બરફનો પ્રવાસ બોસ્ટનથી બોમ્બે
બરફના બેતાજ બાદશાહ જ્યારે મુંબઈ આવ્યા હતા
ત્યારે હતી બજારુ બરફની બોલબાલા
આજે બોમ્બેની વાત કરતાં પહેલાં લટાર મારીએ અમેરિકાના બોસ્ટન શહેરમાં.
બોસ્ટન શહેરના ટ્યુડર કુટુંબમાં બીજા બધા ભણેશરી, પણ ફ્રેડરિકભાઈએ તેર વરસની ઉંમરે સ્કૂલને રામરામ કરી દીધા. હતો તવંગર કુટુંબનો નબીરો. એ અને એનો ભાઈ કુટુંબની મોટી એસ્ટેટમાં ભટક્યા કરે. જાતજાતના નુસખા અજમાવે. શિયાળામાં બંને ભાઈઓ તળાવમાં જામેલો બરફ ઉસેટીને ઠંડુ શરબત, કોલ્ડ મિલ્ક, વગેરેની લિજ્જત માણે. પણ તળાવ તો ખાસ્સું મોટું. બે ભાઈઓ વાપરી વાપરીને કેટલો બરફ વાપરે? એક દિવસ કોણ જાણે ક્યાંથી, ફ્રેડરિકભાઈના ભેજામાં એક કીડો ચવડી આયો : આપણે માણીએ છીએ એવી બરફની, ઠંડા પીણાની મોજ દુનિયાના બીજા લોક પણ કેમ ન માણે? આપણે આ તળાવમાંનો બરફ ગરમ પ્રદેશોમાં એક્સપોર્ટ કેમ ન કરીએ? માલ તો લગભગ મફતમાં મળશે, ઊંચા ભાવે પરદેશોમાં વેચશું. ડોલરના તો ઢગલે ઢગલા થશે. પણ લોકોને તેમની વાતમાં તસુભાર પણ વિશ્વાસ બેઠો નહિ. અરે, કોઈ વહાણ બરફ લઈ જવા તૈયાર નહિ. આ બરફ તો થોડા દિવસમાં પીગળીને પાણી થઈ જાય. એવું કામ કરવામાં તો આપણી કમાણી પણ પાણીમાં જાય!
બરફનો બેતાજ બાદશાહ ફ્રેડરિક ટ્યુડર
પણ ફ્રેડરિકભાઈ કાંઈ સહેલાઇથી હાર માને તેવા નહોતા. કોઈ વહાણ ભાડે નથી આપતું? વાંધો નહીં, આપણે પોતાનું વહાણ ખરીદી લઈએ. એ વખતે મોટી ગણાય એવી રકમ પાંચ હજાર ડોલર ખરચીને પોતાનું વહાણ ખરીદી લીધું! ૧૮૦૬ના ફેબ્રુઆરીની દસમીના ‘બોસ્ટન ગેઝેટ’ અખબારમાં છપાયું : “આ જોક નથી, સમાચાર છે. ૮૦ ટન બરફ લઈને એક વહાણે ગઈ કાલે બોસ્ટનનો કિનારો છોડ્યો. આ વહાણનો પ્રવાસ લપસણો નહિ બને એવી અમે આશા રાખીએ છીએ.”
પણ બન્યું બરાબર એવું જ. વહાણમાંનો બરફ સહીસલામત પહોંચ્યો તો ખરો, પણ એને ખરીદવા માટે કોઈ તૈયાર નહિ! ફ્રેડરિકે લોકોને ઘણા સમજાવ્યા: અહીંની બળબળતી ગરમીમાં આ બરફ તમને ઠંડક આપશે, તમને શાતા આપશે. પણ વાત લોકોને ગળે ઊતરી નહિ. એટલે ગઈ સો ટકાની ખોટ! બંને ભાઈઓએ ભેગા મળીને ધંધો શરૂ કર્યો હતો. પણ પહેલી સફરે જ ખોટ જોઈ વિલિયમ તો આ ધંધામાંથી ખસી ગયા. પણ ફ્રેડરિકભાઈ હાર્યા નહિ. બીજી વાર પ્રયત્ન કર્યો. ફરી નિષ્ફળતા. દરમ્યાન કુટુંબની આર્થિક સ્થિતિ પણ ઘસાતી ચાલી. એટલે ખરચ પર કાપ મૂકાયો.
