રશિયાને મામલે ભારતના વલણ પર યુરોપિયન દેશોના મનમાં રહેલી સંદિગ્ધતા દૂર કરવામાં આ પ્રવાસ દરમિયાન પૂરો પ્રયાસ કરાયો

આ વંચાતું હશે ત્યારે વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી યુરોપના પ્રવાસેથી પાછા ફરી ચૂક્યા હશે. તેમનો કહેવાતો જેટ લેગ પણ ઘટી ગયો હશે. જો કે ભારત પહોંચીને તરત જ કામે ચઢી જવાના હતા એવા રિપોર્ટ્સ પણ હતા કારણ કે ગરમી અને વરસાદને લગતી કામગીરીની બેઠકો યોજાવાની હતી. આપણે વાત કરવાની છે તેમના યુરોપના પ્રવાસની મહત્તા અને કારણો અંગે જેમાં સ્વાભાવિક રીતે જ યુદ્ધમાં સપડાયેલા યુરોપનો મુદ્દો પણ હોય.  જર્મની, ડેનમાર્ક અને ફ્રાન્સ – આ ત્રણ રાષ્ટ્રોની મુલાકાતે ગયેલા વડા પ્રધાનનો આ વર્ષનો આ પહેલો વિદેશ પ્રવાસ હતો.

૬૫ કલાકની આ મુસાફરીમાં વડા પ્રધાને યુરોપિયન નેતાઓ સાથે લગભગ ૨૫ જેટલી બેઠક કરી. યુરોપીય નેતાઓ પણ ભારતની મુલાકાતે આવી ચૂક્યા છે જેની પૃષ્ઠભૂમિમાં આ યુરોપનો પ્રવાસ નિયત કરાયો. યુરોપીય આયોગનાં અધ્યક્ષ ઉર્સુલા વૉન ડેલ લેયન પણ આ પ્રવાસમાં સામેલ હતાં. તેમણે જ રશિયાના આક્રમક વલણ સામે મોરચો ઘડવાની વાત મૂકી હતી. ભારતે તેમની વાત શાંતિથી સાંભળી પણ ખરી. મોદીએ રશિયન પક્ષના આકલન માટે રશિયાના વિદેશ મંત્રી સર્ગેઇ લાવરોવની આગેવાની પણ કરી. ભારતે યુદ્ધને મામલે પોતાની પ્રતિક્રિયા યુનાઇટેડ નેશનમાં પણ સ્પષ્ટ જ રાખી હતી.  એ સમજવું રહ્યું કે આ પ્રવાસમાં મોદીએ પૂરેપૂરો પ્રયાસ કર્યો કે જે રીતે કેન્દ્ર સરકારે યુક્રેનને મામલે રશિયાની સીધે સીધી આકરી ટીકા ન કરીને વિશ્વ નેતાઓની નારાજી વહોરી લીધી હતી તે મામલે બધું જરા થાળે પાડી શકાય.

