ક્યાં કોટન મિલ, ક્યાં ખાણાવળ, પણ બંને વચ્ચે સંબંધ નિકટનો
ખાણાવળ, વીશી, હોટેલ, નામરૂપ જૂજવાં
મરાઠીમાં ખાણાવળ. ગુજરાતીમાં વીશી. પણ આ બે જ નહિ, બીજી પણ ઘણી ભાષામાં આજે લોકજીભે ચડી ગયેલો શબ્દ તે તો હોટેલ. કેટલાક ‘હોટલ’ પણ બોલે. ભગવદ્ ગોમંડળ કોશ ‘હોટેલ’નો અર્થ આ પ્રમાણે આપે છે: “પૈસા આપી ચા, પાણી, નાસ્તો તથા જમવા વગેરે માટે રખાતું જાહેર સ્થળ; ચાખાનું; ચા પાણી ઇત્યાદિ નાસ્તાની દુકાન.” ગુજરાતી અને મરાઠી ઉપરાંત તમિળ, તેલુગુ, બંગાળી, ઉર્દૂ, અરબી, હિન્દી, જેવી ભાષાઓમાં પણ ‘હોટેલ’ શબ્દ વપરાય છે. અને લગભગ એક સરખા અર્થમાં. મૂળ શબ્દ ફ્રેંચ ભાષાનો. તેમાં તથા અંગ્રેજીમાં તેનો જે અર્થ થાય છે તેના કરતાં આપણી ભાષાઓ જૂદા અર્થમાં વાપરે છે. અંગ્રેજી, ફ્રેંચ વગેરે ભાષાઓમાં હોટેલ એટલે જ્યાં રહેવાની તેમ જ ખાવાપીવાની પણ સગવડ હોય તે જગ્યા. આપણે હોટેલ શબ્દ વાપરીએ છીએ જ્યાં ફક્ત ખાવા-પીવાનું મળતું હોય, રહેવાની સગવડ ન હોય એવી જગ્યા માટે પણ. ‘ચાલો, આજ તો હોટેલમાં જઈએ’ એમ કોઈ કહે તો એનો અર્થ ખાણાવળ કે વીશીમાં જઈએ એવો થાય. પણ મુંબઈની બોલીમાંથી આ બે શબ્દો લગભગ ભૂસાંઈ ગયા છે. એની જગ્યાએ આવી ગયો છે શબ્દ હોટેલ. જ્યાં માત્ર ખાવા-પીવાની સગવડ હોય તે જગ્યા માટે અંગ્રેજીમાં સાચો પ્રયોગ છે ‘રેસ્ટોરાં’ અથવા ‘રેસ્ટોરન્ટ.’ આ પણ મૂળ ફ્રેંચ ભાષાનો શબ્દ. પણ આપણે ત્યાં તેને માટે રૂઢ થઈ ગયો છે તે તો ‘હોટેલ.’
ના, જી. કોઈ હોટેલ કે રેસ્ટોરાંની જાહેરાત કરવાનો ઈરાદો નથી, હોં! પણ ઈરાદો છે મુંબઈમાં આ હોટેલની શરૂઆત ક્યારે, શા માટે, કેવી રીતે થઈ તેની વાત કરવાનો. મુંબઈ જેવા મહાનગરનો વિકાસ તાડનાં ઝાડની જેમ થતો નથી, પણ વિશાળ વડલાની જેમ થતો હોય છે. વડવાઈઓ એવી તો ગૂંચવાઈ જાય કે આમાં થડ ક્યાં, ડાળ ક્યાં, શોધવાનું અઘરું બની જાય.