બરફના વેપારમાં બે મોટી મુશ્કેલી : એક તો બરફ પહોંચે ત્યાં સુધીમાં અડધો તો પીગળી ગયો હોય. એટલે બાકીનો વેચાય ત્યારે ભાવ લગભગ બમણો રાખવો પડે. પણ આવા ઊંચા ભાવે એ ખરીદે કોણ? રસ્તામાં બરફ બહુ ઓગળી ન જાય એ માટે કરવું શું? એ જમાનામાં અમેરિકામાં મકાનો બાંધવામાં લાકડું જ વપરાય. લાકડાની મોટી મોટી સો-મિલમાં પુષ્કળ વ્હેર પડે. ફ્રેડરિકભાઈએ આ વ્હેર પાણીને ભાવે ખરીદ્યો. અને બરફનાં ગચિયાં ઉપર છાંટ્યો. વળી, એ શઢવાળાં વહાણોનો જમાનો. ભર દરિયે વહાણ હાલકડોલક ન થાય એ માટે વહાણના ભંડકિયામાં નીરમ કહેતાં બેલસ્ટ તરીકે રેતી ભરાય. ફ્રેડરિકભાઈએ વહાણવટીઓને સમજાવ્યા : તમે રેતીને બદલે અમારો બરફ વહાણમાં ભરો. એ માટે અમે તમને થોડા પૈસા પણ આપશું. હા, પણ જેટલું નૂર થાય તેના કરતાં તો ઘણા ઓછા. એટલે નૂરનો ખરચ પણ ઘટ્યો. અને થોડા વરસમાં તો ફ્રેડરિકભાઈ ‘આઈસ કિંગ’ – બરફના બાદશાહ – તરીકે ઓળખાવા લાગ્યા.
૧૮૩૩માં ફ્રેડરિકભાઈએ હરણફાળ ભરી. અડધી દુનિયા વટાવીને બરફ મોકલ્યો હિન્દુસ્તાનના એ વખતના પાટનગર કલકત્તા. ૧૮૩૩ના મે મહિનાની બારમી તારીખે ૧૮૦ ટન બરફ ભરેલું પહેલું વહાણ કલકત્તા જવા બોસ્ટનથી રવાના થયું. પૂરા ચાર મહિનાની મુસાફરી પછી એ વહાણ કલકત્તા પહોચ્યું ત્યારે તેમાં ૧૦૦ ટન જેટલો બરફ બચ્યો હતો. બાકીનો મુસાફરી દરમ્યાન પીગળી ગયો હતો. કલકત્તાના અંગ્રેજ અમલદારો અને માલેતુજારોને તો બરફનું ઘેલું લાગ્યું. હિન્દુસ્તાનની કાતિલ ગરમીથી બચવા આજ સુધી કેવા કેવા નુસખા અજમાવેલા : બારી-બારણાં પર ખસના પડદા બાંધી તેના પર થોડી થોડી વારે પાણી છંટાવતા. ઓરડાઓની છત પર મોટા મોટા પંખા લગાડી દેશી મજૂરો પાસે તેને સતત ખેંચાવતા. બંગલાના બગીચામાં ફુવારા રાખતા. પણ આમાનું કશું આ બરફની તોલે તો ન જ આવે. આ તો ઠંડા ઠંડા, કૂલ કૂલ!