જર્મનીની વાત કરીએ તો યુરોપના અન્ય રાષ્ટ્રોની સરખામણીએ યુરોપ ભારત માટે બહુ અગત્યનો ભાગીદાર છે. દ્વિપક્ષી સંબંધોની દૃષ્ટિએ જર્મનીનું આગવું મહત્ત્વ છે, વળી યુરોપિયન યુનિયનમાં પણ તેની ચાવીરૂપ ભૂમિકા છે. ૨૦૦૦ મેની સાલથી ભારત અને જર્મની વચ્ચે વ્યૂહાત્મક ભાગીદારી ચાલતી આવી છે.  ૨૦૧૧માં આ ભાગીદારી વધુ ઘનિષ્ઠ થઇ કારણ કે સરકારી વડાઓએ મળીને ઇન્ટર ગવર્મેન્ટલ કાઉન્સિલ લૉન્ચ કરી. જર્મનીએ આ પ્રકારની સંવાદની શક્યતા બહુ ઓછા રાષ્ટ્રો સાથે ખડી કરી છે, અને ભારત તેમાંનો એક દેશ છે. વડા પ્રધાન ત્યાં હતા તે દરમિયાન છઠ્ઠી ઇન્ટર ગવર્મેન્ટલ કાઉન્સિલનું આયોજન થયું જેમાં જર્મન ચાન્સેલર ઓલાફ શૉલ્ઝ સાથે વાતચીત થઇ. ભારતની રશિયા પરની આધિનતા અંગે પણ આ બેઠકમાં ચર્ચા થઇ કારણ કે જર્મનીએ રશિયાના આક્રમક વલણ સામે વ્યૂહાત્મક પસંદગી કરી છે તથા એનર્જીને મામલે પોતે રશિયા પર આધાર ઘટાડવાનો નિર્ણય કર્યો છે.  વડા પ્રધાન વિદેશ પ્રવાસે જાય અને ત્યાં જેટલી પણ સંખ્યામાં ભારતીયો હોય તેમને સંબોધવાનું ચૂકી જાય તે શક્ય નથી. વળી ભા.જ.પ.ની લીટી લાંબી કરવાનું તો ઠીક પણ કાઁગ્રેસ (પક્ષનું નામ લીધા વિના) પર આકરા પ્રહાર કરી તેમની લીટી ભૂંસવાનું તે ભૂલે તેમ નથી. જર્મનીમાં પણ તેમણે એ જ કર્યું.  કઇ રીતે ભા..જપા.એ રાજકીય અસ્થિરતાને એક બટન દબાવીને જ ગાયબ કરી દીધી છે તે વાત તેમણે કરી અને ભારતીય મતદારોની શક્તિની વાહવાહી કરી. જર્મનીની મુલાકાત પછી G-7માં ભારતની ગણતરી જર્મની કરશે કે નહીં તે જોવું રહ્યું.

ડેનમાર્કના ડેનિશ વડા પ્રધાન મેટ ફ્રેડરિક્સન સાથે નરેન્દ્ર મોદીને ૨૦૨૦ના સપ્ટેમ્બરમાં યોજાયેલા વર્ચ્યુઅલ સમિટી પછી સારા સારી જ રહી છે.  ફ્રેડરિક્સન પણ ભારતની મહેમાનગતિ માણી ચૂક્યા છે. ભારત નોર્ડિક સમિટના કેન્દ્રમાં નાટો સાથે જોડાવા માગતા બે નોર્ડિક દેશનું વલણ પણ અગત્યનું ગણાય. નોર્ડિક દેશો સંશોધન, ક્લીન એનર્જી, ગ્રીન ટેક્નોલોજિ માનવાધિકાર, સ્વાસ્થ્ય અને શિક્ષણ જેવાં ક્ષેત્રોમાં બહુ પાયારૂપ કામ કરતા હોય છે. ભારત જો તેમની સાથે હાથ મિલાવે તો આ તમામ પાસાઓ મજબૂત કરવાનું તેને માટે આસાન થઇ જાય. વળી ભારતમાં આ તમામ ક્ષેત્રે પૂરતી તકો છે અને મેક ઇન ઇન્ડિયા, સ્માર્ટ સિટી, સ્ટાર્ટ અપ ઇન્ડિયા, ક્લીન ગંગા જેવી યોજનાઓમાં આ દેશોનું યોગદાન બન્ને તરફી રાષ્ટ્રો માટે લાભદાયી હોઇ શકે છે.

મોદીની માફક મેક્રોન પણ ફ્રાંસમાં ફરી વડા તરીકે ચૂંટાઇ આવ્યા અને તેમને માટે પણ બીજીવારની જીત અઘરી હતી. ભારત અને ફ્રાંસ વચ્ચેની દોસ્તી હંમેશાં સારી રહી છે અને ૧૯૯૮થી બંન્ને વ્યૂહાત્મક ભાગીદારીમાં રહ્યા છે. પોખરણ પરીક્ષણ બાદ ભારતની ટીકા ન કરનારા ગણતરીના રાષ્ટ્રોમાંથી એક ફ્રાંસ પણ હતું.  પુલવામા હુમલા પછી પાકિસ્તાન સ્થિત હાફીઝ સઇદને વૈશ્વિક આતંકીની યાદીમાં મુકવામાં ફ્રાંસે જરા ય વાર નહોતી લગાડી. રશિયા અને યુક્રેન બન્નેના વડા સાથે વાતચીતનો દોર જાળવવામાં પણ મોદી અને મેક્રોને સરખો જ અભિગમ રાખ્યો છે.  યુરોપિયન યુનિયનની પ્રેસિડન્સી આ વર્ષે થવાની છે ત્યારે ભારત અને ફ્રાંસ વચ્ચેની વાતચીત અગત્યની હોય તે સ્વાભાવિક છે.

