‘ઊંચાઈ’ જોઈ. જોવા જેવી છે. કોઈ પર્વત પોતાને જોવા આવવાનું કહેતો નથી. હિમાલય પર કોઈ જાય કે ન જાય, હિમાલયને ફરક પડતો નથી. એ તો એની બર્ફિલી સાધનામાં મસ્ત છે. માણસ પણ પહાડોમાં ન જાય તો એનું રૂટિન ખોરવાતું નથી, પણ રૂટિન ખોરવીને પણ એ હિમાલયનાં દર્શને નીકળી પડે છે એ પણ ખરું. એ સાધુ નથી એટલે સંસાર પણ ખીણમાંથી પહાડો સુધી ખેંચાઈ આવે છે. બલકે, એ ખટમીઠો સંસાર જ એને એ ઊંચાઈ આંબવા પ્રેરે છે. અહીં સગવડો નથી. કારની ગતિ નથી. ટ્રેનની ઝડપ નથી. એક એક ડગલું શ્વાસને બરફ બનાવતી સ્થિતિમાં જાતે જ માંડવાનું હોય છે. આપણે કોઈના વતી હોઈએ તો પણ, કોઈ અહીં આપણા વતી નથી. બધા અહંકારો બાજુ પર મૂકીને, જાતને નમાવીને જાતે જ આગળ વધવાનું હોય છે. ઝૂકો નહીં તો શિખર સુધી પહોંચાતું નથી. ખરેખર તો આપણે જ પર્વત સુધી જવાનું હોય છે, પર્વત સામે તેડવા આવે એવું બનતું નથી. એ તો કહે જ છે કે ઈચ્છા હોય તો આવો ને ન હોય તો ઘર તો બોલાવે જ છે …
‘ઊંચાઈ’ જોતાં આવું કૈંક અનુભવાયું.
રાજશ્રી પ્રોડક્શનની સૂરજ બડજાત્યા દિગ્દર્શિત ફિલ્મો ઘણુંખરું તો સામાજિક રીતરિવાજોની ફિલ્મો રહેતી. તે લોકોનાં મનોરંજન માટે જ બનાવાઇ, પણ ‘ઊંચાઈ’ સૂરજે પોતાને માટે બનાવી છે, એવું એમણે જ કહ્યું છે ને એ ફિલ્મ દરમિયાન અનુભવાય પણ છે. એક જ લીટીમાં કહેવું હોય તો કહેવાય કે આ ફિલ્મ સિત્તેર, એંશીની આસપાસના ત્રણ મિત્રો એવરેસ્ટ બેઝ કેમ્પ સુધી કેવી રીતે પહોંચે છે તેની વાત કરે છે. પણ, વાત એટલી જ નથી. ચાર મિત્રોની એકબીજા પ્રત્યેની લાગણીની આ ફિલ્મ છે. અમિત શ્રીવાસ્તવ (અમિતાભ બચ્ચન), ઓમ શર્મા (અનુપમ ખેર), જાવેદ સિદ્દિકી (બમન ઈરાની) અને ભૂપેન બરૂઆ (ડેની ડોંગ્ઝપ્પા) આ ચાર મિત્રો ભૂપેનની વર્ષગાંઠે પાર્ટીમાં ભેગા થાય છે ને અહીં ભૂપેન અગાઉ ઘણીવાર કહી ચૂકેલો તે વાત, માઉન્ટ એવરેસ્ટ જવાની, ફરી દોહરાવે છે ને મિત્રો પોતાની ઉંમરને જોતાં એ વાત નકારતા રહે છે. અચાનક ભૂપેનનું મૃત્યુ થાય છે ને આઘાત પામેલા મિત્રો નક્કી કરે છે કે ઉંમર, માંદગી ને બીજા અનેક પ્રશ્નો છતાં ભૂપેનની આખરી ઈચ્છા એવરેસ્ટ બેઝ કેમ્પ જવાની પૂરી કરવી. ટ્રેક ઇન્સ્ટ્રક્ટર શ્રદ્ધા(પરિણતિ ચોપરા)ની દોરવણી હેઠળ અન્યોની સાથે આ મિત્રો વિમાન માર્ગે હિમાલયની ખીણમાં ઊતરે છે. ખીણમાં ઊતરે છે એ સાથે જ આ બધાં પોતાનાં