All caterpillars 

Of fulfilled desires

Do not 

Metamorphose into

Butterflies of happiness! 

—————-

દરેક

પૂરી થયેલી ઇચ્છા – ઈયળ, 

સુખ – પતંગિયું

નથી બનતી! 

e.mail : kumarbhatt6@gmail.com

Almost 28 years have passed. I chanced to see this piece and the eyes slid down the memory lane :

વીતેલાં વર્ષમાં મારાં અંતરતલને તીવ્રતાથી સ્પર્શી જનારી ઘટના? યાત્રા? મુલાકાત? વ્યક્તિ? – આ તમામ પ્રશ્નાર્થો સામે એક જ ઉત્તર સાંપડે છે : હરીન્દ્ર દવેની સ્થૂળ ગેરહાજરી અને સતત અનુભવાતી સંનિધિ. બસ. પછી પૂર્ણવિરામ ! આ કેવી ઘટના છે? એક દાયકાથી પણ દીર્ઘ સાન્નિધ્યની એક સંપન્ન યાત્રા, વ્યક્તિત્વને મહોરવા મોકળું આકાશ આપતી તાઝગીભરી મુલાકાતો, પુસ્તકોની મનગમતી વાતો – આ બધા પર ૧૯૯૫ના માર્ચ મહિનાની ૨૯મી તારીખે મૃત્યુની અફર આંગળીએ ’સ્ટોપ’ લખી નાખ્યું, પૂર્ણવિરામ મૂકી દીધું. એ અક્ષરોને ભૂંસવાની જીવનની તાકાત નથી. પરંતુ મૃત્યુની પંહોચ માત્ર સ્થૂળ હયાતી સુધી જ છે, જ્યારે જીવન તો  વિસ્તરે છે સૂક્ષ્મ સુધી.

આપ્તજનની વિદાયથી અનુભવાતી આ સ્થૂળ-સૂક્ષ્મ વચ્ચેની દ્વિધાને કવિ-ચિત્રકાર પ્રસન્નએ તીવ્ર અભિબ્યક્તિ આપી છે :

What is real?

Your being here

Or, your going away?

હરીન્દ્રભાઈ સાથેનો પરોક્ષ પરિચય ઘણો જૂનો, પણ પ્રત્યક્ષ પરિચય તો પત્રકારત્ત્વના વ્યવસાયમાં આવ્યાં પછી જ થયો. બાર વર્ષ(૧૯૮૩થી ૧૯૯૫)માં એ પરિચયમાં ઊંડી આત્મીયતાનું તત્ત્વ ઉમેરાયું. સતત શીખતાં રહેવાની, નવું નવું જાણવાની – સમજવાની મારી ઉત્સુકતાને સંતોષે એવું તેમનું પ્રતિભાશાળી વ્યક્તિત્વ. વળી આસપાસના સહુ કોઈના વિકાસમાં રાચે. કેટલીક વ્યક્તિઓને મળતાં કે તેમની સાથે વાતો કરતાં આપણે ભીતરથી વધુ સમૃદ્ધ થતા હોવાનો અહેસાસ કરીએ. હરીન્દ્રભાઈ સાથેના સંવાદમાં આવી સમૃદ્ધિનો અનુભવ મને અનિવાર્યપણે થયો છે. કેટલીક વાર ધસમસતા પ્રવાહ જેવો મારો જૂસ્સો ઓગળીને ઘાયલ અને હતાશ યોદ્ધાની આજાર-અવસ્થામાં પલટાઈ જતો. અનેકવાર ઝંઝાવાતી સમંદરમાં ઊછળતાં વિકરાળ મોજાં વચ્ચે પોતાના નાનકડાં બાહુથી એક ટચૂકડી નાવને સંતુલિત કરતી, તેને તરતી રાખવા મથતી એકલવાઈ છોકરી મારાં માનસપટ પર છવાઈ જતી. અસહ્ય અકળામણ અને બોજ મને ઘેરી વળતા. પણ ’આપણું હ્રદય ખોલીએ ના’ એ પંક્તિને દૃઢપણે પાળું ને હોઠો પર મૌનનું તાળું સજાવેલું જ રાખું. તે છતાં મારી આ મન:સ્થિતિને સમજી, તટસ્થપણે તેનું વિશ્લેષણ કરી, તેમાંથી બહાર આવવાની દિશા તેમણે ચીંધી આપી હતી. અનેક પ્રસંગોએ, અનેક વ્યક્તિઓ સાથેના વ્યવહારમાં પણ એમની સર્જકતા અને શબ્દોનું દૈવત અનુભયાં. પત્રકારત્વ, સાહિત્ય, કળા, સંસ્કૃતિ, અધ્યાત્મ, માનવસંબંધો, સમાજ, રાજકારણ, રમત-ગમત, જ્યોતિષ, તંત્ર, – એક્પણ વિષય એવો નહોતો જે એમની સાથે ચર્ચી ન શકાય. દરેક વખતે મારી જ્ઞાનની ક્ષિતિજો વિસ્તરતી. એ બૌદ્ધિક માહોલ અત્યંત સંતર્પક હતો. ‘જન્મભૂમિ પ્રવાસી’ની સાપ્તાહિક પૂર્તિના સંપાદક તરીકે એમના હાથ નીચે તૈયાર થવાની તક એ મારા જીવનનો અત્યંત સુભગ સંયોગ હતો. એમની પાસેથી આટલું બધું પામ્યાંની આભારવશતા વ્યક્ત કરતી ત્યારે હરીન્દ્રભાઈ હસીને કહેતા : આપણી વચ્ચે સર્જનાત્મક સંવાદ થયો છે. એનાથી હું પણ સમૃદ્ધ થયો છું. અલબત્ત એ એમની લાક્ષણિક વિનમ્રતા હતી.