ફ્રેડરિકભાઈ હતા ધંધામાં પૂરેપૂરા પાવરધા. એમને તરત ખ્યાલ આવ્યો કે કલકત્તાને બદલે બરફ મુંબઈ અને મદ્રાસ (હાલનું ચેન્નાઈ) બંદરે ઉતારીએ તો ઘણા પૈસા અને સમય બચી જાય. અને ફ્રેડરિકભાઈ આવ્યા હિન્દુસ્તાન. કલકત્તા ગયા ત્યારે એક વાત તરત ધ્યાનમાં આવી : હિન્દુસ્તાન સુધી બરફ પહોંચે છે તો સહી સલામત. પણ પછી હિન્દુસ્તાનની ગરમીમાં તરત પીગળવા લાગે છે. એટલે બરફને સંઘરવા માટે વ્યવસ્થા કરવી જોઈએ. અને દેશનું પહેલું ‘આઈસ-હાઉસ’ બન્યું કલકત્તામાં. ગુરુદેવ રવીન્દ્રનાથ ટાગોરના દાદા દ્વારકાનાથ ટાગોરનો બહોળો વ્યાપાર. ઘણા અંગ્રેજ વેપારીઓ સાથે ઘરોબો. એટલે તેમણે કલકત્તામાં આઈસ-હાઉસ બાંધવા માટે તવંગરો પાસેથી ફંડ-ફાળો ઉઘરાવવાનું નક્કી કર્યું. માલેતુજાર લોકોએ પૈસા ઊભા કર્યા. અને બંધાયું દેશનું પહેલું આઈસ-હાઉસ.
મુંબઈના એપોલો બંદરે બરફ ઉતારતા મજૂરો
અને બીજું આઈસ-હાઉસ બન્યું આપણા આ મુંબઈમાં. એ માટે ફ્રેડરિકભાઈ મુંબઈ આવેલા. ‘બોમ્બે ટાઈમ્સ એન્ડ જર્નલ ઓફ કોમર્સ’(આજનું ‘ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા’)એ ફંડ-ફાળો કરી પૈસા ભેગા કરેલા. એ રીતે ૩,૯૦૦ રૂપિયાની માતબર રકમ એકઠી થયેલી. આજે જ્યાં કામા ઓરિએન્ટલ ઇન્સ્ટિટ્યૂની ઇમારત ઊભી છે ત્યાં ૧૮૪૩માં એ બંધાયું હતું. એપોલો ગેટ નજીક, એટલે બંદરેથી આ ગોદામ સુધી બરફ પહોંચાડતાં ઝાઝી વાર ન લાગે. આ આઈસ-હાઉસ ગોળ ઘુ
મ્મટના આકારનું હતું, અને તેનું એકમાત્ર બારણું હતું તેને મથાળે. ઈમારતની બહાર અને અંદર પગથિયાંવાળી સીડી. બહારની સીડી દ્વારા મજૂરો બરફ ઉપર ચડાવે અને બીજી બાજુ અંદર રહેલા મજૂરો એને સંઘરવા માટે નીચેનાં ભંડકિયામાં લઈ જાય. પછી જ્યારે જયારે બરફ જોઈએ ત્યારે ત્યારે એ જ રીતે કાઢી લેવાનો. બસ, મુંબઈના અંગ્રેજોને જ નહિ, ધનવાનોને પણ, હવે તો બરફ વગર ચાલે જ નહિ! એ વખતે મુંબઈમાં બરફ ચાર આને (આજના ૨૫ પૈસા) પાઉન્ડ – લગભગ અડધો કિલોના ભાવે વેચાતો. આમ આદમીને તો ખરીદવો પોસાય જ નહિ!
પણ હા. આ ફ્રેડરિકભાઈ જે બરફનો વેપાર કરતા એ કોઈ મશીનથી નહોતો બનતો. પણ શિયાળાની કાતિલ ઠંડીમાં બોસ્ટનનાં તળાવો ઠરીને હિમ થઈ જાય ત્યારે એ બરફનાં મોટાં મોટાં ગચિયાં મજૂરો કાઢી લેતા અને પછી એ ગચિયાને સરખા માપસર કાપીકૂપીને વખારોમાં ભરી રાખતા.