સંસારની સ્મૃતિમાં ય ઊતરે છે. જેમ કે એવરેસ્ટ જતાં પહેલાં લખનૌમાં રહેતી દીકરીને સાસરે ઓચિંતા પહોંચીને જાવેદ અને તેની પત્ની શબીના (નીના ગુપ્તા) ને આ મિત્રો, વર્ષગાંઠ નિમિત્તે સરપ્રાઈઝ આપવા માંગે છે, પણ દીકરીએ તેનાં ગ્રૂપમાં પાર્ટી અગાઉથી ફિક્સ કરી દીધી છે ને સરપ્રાઇઝની સામે સરપ્રાઈઝ મળતાં અગવડ એવી ઊભી થાય છે કે આ મિત્રોએ હોટેલ શોધવી પડે છે. માર્ગમાં માલા ત્રિવેદી (સારિકા) જોડાય છે. તેને એર ટિકિટ ભૂપેને મોકલી છે. ભૂપેનની તે પર્વતી મિત્ર/પ્રેમિકા છે. એ જ કારણ છે કે ભૂપેન પરણ્યો નથી ને માલા પરિસ્થિતિવશ પરણી જાય છે, પણ ભૂપેનને તે વર્ષો પછી પણ ભૂલી નથી, જો કે, આ મિત્રો માલાને, ભૂપેન માટે જવાબદાર ગણે છે ને તેને બહુ ભળવાથી દૂર રાખે છે. ઓમ શર્મા ગોરખપુરમાં પૂર્વજોની પોતાની હવેલી છે, તેમાં રહેવાની વાત કરે છે ને ભવ્ય હવેલીનો ફોટો પણ બતાવે છે, પણ વર્ષો પછી પાછા ફરેલા ઓમને હવેલી બિસ્માર હાલતમાં જોવા મળે છે ને ઘર છોડીને નીકળી ગયેલા ઓમને આવકારમાં ઠપકો મળે છે. અમિત શ્રીવાસ્તવ લેખક છે અને લોકપ્રિય રહેવા જે લખવું પડે તે લખે છે. મતભેદ થતાં પત્ની ઘણા સમય પહેલાં અલગ રહેવા ચાલી ગઈ છે. જાવેદની પત્ની શબીનાથી છુપાવીને આ મિત્રો એવરેસ્ટ બેઝ કેમ્પ જવા નીકળ્યાં છે, પણ તે જાણી જાય છે ને ઝઘડો છતાં, જાવેદ, પત્નીને નારાજ કરીને અમિત અને ઓમ સાથે એવરેસ્ટ માટે નીકળી પડે છે. ટ્રેક ઇન્સ્ટ્રક્ટર શ્રદ્ધાના પિતા અમિતથી પ્રભાવિત છે ને તેને આદર્શ માનીને શ્રદ્ધાને અમિતનાં પુસ્તકો વાંચવા આપે છે, પણ તેને એમાં ભરોસો પડતો નથી. અમિતને પણ પોતાની પોકળતા સમજાય છે ને તે, તે હજારો પ્રશંસકો સમક્ષ જાહેર પણ કરે છે. આ વાતે શ્રદ્ધા પ્રભાવિત થાય છે ને નાદુરસ્ત તબિયતને કારણે ત્રણે વૃદ્ધોને પરત મોકલવાનો પોતાનો નિર્ણય બદલે છે. બેઝ કેમ્પ સુધીનો જોખમી માર્ગ અનેક મુશ્કેલીઓ વચ્ચે પાર પડે છે એ પછી બર્ફીલી સફેદીમાં ભૂપેનની રાખનું વિસર્જન થાય છે. એ દૃશ્ય હૃદયસ્પર્શી છે. અમિત, ભૂપેનની રાખને હવામાં છોડે છે. ઓમ પણ એમ જ રાખ વિસર્જિત કરે છે. જાવેદ ઘડાને ચૂમે છે ને ડૂસકાતી આંખે રાખ છોડે છે, પછી એ ઘડો માલા તરફ લંબાવે છે. જેને જવાબદાર ગણી હતી એનો જ કદાચ વધારે હક ભૂપેનની રાખ પર હતો. એ રાખ વિસર્જિત કરે છે .., આ દૃશ્ય હૈયું વલોવનારું છે.
