મલ્લિકા-એ-ગઝલ (ગઝલની રાણી) તરીકે મશહૂર અખ્તરીબાઈ ફૈઝાબાદી ઉર્ફે બેગમ અખ્તરે 20મી સદીના ઉર્દૂ ગઝલકાર જીગર મોરાદાબાદીની ઘણી ગઝલને સ્વરબદ્ધ કરી હતી. તેમની એક ગઝલ બેગમના અવાજમાં રેડિયો પર બહુ લોકપ્રિય થઇ હતી;
કોઈ યે કહ દે ગુલશન ગુલશન
લાખ બલાયેં એક નશેમન
ફૂલ ખીલે હૈં ગુલશન ગુલશન
લેકિન અપના અપના દામન
(ગુલશન = બગીચો, બલાયેં = આફત, નશેમન = માળો)
શનિવાર તા.19મી નવેમ્બરના રોજ જન્નતના ગુલશનમાં વિદાઈ લઇ ગયેલાં એક્ટ્રેસ અને ટી.વી. હોસ્ટ તબસ્સુમ દૂરદર્શન પર જે કાર્યક્રમ હોસ્ટ કર્યો હતો, ‘ફૂલ ખીલે હૈ ગુલશન ગુલશન’, તેનું શિર્ષક બેગમ અખ્તરની આ ગઝલ પરથી આવ્યું હતું. તબસ્સુમની આ બેહદ પસંદીદા ગઝલ હતી. મુંબઈ દૂરદર્શનનો પ્રારંભ 2જી ઓકટોબર 1972ના રોજ થયો હતો. એ જ અઠવાડિયે (8મી ઓક્ટોબરે) તબસ્સુમનો સેલિબ્રિટી ટોક-શો શરૂ થયો. દૂરદર્શન એ કાર્યક્રમનું 
નામ “ગુલદસ્તા” રાખવા માગતું હતું, પરંતુ તબસ્સુમેં જિદ્દ કરીને કાવ્યાત્મક “ફૂલ ખીલે હૈ ગુલશન ગુલશન” નામ રખાવ્યું હતું.
પાંચ વર્ષમાં જ આ કાર્યક્રમ એટલો મશહૂર થઇ ગયો કે 1978માં, અનિલ કપૂર-બોની કપૂરના પિતા સુરિન્દર કપૂરે રિશી કપૂર-મૌસમી ચેટરજીને લઈને ‘ફૂલ ખીલે હૈ ગુલશન ગુલશન’ નામથી ફિલ્મ પણ બનાવી હતી. આ ફિલ્મ તો ફ્લોપ ગઈ હતી, પણ તબસ્સુમનો કાર્યક્રમ 21 વર્ષ સુધી ચાલ્યો. દૂરદર્શનના ઇતિહાસમાં સૌથી લાંબા સમય સુધી ચાલનારા કાર્યક્રમોમાં તેનો સમાવેશ થાય છે.
80ના દાયકામાં દૂરદર્શનની કમાણીનો “ફૂલ ખીલે હૈ ગુલશન ગુલશન” કાર્યકમ એક મોટો સ્રોત હતો. બ્લેક એન્ડ વ્હાઈટ ટી.વી.ના જમાનામાં એ પહેલો સેલિબ્રિટી ટોક શો હતો. ટી.વી. પર આ પ્રકારનો આ પહેલો શો હતો એટલે કલાકારો આવી રીતે કેમેરા સામે બોલતાં ડરતા હતા અથવા શરમ અનુભવતા હતા, પરંતુ કાર્યક્રમ જેમ જેમ લોકપ્રિય થવા લાગ્યો, તેમ તેમ તબસ્સુમની ઓફિસ બહાર લાઈન લાગવા માંડી હતી. એક જૂના ઇન્ટરવ્યૂમાં તબસ્સુમ કહે છે;
“શરૂઆતમાં અમુક કલાકારો નાકનું ટીચકું ચઢાવતા હતા, પણ એ લોકપ્રિય થયો પછી મોટા-મોટા સ્ટાર દૂરદર્શનની ઓફિસ પર આવીને એપિસોડમાં આવવા માંગણી કરતા હતા. આજના સોશ્યલ મીડિયા કરતાં પણ એ કાર્યક્રમનો ક્રેઝ હતો. “ફૂલ ખીલે હૈ ગુલશન ગુલશન”ની બે વિશેષતા હતી; એક તો, સ્ટાર સાથે વાતચીત દરમિયાન તેમની ફિલ્મોનાં દૃશ્યો બતાવવામાં આવતાં હતાં. ફિલ્મો અને ફિલ્મસ્ટાર્સ રસિયાઓ માટે એક સાથે અસલી સ્ટાર અને તેમની ફિલ્મોનાં દૃશ્યો જોવાનો આખો અનુભવ જ ‘દિવ્ય’ હતો. એક્ટર્સ અને એક્ટ્રેસ ઉપરાંત તેમાં સંગીતકારો, લેખકો, ગીતકારો પણ આવતા હતા, એ એક બોનસ હતું. તેના પહેલાં એપિસોડમાં જ સંગીતકાર નૌશાદ હતા. હેમા માલિની અને રેખા માટે સ્ટંટ કરતી રેશમા પઠાણના ઇન્ટરવ્યૂ પછી બોડી ડબલ આર્ટીસ્ટ તરફ લોકોનું ધ્યાન ખેંચાયું હતું.