મૂળે તો યુરોપિયન દેશોનો હંમેશાંથી એમ લાગ્યું છે કે મોદી સરકારે યુ.એસ., જાપાન, ઑસ્ટ્રેલિયા જ નહીં પણ યુ.એ.ઇ. જેવા યુરોપથી નાના અને ભૌગોલિક રાજનીતિમાં ઓછા મહત્ત્વના કહેવાય એવા રાષ્ટ્રોની સાથે સંબંધ જાળવવા પર વધારે ભાર મૂક્યો છે. યુરોપિયન દેશોની આ અલગાવની લાગણી દૂર કરવા માટે નરેન્દ્ર મોદીએ આ બેઠક કરવી અનિવાર્ય હતી.  ભારતે યુરોપ સાથેના સંબંધોમાં વ્યાપર વાણિજ્ય પર જ ભાર મૂક્યો હતો. નેવુંના ઉત્તરાર્ધમાં યુરોપિયન દેશો સાથે રાજકીય સંવાદ અને મંત્રી સ્તરીય બેઠકોને પણ શરૂ કરાયા.  પર્યાવરણના બદલાવ, સુરક્ષા અને રાજકારણ, સ્વાસ્થ્ય, સ્પેસ અને પરમાણુ નિર્ણયો, આઇ.ટી. અને કોમ્યુનિકેશનને મામલે ભારત અને યુરોપના સંબંધો વિસ્તર્યા છે. ભારત માત્ર યુ.એસ.એ. કે જાપાનને જ મહત્ત્વ નથી આપતો તે સાબિત કરવા માટે પણ વડા પ્રધાનની આ યુરોપ યાત્રા બહુ અગત્યનું પગલું હતી. 

બાય ધી વેઃ

ગુજરાતીઓને માટે અર્થતંત્ર બહુ જરૂરી હોય છે. આપણે બોલીને બગાડવું નથી પણ ધંધો અટકે તે ન પોસાય. યુરોપિયન દેશો સાથે ભારતનો સંબંધ સચવાય તે જરૂરી છે અને રશિયાને વાંકુ ન પડે તે પણ જરૂરી છે. રશિયાના આક્રમક વલણને મામલે સાવચેતી ભર્યાં પગલાં તો લેવાશે પણ યુરોપિયન દેશોના વડાઓને માઠું ન લાગે અને ત્યાં જે દિશામાં વિકાસ થઇ રહ્યો છે તેની સાથે પગલાં મેળવવામાં ભારત કોઇ ગફલત નથી કરી રહ્યો તે દર્શાવવું આ પ્રવાસનો હેતુ હતો. સ્વાભાવિક છે કે યુક્રેઇન કટોકટીની ચર્ચા વિના આ પ્રવાસનો અંત ન જ આવ્યો હોય. સ્માર્ટનેસ એમાં છે કે ઘોંઘાટ કર્યા વિના બાવાના એકે ય ન બગડે તેની તકેદારી રાખવાની વડા પ્રધાને કોશિશ કરી છે. પણ આપણે એ ન ભૂલવું જોઇએ કે યુરોપિયન દેશો પણ આજકાલના રાજનીતિ નથી ખેલી રહ્યા. ભારતે રશિયાને મામલે રાખેલી જાહેર ચૂપકીદી તેમને નડી હોવાની વાત યુરોપિયન મીડિયામાં ચર્ચાઇ છે. જર્મન મીડિયાએ મોદીની ટીકા કરી છે, તો ડેનમાર્કની મુલાકાત બે રાષ્ટ્રો વચ્ચેની દોસ્તી માટે અગત્યની ગણાઇ છે. બીજું, બાય ધી વે ,એ કે આ પ્રવાસ દરમિયાન પણ ‘સાહેબે’ પ્રેસના સવાલોના જવાબ આપવાની સાફ ના પાડી દીધી. ઓહ માય ગૉડ! (ખબર ન પડે તો ગૂગલ, ટ્વિટર વગેરે પર જરા તપાસી લેવું.)