અહીં ફિલ્મ પૂરી થાય છે. ફિલ્મનો પૂર્વ ભાગ કોઈને મૂળ વાતથી ફંટાતો લાગે એમ બને, ફિલ્મ પૂરી થાય ત્યાં સુધીમાં બધી જ સાંસારિક સમસ્યાઓનો ઉકેલ આવી જાય એ ગળે ન ઊતરે એમ પણ બને, પણ પર્વતારોહણનાં ઉતાર ચડાવની સમાંતરે સાંસારિક ઉતાર ચડાવ પણ ફિલ્મકારે બતાવવા છે, એટલે એટલું લંબાણ ક્ષમ્ય છે. ફિલ્મમાં આનંદ-ઉદાસીને ક્રમે દૃશ્યો વિકસે છે. વૃદ્ધોનું તો આ ‘સ્વર્ગારોહણ’ પર્વ પણ બની રહે છે. આ સરળ નથી, પણ એક ડગલું અને એક શ્વાસ એમ કરતાં કરતાં જ બધું પાર પડતું હોય છે. જીવનમાં પણ એવું જ છે ને, પણ શાંતિ, ઉતાવળનું પરિણામ નથી ને આપણે તો ઉતાવળે જ આંબા પકવવા હોય છે. મુશ્કેલી એની છે. ફિલ્મમાં કહેવાયું છે એ કરતાં સૂચવાયું છે વધુ. ઓમ ઉગ્ર છે, જાવેદ સંવેદનશીલ છે. તે અનુભવે છે વધુ. અમિત સૌથી વધુ સ્વસ્થ બતાવાયો છે, પણ બધાંની ઉપરનું વરખ ઊડી જાય એવો સમય આવે છે ને અંદરનો સાચુકલો માણસ પ્રગટ થતો રહે છે. એક દૃશ્ય જોઈએ. અમિત બરફનાં તોફાનમાં ફસાયો છે. તેની અલ્ઝાઇમરની દવાઓ ખલાસ થઈ ગઈ છે ને માર્ગમાં તે કશીક મથામણમાં અટકી પડે છે. તેની શોધ ચાલે છે. માલા તેને શોધતી આવે છે ને પૂછે છે તો કહે છે કે તે પત્નીની રાહ જોતો બેઠો છે. અહીં આટલી ઊંચાઈએ પત્નીના હોવાની કોઈ સંભાવના જ નથી, ત્યાં તે પત્નીની રાહ જુએ છે ! એ કદાચ અનેક વખત મનમાં જોવાયેલી લાંબી રાહનું (લાંબા વિરહનું) પરિણામ છે. આવું તો ઘણું બધું ફિલ્મમાં હૃદયસ્પર્શી રીતે આવ્યું છે.
વૃદ્ધોને લગતી રાજશ્રી બેનરની જ સરસ ફિલ્મ ‘સારાંશ’ છે. એ ઉપરાંત પણ ‘102 નોટ આઉટ’, ‘બ્લેક’ જેવી પણ ઘણી ફિલ્મો છે, પણ વૃદ્ધોને એવરેસ્ટ બેઝ કેમ્પ સુધી લાવવાનો આઇડિયા નવો છે. એને કેવળ ટ્રેકિંગની ફિલ્મ ન બનાવતાં, વાર્તા, દરેકની સાંસારિક ગતિવિધિને નિરૂપતી પણ ચાલે છે. આ ફિલ્મની હૃદયસ્પર્શી કથા લખી છે સુનિલ ગાંધીએ અને નાવીન્યપૂર્ણ પટકથા ને સંવાદ છે, અભિષેક દીક્ષિતનાં ! એક દૃશ્યમાં શબીના એકલી છે ને જાવેદ અંત ભાગે, બેઝ કેમ્પ પહોંચ્યા પછી મોબાઇલમાં હિમાલય બતાવે છે, ત્યારે શબીના કહે છે કે રેસ્ટોરન્ટમાં ઓર્ડર કરું છું, પણ મને તો તારી કે દીકરીની પસંદગીની જ ખબર છે, મને શું ભાવે છે એની તો જ ખબર નથી. આ સંવાદ શબીનાનો જ નથી, ઘણી મા કે પત્નીનો પણ છે.
