિરાદરો. જે રંગનું કાપડ હોય તે જ રંગના દોરાથી એવું ઝીણવટથી ફાટેલા ભાગ પર કામ કરે કે ધારી ધારીને જુઓ તો જ ખ્યાલ આવે કે સાડી સાંધેલી છે. હવે તો એકની એક સાડી તે કાંઈ પાંચ પાંચ વરસ પહેરાય? એટલે પોતાની દુકાનને બદલે વોશિંગ લોન્ડ્રીની દુકાનના ઓટલા પર બેસતા થયા રફૂગર. અને પછી મધ્યમ વર્ગનાં ઘરોમાં પણ આવ્યાં વોશિંગ મશીન. લોન્ડ્રી ઓછી થતી ગઈ. હવે તો ઓટલા જ રહ્યા ન હોય ત્યાં ક્યાં બેસે રફૂગર? અને બેસે તો ય કોણ આવે ફાટેલું કપડું રફૂ કરાવવા?

* * *

રફૂગર ગયા તેમ ગયા ફેમિલી ડોક્ટર પણ. રફૂગર અને એ વખતના ડોક્ટર બંને એક બાબતમાં સરખા : કુશળતાથી પોતાનું કામ કરે અને ખોટો ખરચ ન કરાવે. ફાટેલું કાપે નહિ, સાંધીને સમું કરી આપે. હા, આજે મુંબઈના કોઈ પણ રસ્તા પર લાઈટના થાંભલા કરતાં ડોક્ટરના કન્સલ્ટિંગ રૂમની સંખ્યા વધુ હોય છે. એમાંના મોટા ભાગના કોઈને કોઈ શાખાના સ્પેશિયાલિસ્ટ. આપણા સમર્થ હાસ્યકાર જ્યોતીન્દ્ર દવે કહેતા કે એક વખત એવો આવશે જ્યારે ડાબી આંખ અને જમણી આંખના ડોક્ટર જુદા હશે.

આ લખનારના ઘરે વર્ષો સુધી રોજ સવારે દસેક વાગ્યે ફેમિલી ડોક્ટર શાહ આવતા. એ વખતે અમારું આઠ-દસ જણનું સંયુક્ત કુટુંબ. મહિનામાં બત્રીસ દિવસ કોઈ ને કોઈ મહેમાન હોય જ. જેને જેને નાની-મોટી તકલીફ હોય તે ડોક્ટર પાસે બેસે. પહેલાં સ્ટેથસકોપથી છાતી-વાંસો તપાસે. આંખ-નાક-જીભ તપાસે. ત્રણ-ચાર જગ્યાએ પેટ દબાવતા જાય અને પૂછતા જાય, ‘અહીં દુખે છે?’ બહુ જરૂર હોય તો જ ઇન્જક્ષન આપે. બને ત્યાં સુધી દવા દુકાનમાંથી લાવવી ન પડે. ડોક્ટર જ બાટલીમાં દવા આપે. અમારો નોકર તેમની સાથે મોટરમાં બેસી જાય અને ભૂલેશ્વર પરના દવાખાનામાંથી દવાની આછા ભૂરા—લીલા રંગની બાટલીમાં બ્રાઉનિશ લાલ રંગનું ‘મિક્ષચર’ લઈ આવે. સાથે છાપાંના કાગળના નાના નાના  ટુકડામાં પેક કરેલી ભૂકી કે પાઉડર હોય. અને એ વખતે ડોક્ટરની વિઝીટિંગ ફી કેટલી હતી? પાંચ રૂપિયા. અને એક દિવસની દવાના બાર આના.

ડો. ભાસ્કર યોધ

એક જમાનામાં ડો. ભાસ્કર યોધ (૧૮૯૮-૧૯૭૧) મુંબઈના અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત ફિઝીશિયન. એ જમાનામાં ઇંગ્લન્ડ જઈ FRCPની ઉપાધિ મેળવેલી. જે.જે. હોસ્પિટલ અને ગ્રાન્ટ મેડિકલ કોલેજમાં માનદ્દ અધ્યાપક. બ્રિટનની રોયલ કોલેજ ઓફ ફિઝીશિયનના ફેલો. તરવાના અને સંગીતના ભારે શોખીન. ગુજરાતી અને સંસ્કૃતના પ્રખર વિદ્વાન કેશવ હર્ષદ ધ્રુવનાં પુત્રી સરોજબહેન સાથે તેમણે લગ્ન કર્યાં હતાં. આટલા પ્રતિષ્ઠિત ડોક્ટરની ઘરે આવવાની ફી પચાસ રૂપિયા! ક્યારેક ડોક્ટર એક્સ-રે પડાવવા કહે તો ય ઘરમાં ખળભળાટ મચી જાય. હોસ્પિટલમાં જવું એટલે લગભગ મસાણે જવું. ઓક્સિજન આપે એટલે તો સગાંવહાલાં, અડોશીપડોશી ગૂસપૂસ કરવા લાગે : ‘હવે તો નળી મૂકી દીધી છે. ઘડીઓ ગણાય છે.’

અને હવે આજના લેખની પણ ઘડીઓ ગણાઈ ચૂકી છે.

* * *

બે પ્રતિભાવ :

ડાયસ્પોરા લેખિકા પન્ના નાયક અને પ્રીતિ સેનગુપ્તા

ગયે અઠવાડિયે પ્રગટ થયેલા લેખ અંગે બે પ્રતિભાવ: અમેરિકાથી (મૂળ અંધેરી, મુંબઈ) આપણાં અગ્રણી ડાયસ્પોરા સર્જક પન્ના નાયક લખે છે : ‘ખૂબ સુંદર લેખ. તમારા એકેએક વર્ણન સાથે હું મારી સ્મૃતિને આધારે જોડાઈ ગઈ. સ્મૃતિઓને ફરી સંકોરવાનું ખૂબ ગમ્યું. મારા એક કાવ્યમાં અંધેરીની વિક્ટોરિયા અને એના ચાલક ફકીરનો સંદર્ભ આવે છે. મારાં માતાનો એ માનીતો ગાડીવાળો હતો. પ્યાસા (કે સાહિબ, બીબી, ગુલામ?) ફિલ્મમાં ફકીર અને એની વિક્ટોરિયા જોવા મળે છે. આનંદ અને આભાર.’ તો અમેરિકાથી જ આપણાં બીજાં અગ્રણી લેખિકા પ્રીતિ સેનગુપ્તા લખે છે : ‘સ્મૃતિઓને સંકોરીને તમે ભૂતકાળને આબેહૂબ ખડો કરી દો છો.’ બંને સન્નારીઓનો આભાર.

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

xxx xxx xxx

પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 26 ફેબ્રુઆરી 2022