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”,  08 મે 2022

An Indian conscience

Apart from her novels, Nayantara Sahgal has written some important works of non-fiction.

On February 1, 1948, a twenty-year-old Indian woman wrote a letter to her sole surviving parent. The young woman was in Delhi, having just returned from graduating from Wellesley College in the United States of America; her mother was in Moscow, serving as India’s ambassador to the Soviet Union. The twenty year old had rushed to Birla House on the evening of January 30 as soon as she heard the news of Gandhi’s assassination. There she found “Bapu’s body was covered with blood.” “Even then we hoped against hope,” she told her mother, “that some miracle would revive him. Where he is concerned it is possible to believe in miracles.” Writing to her mother two days after the assassination, the young woman said that “there is the constant feeling that Bapu was SHOT, and one can’t forget it somehow. The assassin was caught but there must be others. What madness is this that has taken hold of the country, and what hope of checking it now that Bapu has gone?”

As she wrote on, the twenty-year old comported herself, and the grief and anguish turned to resolution. “Bapu would not have wanted us to mourn him,” she told her mother: “He would have felt that the presence or absence of his body were of little importance. We must instead attach importance to the way he lived, the things he said. He can’t ever leave us altogether when he has been with us so long.”

The letter ended with the young woman reflectively writing: “Perhaps God means us now to grow up and realize where our countrywide madness has led us. Now that we cannot turn to Bapu as we did, we will have to search our own souls, pray our own prayers, come to our own decisions.”

Students of modern Indian literature and of modern Indian history would have identified both the writer of the letter and its intended recipient. They were, respectively, Nayantara Sahgal (formerly Pandit), who was to become an acclaimed novelist, and Vijaya Lakshmi Pandit (formerly Nehru), an Indian nationalist who spent time in the jails of the raj and, after Independence, represented her country with distinction in Moscow, Washington, and London.

I grew up in Dehradun, the town where Vijaya Lakshmi Pandit made her home after retirement from public service. I never saw her there — our social locations were very different, and she lived at the other end of the valley from where my parents did. However, in the first week of March 1977, I heard her speak at a political meeting held in Delhi University where I was then studying. The Emergency was in the process of being lifted and Mrs Pandit had come to endorse the newly-formed Janata Party, thus putting her commitment to the Constitution above any sense of family loyalty to her niece, Indira Gandhi, who was the incumbent prime minister.

My parents left Dehradun in 1984. Eight years later, I went back on a private visit, driving up from Delhi in the company of Lovraj Kumar, a technocrat who played a critical role in building India’s petrochemical industry. At the town of Roorkee, we stopped for coffee at a hotel named Polaris. In the café, I saw a strikingly beautiful lady in her early sixties. She was Nayantara Sahgal. Lovraj, who knew her from when they had both lived in Bombay, effected the introductions. It turned out that Mrs Sahgal had lately settled in Dehradun herself and was now on her way to Delhi, stopping at this café en route for the same reasons we had.

Apart from her novels, Nayantara Sahgal has written some important works of non-fiction. They include a charming memoir of growing up in an upper-class, nationalist household titled Prison and Chocolate Cake; a deeply moving book of letters exchanged between her and her second husband, E.N. Mangat Rai; and an incisive study of the political style of Indira Gandhi, which I found most helpful in my own work.

I admire Nayantara Sahgal the writer, and I admire Tara the human being. At our first meeting at the Polaris Hotel, we barely spoke (the distance in age and stature inhibited me). However, in later years, I have got to know her quite well. We have met at literary conferences and on my visits to Dehradun, exchanged mails on current affairs and on other subjects, and spoken now and then on the phone. With every meeting, my affection and regard for her deepened. More almost than any other person I know, she combines grace with courage, a sturdy sense of self-respect with a profound compassion for those less privileged than herself.