પણ કહે છે ને, કે જે ઊગે છે તે આથમે છે. જેનો આરંભ તેનો અંત. ધીમે ધીમે આ ‘કુદરતી’ બરફનો વિરોધ થવા લાગ્યો. તળાવોનું પાણી ચોખ્ખું હોય કે નહિ, એ બરફ ખોદનારા અને એનાં ગચિયાં બનાવનાર મજૂરો કેટલી ચોખ્ખાઈ જાળવતા હોય, વગેરે સવાલ થવા લાગ્યા. પણ સૌથી મોટી મુશ્કેલી તો એ કે આ રીતે બરફ માત્ર શિયાળામાં જ મળે. પછી એને આખું વરસ સંઘરી રાખવો પડે. તેમાંનો ઘણો પીગળી જાય. એટલે પછી શરૂ થયા મશીન વડે બરફ બનાવવાના પ્રયોગો. એક-બે નિષ્ફળ પ્રયોગ પછી ૧૮૫૩માં એલેક્ઝાન્ડર ટ્વિનિંગને તેના મશીન માટે અમેરિકામાં પેટન્ટ મળ્યું, અને ત્યારથી કુદરતી બરફના વેપારનાં વળતાં પાણી થયાં.
ગ્રેટ વેસ્ટર્ન હોટેલની બાજુમાં આવેલું આઈસ હાઉસ
વખત જતાં હિન્દુસ્તાનમાં પણ આઇસ ફેકટરીઓ શરૂ થઈ એટલે બરફની આયાત બંધ થઈ. સૌથી પહેલાં મદ્રાસમાં ઇન્ટરનેશનલ આઈસ કંપનીએ સ્ટીમ મશીનનો ઉપયોગ કરીને ફેક્ટરી આઈસ બનાવ્યો. એટલે ફ્રેડરિકભાઈનો મદ્રાસ સાથેનો ધંધો ઠપ. મદ્રાસનું આઇસ-હાઉસ પણ સરકારે હસ્તગત કરી લીધું. આજે વિવેકાનંદ હાઉસ તરીકે તેનો નવાવતાર થયો છે. પછી મદ્રાસનો વા પહોંચ્યો કલકત્તા. ૧૮૭૮માં બેંગાલ આઈસ કંપનીએ બરફ બનાવ્યો અને ફ્રેડરિકભાઈના હાથમાંથી કલકત્તા પણ ગયું. વખત જતાં ત્યાનું આઈસ-હાઉસ તોડી પાડવામાં આવ્યું. જ્યારે એ જમાનાની પ્રખ્યાત ગ્રેટ વેસ્ટર્ન હોટેલની બાજુમાં આવેલું મુંબઈનું આઈસ-હાઉસ ૧૯૨૦ના અરસામાં નેસ્તનાબૂદ થયું.
મુંબઈના મધ્યમ વર્ગનાં ઘરોમાં રેફ્રિજરેટર તો ૧૯૫૦-૧૯૬૦ના દાયકામાં દેખાવા લાગ્યાં. એટલે આજે જે ‘બજાર આઈસ’ તરીકે ઓળખાય છે તેની એ પહેલાંના જમાનામાં ભારે બોલબાલા. એ વખતે શહેરમાં ઠેર ઠેર બરફની દુકાનો હતી. એટલું જ નહિ, બળદ ગાડીમાં બરફ ભરીને ઠેર ઠેર વેચાતો. બરફની મોટી મોટી પાટો. ઉપર લાકડાનો વ્હેર કહેતાં ભૂસું ભભરાવેલું હોય અને પછી ગુણપટમાં વીટેલ હોય જેથી બરફ ઝટ પીગળે નહિ. ઘરાક માગે તેટલો બરફ દુકાનદાર કે ગાડાવાળો આપે. સ્ક્રૂ ડ્રાઈવર જેવા તીણા સાધનથી કાપીને ઘરાકને જોઈતો હોય તેટલો બરફ આપે. તો વળી કેટલાકને ત્યાં તો રોજનો ગાડાવાળો બાંધેલો હોય. ઠરાવેલા ટાઈમે બરફ આપી જાય.