આવી આ સભર યાત્રા પર અચાનક ફૂલસ્ટોપ મૂકાઈ ગયું! અમારા સંવાદમાં સોપો પડી ગયો. એમના જ શબ્દોમાં કહું તો ’શાણપણની સઘળી દીવાલો હચમચી ઊઠી.’ પરંતુ એ ચંદ મહિનાના અનુભવે મને એક પ્રતીતિ કરાવી : પ્રગટ વાણીનો – વૈખરીનો – ના સહી, અમારી વચ્ચે મૌનનો – પરાવાણીનો- સંવાદ તો અકબંધ છે. જ્યારે જ્યારે મેં ઘેરી શૂન્યતા અનુભવી ત્યારે અચાનક પરિચિત અને ક્યારેક તો તદ્દન અજાણ્યા પાસેથી પણ પરિતૃપ્ત કરતી લાગણી સાંપડી ગઈ છે. વ્યાવસાયિક મૂંઝવણ અનુભવી તો કોઈ અનપેક્ષિત ખૂણેથી માર્ગદર્શન મળી આવ્યું છે. પરમ તત્ત્વમાંની તેમની ઊંડી શ્રદ્ધા મારી શ્રદ્ધાની વાટને પણ સતત સંકોરતી રહે છે. અનેક પ્રસંગોએ એ શ્રદ્ધાનો પડધો સાંભળ્યો છે. આજે એક પ્રસંગની વાત કરું.

પહેલી જૂન એટલે ‘જન્મભૂમિ’ સાથેની મારી જર્નીનો પ્રથમ દિન. ૧૯૯૮૩માં આ દિવસે હું ‘જન્મભૂમિ પ્રવાસી’માં ઉપસંપાદક તરીકે જોડાયેલી. દર વર્ષે એ દિવસે તેમને પ્રણામ કરી તેમના આશીર્વાદ પામતી. ૧૯૯૫ની પહેલી જૂને તેમની ગેરહાજરી બહુ સાલી. તેમના આત્મીય આશીર્વચનો વગર એ દિવસ ઉદાસીમાં વીત્યો. દિવસ દરમિયાન બે-ત્રણ વાર મેં ટેલિફોનની ડાયરી ખોલી. હું કોઇક એવા મિત્રનો નંબર શોધતી હતી જેને ફોન જોડીને કહું ‘એક સરસ ગીત સંભળાવ’. પણ બધીવાર નિરાશ થઈને ડાયરી મૂકી દેવી પડી. કામમાં ખૂંપીને દિવસ પૂરો કર્યો. રાત્રે ઘરે પાછી ફરી રહી હતી. ચર્ચગેટથી લોકલ ટ્રેનમાં ચડી. બારી પાસેની સીટ પર બેઠી. હું એકલી જ હતી. આંખ મીંચીને હું કોઇક ગીત ગાતી હતી. મારી આંખો વહેતી હતી. મન પર છવાયેલી એકલતાને ખંખેરવા હવે હું જુસ્સાવાળું ગીત ગાઈ રહી હતી :  ’હમ હોંગે કામિયાબ એક દિન ….’ થોડીવારે મેં આંખો ખોલી. સામે એક સાદી છતાં આકર્ષક યુવતી બેઠી હતી. અમારી આંખો મળી. તેણે મને પૂછ્યું :