In the course of our friendship, Nayantara Sahgal has given a great deal to me and I have given back just a little, mostly fragments that I have found in the archives pertaining to her remarkable father, Ranjit Sitaram Pandit, a scholar and patriot who died when his daughter was just sixteen. I discovered, for example, that while most Congressmen were hostile to B.R. Ambedkar, Ranjit Pandit admired him, and even sought to meet him when (I like to think) their conversation may have moved seamlessly from English to their native Marathi. It was also Ranjit Pandit who persuaded his father-in-law, Motilal Nehru, and his brother-in-law, Jawaharlal Nehru, to help raise money for the defence of the communists convicted for life in the Meerut Conspiracy Case. One of the prisoners, Muzaffar Ahmed, was to feelingly describe Pandit as a person “of large and liberal sympathies”.

That description nicely fits Ranjit Pandit’s daughter as well. In 2015, Nayantara Sahgal returned her Sahitya Akademi award in protest against the rising tide of hate crimes committed by right-wing actors. “India is going backwards,” she remarked: “It is rejecting our great idea of cultural diversity and debate and it is narrowing down to an invention called Hindutva.” She noted that the prime minister, otherwise “a politician who knows how to speak”, had remained silent about the murder of writers and the lynching of Muslims. “We must assume he dare not alienate evil-doers who support his ideology,” she observed. (https://www.livemint. com/Politics/zONZfHUAfEn1Ix0JhQAhNP/Nayantara-returns-SahityaAkademi-Award-protests-rising-int. html)

For her act of protest, Mrs Sahgal was savagely attacked by the Bharatiya Janata Party’s troll army with some opportunistic journalists joining in, claiming that her being the cousin of Indira Gandhi and niece of Nehru somehow made her criticisms invalid. In truth, Nayantara Sahgal had criticized Mrs Gandhi’s authoritarian turn as it unfolded in the 1970s, and had personally suffered for it. I might add that, while undoubtedly shaped by her uncle’s principled commitment to Hindu-Muslim harmony, an even greater influence on her worldview has been the life and legacy of Mahatma Gandhi.

On my last visit to Dehradun, I called on Nayantara Sahgal in the home her mother built in the upper reaches of Rajput Road. She had some years ago been stricken with a serious bout of cancer. She had come through that now and was back to writing fiction while continuing to speak out on the dangers posed to the Republic by the rise of Hindutva bigotry. As I took leave of my friend, I was suddenly gripped by a sense of fear for her safety. She was in her early nineties. She was a cancer survivor. She lived alone in a house on a street that was lonely and dark at night. And this was known to be a vindictive regime. “Please look after yourself, Tara,” I said, “Do take care of your health.” She replied: “I have no time to be unwell. This is no time to be unwell.”

Nayantara Sahgal turns ninety-five on May 10. This is no time to be wishing her ‘happy birthday’, so let me instead thank her for being what she is. As a writer and citizen, she embodies the noblest values of our Republic. She was witness to the life and death of Gandhi, and much of what she has done has been directly inspired by his example. I myself know Gandhi only as a scholar, through his writings and through the archives; it has been the personal acquaintance of Indians like Nayantara Sahgal that has kept me going in what I do and what I write.

e.mail : ramachandraguha@yahoo.in 

Courtesy : “The Telegraph”, 07 May 2022

‘હું ઈચ્છું છું કે મારાં બાળકો એમનાં સ્વપ્નો જાતે શોધે અને એમને સાકાર કરે. હું શું ઈચ્છતો હતો એ નહીં, પણ પોતે શું ઈચ્છે છે તે જાણે. ઈટ ઈઝ ઈમ્પૉર્ટન્ટ ટુ હેવ અ સ્પેસિફિક ડ્રીમ. જે સ્વપ્નને ભૂલી શકાતું હોય, એ સ્વપ્ન સ્વપ્ન નહીં, ઈચ્છા કહેવાય …’

પુસ્તકો એ એવા માણસો પાસે જ જાય છે, જે એની પ્રતીક્ષા કરતા હોય. કેટલાંક પુસ્તકો મુશ્કેલ સમયે મળી જાય છે અને આપણી શૂન્યતાને ભરી દે છે. રૅન્ડી પૉશ આજે નથી, પણ આપણા અંધારામાં પ્રકાશ ફેંકવા માટે એનું ‘ધ લાસ્ટ લૅક્ચર’ આપણી પાસે છે, રહેશે.