ઉનાળામાં ઠંડુ પાણી પીવું છે? પાણીમાં નાખો બરફ. લાલ, લીલું, પીળું શરબત પીવું છે? ઉમેરો તેમાં બરફ. હજી મિક્સર-ગ્રાઇન્ડર આવ્યાં નહોતાં એટલે મિલ્કશેક બનાવવાનું અઘરું. પણ દૂધમાં કોઈ શરબત નાખો, પછી ઉમેરો બરફ, એટલે દૂધ-કોલ્ડડ્રિંક તૈયાર. અને બરફ-ગોળાની લારીની આસપાસ તો બાળકો મધમાખીની જેમ તૂટી પડે, ઉનાળામાં. બે પૈસાના એ બરફ ગોળાની લિજ્જત આજના મોંઘા દાટ ગોળામાં ક્યાંથી આવે?
ઠંડા ઠંડા કૂલ કૂલ
જે જમાનામાં ખાવા-પીવામાં આ ‘બજાર આઈસ’ છૂટથી વપરાતો એ જમાનાના લોકો આજના લોકો કરતાં વધુ માંદા પડતા? મોટે ભાગે ના. આજે ઘરે બનાવેલા આઈસનો ઉપયોગ કરવાથી લોકો માંદા ઓછા પડે છે? ના. હંમેશ બોટલ્ડ વોટર પીનારાની તબિયત માટલામાં ભરેલું નળનું પાણી આખી જિંદગી પીનારા કરતાં વધુ સારી રહે છે? અને પેલા ફૂટપાથ પર બેસી આઈસ્ક્રીમ કે કુલ્ફી વેચનારાનું શુ? હા, હા. મુંબઈ અને આઈસક્રીમ-કુલ્ફીની વાતો કરશું હવે પછી.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
xxx xxx xxx
પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 15 ઓક્ટોબર 2022
પોસ્ટરો બનાવવા, દમન સામે અવાજ ઊઠાવતી મહિલા-કૂચો યોજવી, શાળાઓમાં બાળકીઓને તેમના હક્કોની જાણકારી આપવી, વિ. વિવિધ પ્રવૃત્તિઓથી ‘અસ્તિત્વ’ ધમધમવા લાગી. રેહાનાને ઘર અને સમાજ તરફથી બહિષ્કારનો સામનો કરવો પડ્યો છે, એટલું જ નહીં પણ ટોળાંઓનો મુકાબલો, પોલિસના લાઠીમારનો પણ કર્યો છે. જૂઠા આક્ષેપોના આધારે જેલવાસ પણ કર્યો છે.
ફર્નાન્ડા ડેલ કાર્પિયો છસો માઈલ દૂરના શ્હેરમાં જન્મીને મોટી થઈ છે. શ્હૅર બારે માસ વાદળિયું રહૅતું’તું. ભૂતિયા રાતોમાં વાઇસરૉયોની બગીઓ કોબલ પથ્થરની સડકો પર ટકટકારા કરતી દોડતી જતી હોય. સાંજના ૬ વાગ્યે ૩૨ ટાવરમાં ડંકા થતા, ગમગીની વ્યાપી વળે. એ જાગીરમાં કબરના સ્લૅબ બેસાડ્યા હોય એટલી બધી મજબૂત હતી, પણ સૂરજ કદીયે જોવા ન મળે. હવા આંગણાના સરુમાં, બેડરૂમોનાં પીળા શણગારોમાં, અને બારમાસી ફૂલોના ઝૂમખાંમાં મરી ગયેલી.