મુંબઈના મિલ–ઉદ્યોગના પિતા કાવસજી નાનાભાઈ દાવર
હવે કોઈ કહે કે મુંબઈમાં હોટેલના આગમનનો સીધો સંબંધ કોટન મિલ કહેતાં ગિરણીના વિકાસ સાથે છે તો તમે કહેવાશો કે ટાઢા પહોરનાં ગપ્પાં હાંકો માં! પણ હકીકતમાં આ બન્ને વચ્ચે સીધો સંબંધ છે. મુંબઈમાં મોટા ઉદ્યોગોની શરૂઆત થઈ તે આ કોટન મિલ ઉદ્યોગથી. આજે તો એ નામ લગભગ ભૂલાઈ ગયું છે, કાવસજી નાનાભાઈ દાવર. ૧૮૧૪ના અરસામાં જન્મ. માત્ર ૫૯ વરસની ઉંમરે ૧૮૭૩ના ડિસેમ્બરની ૨૨મી તારીખે બેહસ્તનશીન થયા. મૂળ તો વેપારી. ‘નાનાભાઈ ફરામજીના છોકરાઓની કંપની’ નામે આયાત-નિકાસનો નાનકડો વેપાર. પણ માણસ ચકોર, અથવા પારસીઓ કહે તેમ ‘ચાણાક.’ જોયું કે અહીંના ખેડૂતો પરસેવો પાડીને જે કપાસ ઉગાડે છે તે પાણીના ભાવે ગ્રેટ બ્રિટન જાય છે. ત્યાંની કોટન મિલો તેમાંથી કાપડ વણે છે, અને મોંઘુ દાટ કાપડ પાછું આપણા દેશમાં આવે છે. એટલે વિચાર કર્યો કે આપણા દેશમાં જ કાપડ કેમ વણી ન શકાય? લોકોને કામ મળે, કાપડ સસ્તું થાય તો ઘણા વધુ લોકોને ખરીદવાનું પોસાય. સર વિલિયમ ફેરબેઈમની મદદ લીધી. તેમણે કોટન મિલની ડિઝાઈન તૈયાર કરી આપી. અને તારદેવ વિસ્તારમાં ઊભી થઈ મુંબઈની પહેલવહેલી કોટન મિલ, નામે બોમ્બે સ્પિનિંગ એન્ડ વિવિંગ કંપની. ૧૮૫૪ના જુલાઈની સાતમી તારીખે તેનું ઉદ્ઘાટન. પણ તેમાં સુતરાઉ કાપડનું ઉત્પાદન શરૂ થયું તે છેક ૧૮૫૬ના ફેબ્રુઆરીની સાતમી તારીખે.
મુંબઈની પહેલી મિલ બોમ્બે સ્પિનિંગ એન્ડ વિવિંગ કંપની
(આ ફોટો ૧૮૫૪નો નહિ, પછીના સમયનો છે)
પછી તો મુંબઈમાં મિલોની સંખ્યા કૂદકે ને ભૂસકે વધતી ગઈ. ૧૮૭૦માં ૧૩ મિલ, તો પાંચ જ વરસ પછી ૧૮૭૫માં સંખ્યા વધીને ૭૦! ૧૯૧૫ સુધીમાં ૮૩ મિલ. મુંબઈની સ્થાનિક વસતી કોળી, ભંડારી, આગરી. હા, પારસીઓ અને બીજા ગુજરાતીઓ ખરા. પણ એ બધા પાંઢરપેશી. મિલમાં તો આઠ-દસ-બાર કલાકની મજૂરી. આવું કાઠું કદ હોય ખેડૂતોનું. એટલે મહારાષ્ટ્રના જુદા જુદા ભાગોમાંથી મિલ મજૂરો આવવા લાગ્યા. મિલોના વિસ્તાર ‘ગિરણગાંવ’માં બંધાયેલી ચાલોમાં રહે (આ ગિરણગાંવ’ તે ગિરગાંવ નહિ). પણ જે આવે તે એકલા. બૈરાં-છોકરાંને પાછળ ‘દેશ’માં મૂકીને આવતા. ચાલની એક-દોઢ ઓરડીમાં એક ગામના કે એક જ્ઞાતના ચાર-પાંચ પુરુષો રહે. કાચી-પાકી રસોઈ કરતાં આવડતી હોય તો ય કરે ક્યારે? દસ-બાર કલાકની મજૂરી પછી? અને ગમે તેમ કરીને પેટનો ખાડો તો રોજેરોજ પૂરવો પડે ને?
એટલે ગિરણગાંવ વિસ્તારમાં શરૂ થઈ ‘ખાણાવળ’. હા, એમાં ય ન્યાત-જાતના ભેદ તો ખરા જ. અને જમવાનું મળે તે એકદમ ઘરઘુતી. જુવાર કે ઘઉંની ભાખરી, ઝણઝણીત, તીખું તમતમતું શાક, ભાત. લોણચં કહેતાં અથાણું, કાંદાનું કોશીમ્બીર કહેતાં કચુંબર. રવિવારે કે તહેવારને દિવસે ‘ફીસ્ટ’માં ગોળનો શીરો, પૂરી, ને ભજિયાં, કાંદાનાં. ભોંય પર પાથરેલા પાથરણા પર બેસવાનું. સામે પિત્તળના થાળી, વાટકા, ગિલાસ. આજની ભાષામાં અનલિમિટેડ ભાણું. હા, આખા મહિનાના પૈસા અગાઉથી આપવાના.