23 એપ્રિલ એટલે વિશ્વપુસ્તકદિન. વિખ્યાત સર્જક શેક્સપિયરનો જન્મ 1564ની 26 એપ્રિલે. 1616ની 23 એપ્રિલે શેક્સપિયરની પુણ્યતિથિ અને એ જ વર્ષની 22 એપ્રિલે સ્પૅનિશ નવલકથા ‘ડૉન કિહોટે’ના લેખક સર્વાન્ટિસની પણ પુણ્યતિથિ. આ ત્રણે પ્રસંગોની સ્મૃતિમાં 1995થી યુનેસ્કો દ્વારા શરૂ થયેલો વિશ્વપુસ્તકદિન વિશ્વના સો કરતાં વધારે દેશ ઊજવે છે. ભલે આજનો યુગ ડિજિટલ છે અને આવતી કાલનો યુગ સુપર ડિજિટલ થઈ જાય, સારાં પુસ્તકનો એક મહિમા અને એક દબદબો તો રહેવાનો જ.

વાત કરીએ પ્રોફેસર રૅન્ડી પૉશના એક પુસ્તક ‘ધ લાસ્ટ લૅક્ચર’ની. કૅન્સરથી જેનું મૃત્યુ નજીક છે એ 46 વર્ષનો માણસ પોતાના છેલ્લા લૅક્ચરમાં કંઈક એવું કંઈક કહે છે જેનાથી સાંભળનારના જીવનમાં કશુંક ઉમેરાઈ જાય છે. પુસ્તકનો વિષય છે સ્વપ્નો અને જિંદગી. વાત આમ જોઈએ તો નવી નથી, પણ એણે એને જે રીતે મૂકી છે, જે સંજોગોમાં મુકાયા પછી મૂકી છે એમાં એની ખરી મહત્તા છે.

પ્રોફેસર રેન્ડૉલ્ફ ફ્રેડરિક પૉશનો જન્મ બાલ્ટિમોરમાં. 22 વર્ષની ઉંમરે કૉમ્પ્યૂટર સાયન્સમાં પીએચ.ડી. થઈ તે પ્રોફેસર બની સંશોધનમાં જોડાયા. 2006માં પેનક્રિયાસ કૅન્સરનું નિદાન થયું ત્યારે એની ઉંમર 46 વર્ષની. કારકિર્દી ટૉચ પર હતી – પુસ્તકો લખાતાં હતાં, ઍવૉર્ડ્ઝ મળતા હતા, 8 વર્ષ પહેલાં જ લગ્ન થયાં હતાં, નાનાં નાનાં ત્રણ બાળકો હતાં. બીજા વર્ષે ડૉક્ટરોએ કહ્યું, ‘ત્રણથી છ મહિના.’ તેણે કુટુંબને પત્નીનો પરિવાર રહેતો હતો તેની નજીકના શહેરમાં ફેરવ્યું. ત્રણ મહિના પછી તેનું મૃત્યુ થયું.

મૃત્યુના થોડા મહિના અગાઉ તેણે ‘લાસ્ટ લૅક્ચર’ આપ્યું હતું. તેનો ટૂંકસાર તેણે અગાઉ ઑપ્રાહ વિનફ્રે શોમાં કહ્યો હતો. કાર્નેગી મૅલો યુનિવર્સિટીના ખીચોખીચ હૉલમાં લૅક્ચર આપવા એ સ્ટેજ પર હાજર થયો અને લોકોએ ઊભા થઈને તાળીઓથી એને વધાવી લીધો. એણે કહ્યું, ‘મને આ સન્માન માટેની લાયકાત તો પુરવાર કરવા દો!’ એક અવાજ આવ્યો, ‘તમે કરી બતાવી છે.’