’તમે ગાયક છો?’

’ના’ .

’તો શું તમે પ્રાર્થના કરી રહ્યાં હતાં?’

’ના, હું ગાતી હતી. એકલી હોઉં ત્યારે મારા અંતરની લાગણીને આ રીતે વ્યક્ત થવા દઉં છું. ખૂબ સારું લાગે છે.’ મેં કહ્યું. એની આંખોમાં ચમક આવી ગઈ. એ બોલી :

’ખરેખર, સંગીત સંવેદનાની અભિવ્યક્તિનું અત્યંત સક્ષમ માધ્યમ છે. મને પણ બચપણથી ગાવાનો બહુ શોખ છે.’

તેની સાથેની વાતોમાંથી જાણ્યું કે સુપ્રસિદ્ધ ફિલ્મ ‘સાઉન્ડ ઑફ મ્યુઝિક’ના નાટ્યરુપાંતરમાં એ મુખ્ય ભૂમિકા ભજવવા જઈ રહી હતી. મેં એને કહું : 

‘એ ફિલ્મનું ગીત ‘I must have done something good…’ મને ખૂબ જ ગમે છે. તું પ્લીઝ એ ગાશે?’ 

તેણે આસપાસ નજર ફેરવી. ટ્રેન હવે પહેલાં જેટલી ખાલી નહોતી. હું તેનો સંકોચ કળી ગઈ.  મેં કહ્યું : ’એમાં શું … ગાને!’

‘પણ વાયોલિન વગર તો હું ગાઈ જ ન શકું.’ તેણે કહ્યું.

‘પ્લીઝ ટ્રાઈ કરને…!’

અને એણે ગાયું :

Somewhere in my miserable youth

There must have been a moment of Truth …

For here you are,

Standing there, loving me whether or not you should

For somewhere in my youth or childhood

I must have done something good ..’ 

આંખો બંધ કરી હું એનું ભાવવાહી ગાન સાંભળી રહી હતી. ગીતનાં બોલ અને એના સ્વરની મીઠાશ માણ્યાં જ કરું એમ થતું હતું. એણે ગાવાનું પૂરું કર્યું. છલોછલ હૈયે અને આંખે મેં એનો આભાર માન્યો. એવા જ લાગણીશીલ અવાજે એણે કહ્યું :

’તમે માનશો, જિંદગીમાં પહેલીવાર વાયોલિન વગર ગાયું છે – તમારે માટે. તમારી આ તીવ્ર સંવેદનશીલતાનું જતન કરજો. ઇટ ઇઝ રેર.’

એના સૂર અને શબ્દોએ મને તરબતર કરી દીધી. સવારથી ઝંખતી હતી એ શુભેચ્છા જાણે મને મળી ગઈ. મારી સઘળી ઉદાસી ખરી પડી. ફરી એક્વાર પ્રસન્નના શબ્દો યાદ આવ્યા :

‘The pebble is gone,

Sound no more

Just ever widening circles of water

Still there’

વિવિયનને ઊતરવાનું સ્ટેશન આવી ગયું. અમે છૂટાં પડ્યાં પણ ઘર સુધી એનું ગીત મારા હોઠ પર ગુંજતું રહ્યું :

I must have done something good ..