ઉદ્યોગો આવ્યા એને પગલે વેપાર-વણજ વધ્યા. પેઢીઓ, દુકાનો, ગોદામો વધતાં ગયાં. તેમાં કામ કરવા આવ્યા ગુજરાતનાં ગામડાંના અને શહેરના પુરુષો. કાલબાદેવી કે ગ્રાન્ટ રોડ પરની કોઈ ચાલ કે માળામાં રહે. એમના ખાવા માટે ઊભી થઈ ગુજરાતી વીશીઓ. ફરી ભગવદ્ ગોમંડળ કોશ જોઈએ. કહે છે : વીશી એટલે “માસિક અથવા છૂટક નાણું આપવાથી જ્યાં તૈયાર જમવાનું મળે તે ઠેકાણું; ભોજનગૃહ; પૈસા લઈ ને જમવાની સગવડતા આપતું ગૃહ.” અહીં ઘઉંના ફૂલકાનું અને બાજરીના રોટલાનું રાજ. ભાત સાથે દાળ કે કઢી પણ ખરી. શાકમાં રોજ થોડી વિવિધતા. અને હા, છાશનો ગ્લાસ તો ખરો જ. રવિવારે ફીસ્ટમાં લાડુ કે ખીર કે શીરો. બકાલાનાં ભજિયાં કે નાના, થોડા ગળ્યા ગુજરાતી બટાકા વડા. પણ અહીં પણ ‘ઘરના જેવી’ રસોઈનું મહત્ત્વ. સમય કેટલો બદલાતો જાય છે! આજે ઘરની રસોઈ ‘બહારના જેવી’ કે હોટેલના જેવી હોય એ આદર્શ થઈ ગયો છે.
કામધંધા કે નોકરી ખાતર એકલા રહેતા પુરુષોની બીજી જરૂરિયાત તે ચા અને પાનપટ્ટી, બીડી-તમાકુ. એટલે ગુજરાતનાં ઘણાં શહેરોમાં જેને ‘ચાની કીટલી’ કહે છે તેવી નાની નાની દુકાન મુંબઈમાં શરૂ થઈ. મોટે ભાગે રાજસ્થાનના ‘ભૈયા’ ચલાવે. કડક મીઠી ચા, જીભ ચોંટી જાય એટલી ગળી. થોડી થોડી વારે પ્રાઈમસ પર નવી તપેલી ચડે. દૂધ, પાણી, ચાની ભૂકી, ખાંડ, તાજું પીસેલું આદુ ઉમેરાય. ચા બરાબર ગરમ થઈ છે કે નહિ તે જોવા ‘ભટજી’ ડોયામાં થોડી ચા લઈ એક-બે ટીપાં હાથના કાંડા પર મૂકે. પછી હથેળીમાં ચાંગળું લઈને ચાખે. જરૂર લાગે તો ફરી ખાંડ ઉમેરે. પ્રાઈમસને પંપ મારે. એલ્યુમીનિયમની કીટલીમાં ભરી સામે ગોઠવેલાં પિત્તળનાં કપ-રકાબીમાં ઉપરથી રેડીને ફીણ બનાવે. અને મૂકે ઘરાકના હાથમાં.
હજી આજથી ૬૦-૭૦ વરસ પહેલાં મુંબઈ જેવા મુંબઈમાં પણ ‘કાફી’નું ચલણ ઝાઝું નહિ. એ તો ‘મદ્રાસીઓ’ પીએ એમ ગુજરાતીઓ માને. ઘણા ઘરમાં તો કોઈ સાજુંમાંદુ હોય તો તેને માટે કોફીનો પાઉડર આવે. આજના જેવી જાતજાતની અને મોંઘી દાટ બાટલીઓ તો ત્યારે હતી નહિ. પણ કોફીના ‘બુંદ’ તમારી નજર સામે પીસીને તેનો પાઉડર બનાવી આપનારી દુકાનો હતી. અને સાહેબ, શી એ તાજી દળેલી કોફીની સોડમ! તમે રસ્તાની બીજી બાજુ ચાલતાં હો તો ય તમારા નાક પર છવાઈ જાય! દૂધમાં કે દૂધ-પાણીમાં એ પાઉડર નાખીને ઉકાળવાનો. અને ગુજરાતીઓ ઢગલો ખાંડ ન નાખે એવું તો બને જ કેમ?