શરૂઆત કરતાં એણે પોતાના કૅન્સરની વિગત આપી, ‘પણ મારી દયા ન ખાશો. હું શરીર અને મનથી બરાબર છું’ અને એણે સ્ટેજ પર પુશઅપ્સ કરી બતાવ્યાં! પછી કહ્યું, ‘તો, ભલે મારું મૃત્યુ નજીક છે, પણ આજનું લૅક્ચર મૃત્યુ વિશે નથી, જિંદગી વિશે છે. ખાસ તો બાળપણનાં સ્વપ્નો વિશે અને તેને સાકાર કેમ કરવાં એ વિશે છે. હું આઠ વર્ષનો હતો ત્યારે મેં ડિઝનીલૅન્ડ જોયું. નક્કી કર્યું કે હું પણ આવું કંઈક બનાવીશ. ગ્રેજ્યુએટ થયા પછી મેં ઈમેજિનિયર બનવાની કોશિશ કરી. વૉલ્ટ ડિઝની થીમ પાર્કમાં કલ્પના અને ટેકનોલોજીના ઉચ્ચ સંયોજન વડે નવાં સાધનો બનાવનારને ઈમેજિનિયર કહે છે. તરત તો રિજેક્શન જ મળ્યું, પણ મેં ખૂબ મહેનત કરી, અને ડિઝની વર્લ્ડની ઈમેજિનિયરિંગ ટીમમાં સ્થાન મેળવ્યું.  અમે અલ્લાદ્દીનની ઊડતી શેતરંજી બનાવી હતી!

બીજું, નક્કી કરો કે તમારે ઊર્જાભર્યા, આશાવાદી, જિજ્ઞાસુ, ઉત્સાહી અને આનંદી રહેવાનું છે. આનંદને કદી જરા પણ ઓછો ન આંકતા. મારે છેલ્લા દિવસ સુધી એક એક ક્ષણ આનંદમાં વીતાવવી છે. જેનાં સ્વપ્નો સાકાર થાય છે તે વધુ ઉત્સાહી, વધુ સૌજન્યપૂર્ણ અને વધુ આનંદી બને છે. જીવનને અખંડતામાં જીવી શકે છે …’

સહલેખક જેફરી ઝૅસ્લો સાથે ‘ધ લાસ્ટ લેક્ચર’ પુસ્તક બન્યું છે જેમાં આ લેક્ચરને વિસ્તારપૂર્વક અને અન્ય વિગતો સાથે મૂકવામાં આવ્યું છે. તેની લાખો નકલો વેચાઈ છે અને 46 ભાષાઓમાં તેનો અનુવાદ થયો છે.

સવા બસો પાનાંનું આ પુસ્તક એક વાર હાથમાં લીધા પછી છોડી શકાય એવું નથી. પુસ્તક શરૂ થાય છે ‘મારા માતાપિતાએ મને સ્વપ્નો જોવા દીધાં એના આભાર અને મારાં સંતાનો જે જોશે એ સ્વપ્નોની આશા સાથે …’

આગળ લખે છે, ‘મારા આ તંદુરસ્ત દેખાતા શરીરમાં કૅન્સરની દસ ગાંઠ છે અને હું થોડા મહિનાથી વધારે જીવવાનો નથી … તો હવે બચેલા દિવસોને મારે કેવી રીતે વીતાવવા?

‘પરિવાર સાથે રહેવું છે. વીસ વર્ષમાં મેં જે શીખવ્યું હોત એ બધું મારાં બાળકોને આપી જવું છે. આ વિચાર મને ‘ધ લાસ્ટ લૅક્ચર’ સુધી લઈ ગયો. હું ચિત્રકાર હોત તો એમને માટે ચિત્રો કરી જાત. સંગીતકાર હોત તો સંગીત મૂકતો જાત. પણ હું લેક્ચરર છું એટલે લેક્ચર છોડી જઈશ.

‘સમય ખલાસ થતો જતો જાય છે. મારે એક એક ક્ષણ મારાં બાળકો સાથે વીતાવવી છે, પણ અમુક ખાસ કસરત કરવા મારે બાઈક લઈને લાંબે જવાનું હોય છે. આવી 53 બાઈકરાઈડમાં મેં હૅડફૉન લગાવી જેફરી ઝેસ્લૉ સાથે વાત કર્યા કરી છે અને એણે ખૂબ મહેનત લઈ એને કાગળ પર ઉતારી છે. આ પુસ્તકને ખરેખર તો ‘ફિફટી થ્રી લૅક્ચર્સ’ નામ આપવું જોઈએ.   