સૌજન્ય : તરુબહેન કજારિયાની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર 

લોસ એન્જેલસમાં આ વર્ષનો ઓસ્કાર અવાર્ડ સમારોહ યોજાયો, ત્યારે તેમાં એસ.એસ. રાજામૌલીએ તેમની ફિલ્મ ‘આર.આર.આર.’ના ડાન્સ ‘નાટુ નાટુ’ અને કાર્તિક ગોન્સાલ્વિસે ડોક્યુમેન્ટરી ‘ધ એલિફન્ટ વ્હીસ્પરે’ અનુક્રમે બેસ્ટ ઓરિજીનલ સોંગ અને બેસ્ટ ડોક્યુમેન્ટરી શોર્ટ ફિલ્મનો એવોર્ડ સ્વીકારીને ભારતની શાનમાં વધારો કર્યો હતો. એ ઉપરાંત, તેમાં એક ત્રીજી વ્યક્તિની ઉપસ્થિતિ પણ એટલી જ શાનદાર હતી, અને તે હતી દીપિકા પાદુકોણ. 

આંતરરાષ્ટ્રીય ફેશન બ્રાંડ લુઈસ વ્યૂટોનની બ્રાંડ એમ્બેસેડરના નાતે, દીપિકા આ વખતના ઓસ્કારમાં એક પ્રસ્તુતકર્તાં (પ્રેઝેન્ટર) તરીકે ઉપસ્થિત હતી. 37 વર્ષની દીપિકાની 20 વર્ષની કારકિર્દીમાં આ એક સીમાચિન્હરૂપ મુકામ હતો. ખાસ તો એટલા માટે કે તેનું અંગત અને વ્યવસાયિક જીવન ખાસુ ઉતાર-ચઢાવવાળું રહ્યું છે.

બોલીવૂડની સેલિબ્રિટીઓને જોઇને પ્રેરણા અથવા મોટિવેશન મેળવવું અઘરું હોય છે કારણ કે તેઓ દેખાડા અને દંભની જિંદગી જીવતા હોય છે. મનોરંજન માટે આપણે એમના ફેન હોઈ શકીએ, પરંતુ તેમના વિચાર અને વર્તનમાં ભાગ્યે જ એવું કશું હોય છે જે આપણને આપણી જિંદગીમાં ઉપર ઉઠવા માટે પ્રેરિત કરે.

દીપિકા માટે કદાચ એવું કહી શકાય કે એ એક એવી સેલિબ્રિટી છે, જેની અંગત અને વ્યવસાયિક પ્રગતિ આ દેશનાં લાખો છોકરા-છોકરીઓ માટે રોલ મોડેલ બની શકે છે. બેડમિન્ટનની રમતમાં ઘણેખરે અંશે સફળ પિતા પ્રકાશ પાદુકોણ અને ટ્રાવેલ એજન્ટ માતા ઉજ્જલાની દીકરીને સફળતા તાસક પર મળી નથી. તેણે મહેનત કરીને એ કમાઈ છે અને વળતામાં તેની કિંમત પણ ચૂકવી છે. 

દીપિકામાં સાહસ, શિષ્ટાચાર અને સુંદરતાનો ત્રિવેણી સંગમ છે, અને એટલે જ તે તેની સમકાલીન એક્ટ્રેસથી અલગ પડે છે. સેલિબ્રિટી હોવું અથવા લાઈમ લાઈટમાં હોવું એ ખાવાના ખેલ નથી. તમને નિયમતપણે બિલ્લોરી કાચ નીચે પરખવામાં આવે છે. એવી પરીક્ષાઓમાં એ જ ટકી શકે જેનામાં પોતાના માટે સાફ દૃષ્ટિ હોય.

2005માં લિરિલ ગર્લ બનીને કેમેરાની દુનિયામાં પગ મુકનારા દીપિકા, સફળતાની તેની યાત્રામાં અનેક એવા પડાવો પરથી પસાર થઇ છે, જેમાં કાચા-પોચા લોકો તૂટીને તબાહ થઇ જાય, પણ તે દરેક અનુભવોમાંથી વધુ નક્કર અને આત્મવિશ્વાસુ બનીને આગળ વધતી રહી છે.