“ફૂલ ખીલે હૈ ગુલશન ગુલશન”માં આવી ગયેલા અમુક નામો : સોહરાબ મોદી, દુર્ગા ખોટે, શોભના સમર્થ, નૂતન, તનુજા, અશોક કુમાર, પ્રેમ નાથ, શમ્મી કપૂર, અમિતાભ બચ્ચન, પ્રેમ ચોપરા, આર.ડી. બર્મન, શત્રુઘ્ન સિંહા, શક્તિ કપૂર, વગેરે.
બીજું, તબસ્સુમની અનુકરણીય સ્ટાઈલ. એક તો તેમનો અવાજ રણકદાર હતો, બીજું તેઓ એકદમ પ્રફુલ્લિત મિજાજથી ઇન્ટરવ્યૂ કરતાં હતાં. કાર્યક્રમમાં લોકોને સુખનો અનુભવ થાય તે માટે તેઓ કાયમ તેમના માથામાં પાછળ ફૂલ ખોસીને આવતાં. કાર્યક્રમના નામમાં ફૂલ, તબસ્સુમના માથામાં ફૂલ, તેમના અવાજમાં ફૂલ જેવી પ્રસન્નતા અને ચહેરા પર મુસ્કાન (તબસ્સુમનો અર્થ જ મુસ્કાન થાય છે). ‘ઝળઝળિયાં’વાળા એ જમાનાના દૂરદર્શન પર આવો અનોખો કાર્યક્રમ લોકોને ન આકર્ષે તો જ નવાઈ.
દર્શકો તબસ્સુમને તેના લાઈટ બલ્બ જેવા હાસ્ય માટે યાદ કરે છે. જેવું નામ હતું, તેવા જ ગુણ હતા. ટી.વી. અને પછીથી એક્ટ્રેસ તરીકે સ્થાપિત થયેલાં તબસ્સુમની શરૂઆત બેબી તબસ્સુમ તરીકે થઇ હતી. તે તેમના ગોળમટોળ અને હસમુખ દેખાવને જોઇને તબસ્સુમ નામ કોણે વિચાર્યું હતું? તેમનું મૂળ નામ કિરણ બાલા સચદેવ હતું. તેમના પિતા અયોધ્યાનાથ સચદેવ સ્વાતંત્ર્ય સેનાની હતા. તેમની માતા અશઘરી બેગમ પત્રકાર અને લેખક હતાં.