‘મને ખબર છે કે જીવતા પિતાનો કોઈ વિકલ્પ નથી. પણ અમારું એન્જિનિયરોનું કામ, મર્યાદિત સ્રોતોમાંથી શ્રેષ્ઠ પરિણામ લાવવાનું હોય છે. મેં લેક્ચરમાં એ જ કર્યું હતું, પુસ્તકમાં પણ એ જ કર્યું છે. સિંહ ઘાયલ થયો છે, પણ એને ગર્જના કરવી છે. મારી પાસે કેવા પત્તાં છે તે ભલે મારે નક્કી કરવાનું ન હોય, પણ એને કેવી રીતે રમવાં એ તો હું જ નક્કી કરીશ.’

જો કે લાંબી મુસાફરી અને લેક્ચરની તૈયારી ઘણા સહિયારા દિવસોને ખાઈ જવાની હતી એથી શરૂઆતમાં એની પત્ની જે(એનું નામ)એ એને રોકવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ પછી એનો સંકલ્પ પૂરો કરવા સાથ આપ્યો.

પુસ્તકમાં એ લખે છે, ‘શાવર નીચે ઊભો ઊભો હું એ જ વિચારે રડતો હોઉં છું કે મારા સંતાનોને પિતા નહીં હોય. જેમનાં માબાપ બહુ નાની ઉંમરે મૃત્યુ પામ્યા હોય, એમને હું પૂછું છું કે તમને એમનું શું સૌથી વધારે યાદ આવે, શાનાથી આશ્વાસન મળે, ત્યારે તેઓ તરત કહે છે, ‘એમનો અમારા પરનો પ્રેમ.’

‘હું છ વર્ષના ડાઈલિનને ડૉલ્ફિન સાથે તરવા લઈ જાઉં છું. ત્રણ વર્ષના લોગાનને મિકિ માઉસને મળવાનું મન છે, લઈ જઈશ, દીકરી દોઢ વર્ષની છે. એને હું યાદ નહીં રહું. પણ તે, એ સ્મૃતિ સાથે મોટી થાય કે તેના પ્રેમમાં પડનારો પહેલો પુરુષ હું હતો, એ મને ગમે. એ કોઈ ઈચ્છા વ્યક્ત કરવા માટે નાની છે, પણ એ મારી સામે જુએ ત્યારે હું આખો ઓગળી જાઉં છું.

‘હું ઈચ્છું છું કે મારાં બાળકો એમનાં સ્વપ્નો જાતે શોધે અને એમને સાકાર કરે. હું શું ઈચ્છતો હતો એ નહીં, પણ પોતે શું ઈચ્છે છે તે જાણે. ઈટ ઈઝ ઈમ્પૉર્ટન્ટ ટુ હેવ અ સ્પેસિફિક ડ્રીમ. જે સ્વપ્નને ભૂલી શકાતું હોય, એ સ્વપ્ન સ્વપ્ન નહીં, ઈચ્છા કહેવાય.

‘મારી પત્નીએ મરતા પતિને સંભાળવા સાથે ત્રણ નાનાં બાળકોને સાચવ્યાં છે. આઠ વર્ષમાં એકબીજાંને ખૂબ પ્રેમ કર્યો છે. એનો અંત આવશે એ વિચારથી અમે ખૂબ રડ્યાં છીએ પણ તૂટ્યાં નથી, કેમ કે બાળકોને માટે અમારે મજબૂત રહેવાનું છે …’

પુસ્તકોની આ ખૂબી છે. એ એવા માણસો પાસે જ જાય છે, જે એની પ્રતીક્ષા કરતા હોય. કેટલાક પુસ્તકો મુશ્કેલ સમયે મળી જાય અને આપણી શૂન્યતાને ભરી દે. રૅન્ડી પૉશ આજે નથી, પણ આપણા અંધારામાં પ્રકાશ ફેંકવા માટે એનું ‘ધ લાસ્ટ લૅક્ચર’ આપણી પાસે છે, રહેશે.

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 24 ઍપ્રિલ 2022