2014માં, દેશના સૌથી મોટા સમાચારપત્ર ‘ધ ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા’ની વેબસાઈટ પર, કોઈ એક કાર્યક્રમમાંથી લેવાયેલો દીપિકાનો ફોટો પોસ્ટ કરવામાં આવ્યો હતો. કેમેરામેને દીપિકાથી ઉપર એવા એન્ગલથી ફોટો લીધો હતો જેમાં તેની બ્રેસ્ટ દેખાય. એ ફોટાની હેડલાઈન હતી; ઓહ માય ગોડ! દીપિકા પાદુકોણનો ક્લીવેજ શો. દીપકા તેના પર ભડકી હતી અને બીજા દિવસે તેણે ટાઈમ્સને લબડધક્કે લઈને ટ્વીટ કરી હતી; ‘હું એક સ્ત્રી છું, મને બ્રેસ્ટ પણ છે અને ક્લીવેજ પણ, તમને કોઈ પ્રોબ્લેમ છે? તમને સ્ત્રીનું સન્માન કરતાં ન આવડતું હોય તો સ્ત્રી સશક્તિકરણની વાતો ન કરતા.’

બીજા જ વર્ષે, દીપિકાએ તેની મેન્ટલ હેલ્થની સાર્વજનિક ચર્ચા કરીને સૌને ચોંકાવી દીધા હતા. સેલિબ્રિટી લોકો તેમની ઈમેજને બરકરાર રાખવા માટે નિયમિત રીતે તેમનું ચોકલેટિયું જીવન બતાવતા રહે છે અને ખરાબીને છુપાવી રાખે છે.  દીપિકાને જેમ પેલા ફોટા માટે બોલવામાં શરમ નહોતી આવી, તેવી રીતે તેના ડિપ્રેશનની વાતને પણ પરિવાર અને સાઈકિયાટ્રીસ્ટની બાજુમાં બેસીને જાહેર કરતાં હીચકીચાહટ થઇ નહોતી.

પત્રકાર બરખા દત્ત સાથે નેશનલ ટી.વી. પર પ્રાઈમ ટાઇમ શોમાં તેણે તેની બીમારીની રજેરજની વાત કરી હતી એટલું જ નહીં, તેણે એમ પણ કહ્યું હતું કે તે આવી રીતે પીડાતી છોકરીને મદદ કરવા માટે એક સંસ્થા પણ શરૂ કરવા માગે છે. એ ઇન્ટરવ્યૂમાં તેણે કહ્યું હતું, “મારા આવી રીતે જાહેરમાં બોલવાથી જો કોઈ એક વ્યક્તિને સધિયારો મળતો હોય તો લેખે લાગશે. મારે સૌને એ કહેવું છે કે હું આ બધામાંથી એટલા માટે પસાર થઇ શકી કારણ કે મારી આજુબાજુમાં જબરદસ્ત સપોર્ટ સિસ્ટમ હતી.”

2020માં, દિલ્હીની જવાહરલાલ નહેરુ યુનિવર્સિટીમાં વિધાર્થીઓ પર હુમલો થયો અને કેમ્પસમાં રમખાણ ફાટી નીકળ્યું, ત્યારે બોલીવૂડમાંથી બીજા કોઈ નહીં પણ માત્ર દીપિકા દિલ્હી આવી હતી અને વિધાર્થીઓ વચ્ચે ઊભી રહી હતી. એ કશું જ બોલી નહોતી. કોઈ ભાષણ નહીં, કોઈ ટી.વી. બાઈટ નહીં, બસ ચૂપચાપ ત્યાં ઊભી રહી હતી. એ મૌન સમર્થન હતું. તેની એ તસ્વીર ખૂબ વાઈરલ થઇ હતી અને સોશ્યલ મીડિયા પર તેને ખૂબ જ ટ્રોલ કરવામાં આવી હતી. તે વખતે પણ તે ચૂપ જ રહી હતી.

દીપિકા માટે આ સાવ નવું નહોતું. 2018માં, ‘પદ્માવત’ ફિલ્મ સામેના ફર્જી વિરોધ અને અંદોલનવેળા દીપિકાનું નાક-કાન વાઢીને લાવે તેને 1 કરોડ રૂપિયાની ઇનામ આપવાની જાહેતર થઇ હતી. ફિલ્મ રિલીઝ થઇ તે પછી ખબર પડી કે એમાં દુઃખી થવા જેવું કે વિરોધ કરવા જેવું કશું જ નથી. એ પછી આંદોલન અને દીપિકાનાં નાક-કાન ભુલાઈ ગયાં.