આજે તો સો-સવાસો રૂપિયાનું અને તેથી ય વધુ મોંઘુ પાન વેચનારી દુકાનો મુંબઈમાં ઠેર ઠેર. એ વખતે પાઈ-બે પાઈમાં પાન. સાવ બેઝિક : પાન પર કાથો, ચૂનો, કાતરેલી કે ટુકડા સોપારી, કાચી કે શેકેલી. માગો તો ઉમેરાય તમાકુ. બસ. પાનને ઝાઝા લાડ-કોડ નહિ. સાથે વેચાય દેશી બીડીની ઝૂડી. લાલ કે લીલા દોરાથી બાંધેલી. પછી આવી બ્રાન્ડેડ બીડી. પાતળા ગુલાબી કાગળ પર મોટા અક્ષરે નામ છાપ્યું હોય : શિવાજી બીડી, કે બીજું કોઈક. ‘ધોળી’ સિગરેટ તો ગોરા કે પારસી સાહેબ લોકો પીએ, મોંઘી દાટ! સિગરેટ કરતાં બીડીને સળગાવતાં વાર લાગે. એટલે દુકાનની બહાર સિંદરીનો ટુકડો બાંધ્યો હોય, એક છેડો સળગતો. એ છેડાને અડાડીને બીડી સળગાવવાની. આજે પણ ઝૂંપડપટ્ટીની કે તેની આસપાસની કોઈ દુકાનમાં આવી બળતી સિંદરી જોવા મળે ખરી. ભલે હવે બીડી કરતાં ‘ધોળી’નું ચલણ વધ્યું હોય.
અફીણીઓનો અડ્ડો પ્રખ્યાત ચિત્રકાર એમ.વી. ધુરંધરની પીંછીએ
આજે હવે જાહેરમાં તો જોવા ન મળે, પણ ઓગણીસમી સદીના મુંબઈમાં ઠેર ઠેર જોવા મળતી ‘ક્લબ.’ આ ક્લબ તે આજની માલેતુજારોની ક્લબ નહિ હો. આમ તો નાનકડો ઓરડો, બહુ બહુ તો બે. અને ત્યાં મળે ફક્ત એક જ ચીજ, અફીણ. ઘણાખરા આવનારા રોજિંદા ઘરાક. એક-બે આનામાં આખી રાત આ દુનિયાને ભૂલીને બીજી જ ભૂમિમાં ખોવાઈ જવાય. કોઈને હુક્કામાં ફાવે, કોઈને ચલમનો ધૂમાડો છાતીમાં ભરવાથી મોજ. કોઈ જીભ પર મૂકી ચગળ્યા કરે. જેને જે જોઈએ તે મળે અહીં. બારીઓ બધી જ બંધ. દરવાજો જાડા પડદાથી ઢાંકેલો. બહાર મોટી મૂછોવાળો ‘ભૈયો’ ચોકીદાર હાથમાં ડાંગ લઈને બેઠો હોય. અજાણ્યા-અનાગતને રોકીને પૂછપરછ કરે પછી જ જવા દે. અંદરનો કોઈ ઘરાક તોફાને ચડે કે પૈસા ચૂકવવામાં અડીબાજી કરે તો બાવડેથી પકડી કે ઘસડી બહારની ફૂટ પાઠ પર ફેંકી દે તેને. સાથે બંને પક્ષે ગાળોનો વરસાદ.
આજે તો હવે સાપ ગયા ને લીસોટા રહ્યા છે. પણ આજથી ૬૦-૭૦ વરસ પહેલાનાં મુંબઈમાં હતી ઈરાની કેફે કહેતાં હોટેલની. પણ એ અંગેની વાત હવે પછી. ત્યાં સુધી શંકરવિલાસ હોટેલમાં જઈ અડધી-અડધી કડક મીઠી પી નાખીએ.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
xxx xxx xxx
પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ–ડે”, 27 ઓગસ્ટ 2022