એક વાત એવી છે કે પિતાએ માતાના ધર્મને ધ્યાનમાં રાખીને તેમનું નામ તબસ્સુમ રાખ્યું હતું અને માતાએ પિતાના ધર્મને ધ્યાનમાં રાખીને તેનું નામ કિરણ બાલા પાડ્યું હતું. બીજી વાત એવી છે કે બેબી તબસ્સુમ નામ દિલીપ કુમારે પાડ્યું હતું. દિલીપ કુમાર સાથે તબસ્સુમનો 70 વર્ષનો સંબંધ હતો. દિલીપ કુમારની મોટી બહેન સકિના અને તબસ્સુમની માતા બંને ખાસ સખીઓ હતી. 1947માં, ડેવિડ અબ્રાહમ (પાછળથી જાણીતા ચરિત્ર્ય અભિનેતા ડેવિડ ચાચા), નરગીસ અને રહેમાનને લઈને ‘નરગીસ’ નામની ફિલ્મ આવી હતી. એ ફિલ્મથી ‘બેબી તબસ્સુમ’નો જન્મ થયો હતો. એ નામનો અર્થ આજીવન તેમની સાથે જોડાયેલો રહ્યો. તબસ્સુમ જ્યાં પણ હોય ત્યાં હાસ્ય અને સુખનો અહેસાસ કરાવતાં હતાં.
નરગીસ અને મીના કુમારીની બાળ ભૂમિકાઓમાં તબસ્સુમ એટલાં જાણીતાં થયાં હતાં કે તે વખતે લોકો તેને બેબી નરગીસ અથવા બેબી મીના તરીકે ઓળખતા હતા. દિલીપ કુમાર-નરગીસની ફિલ્મ ‘દીદાર’માં તબસ્સુમ પર ફિલ્માવાયેલું ‘બચપન કે દિન ભૂલા ન દેના’ આજે પણ એટલું જ લોકપ્રિય છે. બહુ ઓછા લોકોને ખ્યાલ હશે કે બિમલ રોયની ‘બાપ બેટી’ ફિલ્મમાં તબસ્સુમ અને આશા પારેખ બંને બાલ કલાકાર તરીકે હતાં.
અશોક કુમાર, નરગીસ, મીના, સુરૈયા, દિલીપ કુમાર, નિમ્મી, વૈજયંતીમાલા, મધુબાલા, દેવ આનંદ જેવાં સ્ટાર્સ સાથેની ફિલ્મોમાં તબસ્સુમની હાજરી એટલી સહજ થઇ ગઈ હતી કે એમનું નામ ન હોય તો જ અજુગતું લાગે. એકવાર તબસ્સુમે કહ્યું હતું, “એ બધી ફિલ્મોમાં કલાકારો સાથે અચૂક મારું આવતું. જેમ કે – ‘નરગીસ, દિલીપ કુમાર એન્ડ બેબી તબસ્સુમ.’ એ એટલી વાર વાંચવામાં આવતું કે અંતે હું પણ એવું માનતી થઇ ગઈ કે મારું નામ ‘એન્ડ બેબી તબસ્સુમ’ છે.”
ગુજરાતીમાં સ્વ. મણિભાઈ ત્રિવેદીનું એક મરશિયા ગીત છે; ફૂલ ખર્યાં ફોરમ રહી, રહ્યાં ગીત–ઝણકાર.
તબસ્સુમ માટે આ પંક્તિઓ એકદમ ઉચિત છે.
પ્રગટ : ‘સુપરહિટ’ નામક લેખકની કોલમ, “સંદેશ”, 30 નવેમ્બર 2022
સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર
પ્રોફેસરે તો પછી સુંદરલાલ સાથે વર્ષો સુધી નિયમિત વાતો કરી હતી. એમાંથી 2013માં એક સુંદર પુસ્તક આવ્યું, જેનું નામ હતું; ઇકોલોજી ઈઝ પર્મેનન્ટ ઈકોનોમી (પર્યાવરણ કાયમી અર્થતંત્ર છે). સુંદરલાલ વર્ષોથી કહેતાં આવ્યા હતા કે પર્યાવરણનું તંત્ર દેશના અર્થતંત્રથી ઓછું મહત્ત્વનું નથી, બલકે પર્યાવરણ હશે તો અર્થતંત્ર હશે. આજે દુનિયાને ભાન થવા લાગ્યું છે કે વધતું તાપમાન, દરિયાઓની વધતી સપાટી અને આન્ત્યાંતિક હવામાન વિશ્વના દેશોની સંપત્તિઓ, ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર્સ, માનવીય સ્વાસ્થ્ય અને ઉત્પાદન ક્ષમતાને હાનિ પહોંચાડી રહ્યું છે. પરિણામે તેની અસર અર્થતંત્ર પર પડી રહી છે.