અભિનયને લાગે વળગે છે ત્યાં સુધી અમિતાભે અમિત શ્રીવાસ્તવને પોતાનામાંથી નખશિખ પ્રગટ કર્યો છે. અભિનેતા ક્યાં ય દેખાતો જ નથી, જે દેખાય છે તે કેવળ પાત્ર ! અસહ્ય ઠંડીનો સામનો કરતી વખતના અમિતના હાવભાવ આબેહૂબ પ્રગટ થયા છે. ઓમ તરીકે અનુપમ ખેરે લાગણી સભર દૃશ્યોમાં બાજી મારી છે તો જાવેદ તરીકે બમન ઈરાનીએ એકદમ સમજદારીથી પોતાની ભૂમિકા નિભાવી છે. અમિતની હાલત નાજુક છે ત્યારે તેનું માથું ચૂમવામાં અને ભૂપેનનાં અસ્થિ વિસર્જન પહેલાં તે પાત્રને ચૂમવાની ક્ષણો ભાવુક કરનારી છે. માલા ત્રિવેદી તરીકે સારિકાએ, ખાસ કરીને ભૂપેન સાથેની વાત કહેતી વખતની સ્થિતિ, આંખો ભીંજવનારી રીતે પ્રગટાવી છે. શબીના તરીકે નીના ગુપ્તા, દીકરી સાથેની સંવેદના અને પતિ સાથેની આત્મીયતા મન મૂકીને પ્રગટ કરે છે. ટ્રેક ઇન્સ્ટ્રક્ટર તરીકે પરિણતિએ આદેશાત્મક ભૂમિકા તો નિભાવી જ છે, પણ આ ત્રણ વડીલ મિત્રો સાથેનું અંતર રાખવાનું વલણ ને વડીલ પાત્રોની નજીક જવાનું કારણ, હૃદયસ્પર્શી બનાવ્યું છે. ખાસ કરીને અમિત સાથેનો વ્યવહાર આત્મીયતથી પ્રગટ થયો છે. ડેની અને નફીસા અલી સોઢી ગેસ્ટ એપિયરન્સમાં છે. બંને બહુ અસરકારક અને પ્રભાવક છે.
સૂરજ બડજાત્યાએ કથાને એવી સરળ અને સહજ રીતે નેરેટ કરી છે કે પ્રેક્ષક, ખાસ તો લાગણી સભર દૃશ્યોમાં ભાવ વિભોર થઈ જાય છે. ફિલ્મમાં સંગીત અમિત ત્રિવેદીનું છે ને ગીતો ઈર્શાદ કામિલનાં છે. મ્યુઝિક ને ગીતો કથાને ગતિ આપનારાં છે. ‘કેટી કો …’ ગીતની ને અન્ય ગીતોની શબીના ખાનની કોરિયોગ્રાફી આકર્ષક છે. મનોજકુમાર ખતોઈની ફોટોગ્રાફી અદ્ભુતથી ય આગળ છે. પર્વતીય પ્રદેશોનું બદલાતું રહેતું બર્ફીલું વાતાવરણ અનેક રંગેરૂપે બહુ જ પ્રભાવક રીતે કેમેરા દ્વારા પ્રગટ થયું છે.
ટૂંકમાં ‘ઊંચાઈ’ ફિલ્મ તરીકે પણ ઘણી ઊંચાઈ સર કરે તેવી સમૃદ્ધ છે.
000
e.mail : ravindra21111946@gmail.com
પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 18 નવેમ્બર 2022
ગુજરાત અને કેરળમાં અંધશ્રદ્ધાને કારણે મહિલાઓના માનવબલિની દુ:ખદ અને શરમજનક ઘટનાઓ ઘટી છે. ગુજરાતના એક ગામમાં ઘનની લાલચમાં પિતાએ ચૌદ વરસની દીકરીની અત્યંત ક્રૂર અને ઘાતકી રીતે માનવ બલિ આપી છે. દેશના સૌથી શિક્ષિત રાજ્ય કેરળમાં ડોકટર દંપતીએ પણ ધનવાન બનવા બે મહિલાઓના માનવ બલિ ચડાવ્યા છે. વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીના આટઆટલા વિકાસ પછી તથા દેશની આઝાદીના પંચોતેર વરસો બાદ આ પ્રકારની ઘટનાઓ આપણે હજુ ય વહેમ અને અંધશ્રદ્ધાના અંધકાર યુગમાં તો નથી જીવતાને ? એવો સવાલ સર્જે છે.