2020માં, એક્ટર સુશાંત સિંહ રાજપૂતની આત્મહત્યાના કેસની તપાસમાં દીપિકા પાદુકોણની મુંબઈ પોલીસે પૂછતાછ કરી હતી. તે વખતે દીપિકાની 2017ની વોટ્સઅપ ચેટ્સનો રેકોર્ડ મીડિયામાં લીક કરી દેવામાં આવ્યો હતો. દીપિકા ત્યારે પણ ચૂપ રહી હતી એ ટસની મસ થઇ નહોતી. 

તાજેતરમાં, શાહરુખ ખાનની ‘પઠાણ’ ફિલ્મના ગીત ‘બેશરમ રંગ’ માટે દીપિકાને નિશાન બનાવવામાં આવી હતી. એ વિવાદ એટલો ચગાવવામાં આવ્યો હતો કે ફિલ્મની રિલીઝ વખતે કાયદો-વ્યવસ્થાનો પ્રશ્ન ઊભો થાય તેમ હતો. શાહરુખ ખાને ત્યારે વ્યક્તિગત રીતે રાજ્ય સરકારોનો સંપર્ક કરીને શાંતિથી ફિલ્મ રિલીઝ થવા દેવાની વિનંતીઓ કરી હતી. આજે ‘પઠાણ’ પૂરી દુનિયામાં હિન્દી સિનેમાના ઇતિહાસની સૌથી વધુ પૈસા કમાનારી ફિલ્મ તરીકે સ્થાપિત થઇ છે અને કેન્દ્રના મંત્રી તેને ભારતનો સોફ્ટ પાવર કહે છે.

દીપિકા જ્યારે ઓસ્કારના મંચ પર ઊભી હતી, ત્યારે ભારતના એ જ સોફ્ટ પાવરનાં દર્શન થયાં હતાં. કાળા રંગના ખભા પરથી ઊતરતા ગાઉન અને ગળામાં મોતીની માળા પહેરેલી દીપિકા શાનદાર તો દેખાતી જ હતી, પરંતુ એથી ય વધુ તો ‘દેશી અંગ્રેજી’માં બોલીને તેણે ભારતીયોનાં દિલ જીતી લીધાં હતાં. ભારતના લોકો પરદેશ જાય ત્યારે અચાનક જ લહેજો બદલીને વિદેશી અંગ્રેજીમાં બોલવા મંડી પડે છે. દીપિકાએ એવા કોઈ પ્રયાસ વગર, તે જે રીતે વતનમાં બોલે છે એ જ રીતે ઓસ્કારના મંચને ગજવ્યો હતો. તેણે ‘નાટુ નાટુ’ ગીતને તાળીઓના ગડગડાટ વચ્ચે ‘ટોટલ બેન્ગર’ તરીકે ઓળખાવ્યું હતું. બેન્ગર એટલે ઠાઠિયા જેવું ધમાલિયું!

2020માં, દીપિકાને એક ઇન્ટરવ્યૂમાં એક પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યો હતો અને તેના જવાબમાં તેણે કહ્યું હતું, “મારે આગામી 20 વર્ષમાં હજુ ઘણું શીખવું છે અને ઘણું આગળ વધવું છે, નહીં તો હું બંધાઈ જઈને બોર થઈ જઈશ. મેં શરૂઆત કરી ત્યારે મારી ટીકાઓ થઈ હતી, પણ મેં તેને ચેલેન્જ તરીકે સ્વિકારી લીધી, અને મારી પર તેની અસર થવા ના દીધી. બલકે, મેં એ ટીકાઓનું વિશ્લેષણ કર્યું અને એ દિશામાં કામ કર્યું હતું. હું સ્પોર્ટ્સમાં આવું છું, અને એ તમને નિષ્ફળતા-સફળતા હેન્ડલ કરવાનું શીખવાડે છે. સ્પોર્ટસે મને શિસ્ત, મહેનત અને નિષ્ઠા શીખવાડી છે.”

દીપિકાના જીવન પરથી ફિલ્મ બંને તો તેનું ટાઈટલ ‘ટોટલ બેન્ગર’ રાખી શકાય!

(પ્રગટ : “ગુજરાત મિત્ર” / “મુંબઈ સમાચાર”; 26 માર્ચ 2023)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર