કૌંસમાંથી બહાર આવ્યો છે,
યોજનાનો ચિતાર લાવ્યો છે.
મંત્રથી રૂપિયા ડબલ કરશે,
ભલભલાએ વિચાર વાવ્યો છે.
આયનો જોઈ મુખ મલકાવે,
દુપટ્ટાથી ઉભાર ઢાંક્યો છે.
દોસ્ત બનવું મને નથી ગમતું,
સ્વપ્નદોષે વિકાર જાગ્યો છે.
બસ વધું બોલવું નથી સારું,
શાણપણ પર મદાર રાખ્યો છે.
રવીન્દ્ર પારેખ
આમ તો ‘જંગલમેં મંગલ’ કહેવાય છે, પણ કુસ્તીનાં મેદાનોમાં કુસ્તીબાજો જે રીતે કુસ્તીનાં દંગલને મંગલમાં ફેરવે છે તેનો આનંદ હોય છે. એમાં તો હવે મહિલા રેસલર્સ પણ સુવર્ણચંદ્રકો મેળવીને વિશ્વમાં ભારતનું નામ રોશન કરતી થઈ છે, ત્યારે સ્વાભાવિક રીતે જ આનંદ બેવડાય એમ બને, કારણ એથી ભારતીય રમતમાં એક નવું સોપાન ઉમેરાય છે, એ પણ ખરુંને ! ઓલિમ્પિકસમાં કુસ્તીમાં મેડલ જીતનારી સાક્ષી મલિક અને કોમનવેલ્થ ગેમ્સમાં ગોલ્ડ મેડલ જીતનારી વીનેશ ફોગાટ જેવી કુસ્તી વિજેતાઓને વડા પ્રધાને પણ ચા પીવા બોલાવીને તેમનો આદર સત્કાર કર્યો હતો એ પણ ઘણાંને યાદ હશે. એ દીકરીઓ હાલ, દિલ્હીનાં જંતરમંતર પર સાંસદ અને ભારતીય કુસ્તી ફેડરેશનના પ્રમુખ બ્રિજભૂષણ શરણ સિંહ પર પોતાનું જાતીય શોષણ કર્યું છે એવો આરોપ મૂકીને ધરણાં પર બેઠી છે. એ દુ:ખદ છે ને હવે નથી પ્રમુખ રાજીનામું આપતા કે નથી સરકાર એ મામલે સહાનુભૂતિનાં બે શબ્દો ય બોલતી. વાત એવી છે કે બ્રિજભૂષણ સિંહ પર શારીરિક શોષણનો ગંભીર આરોપ છે ને તે કોઈ સાધારણ છોકરીએ નથી મૂક્યો, પણ સાત સાત મહિલા કુસ્તીબાજોએ મૂક્યો છે.
આમ તો ગયા જાન્યુઆરી, 2023થી આ વિરોધ ચાલે છે. ફેડરેશનના પ્રમુખ સામે જાતીય શોષણને મામલે આ કુસ્તીબાજ છોકરીઓ ત્યારે પણ આ જ મુદ્દે ધરણાં પર બેઠેલી, પણ તે વખતે સરકારે ન્યાય અપાવવાની ખાતરી આપીને મામલો થાળે પાડેલો, સરકારે આ મામલે તપાસ સમિતિ પણ રચી, પણ સમિતિઓ ભાગ્યે જ કોઈ પરિણામ આપતી હોય છે, એવું આ સમિતિ બાબતે પણ થયું. કોઈ પરિણામ ન આવતાં સાક્ષી મલિક અને વીનેશ ફોગાટ સહિતની મહિલાઓ ફરી જંતરમંતરનાં મેદાનમાં ધરણાં પર બેઠી છે અને બજરંગ પુનિયા સહિતના કુસ્તીબાજો, કાઁગ્રેસનાં પ્રિયંકા વાડ્રા, આપના કેજરીવાલ જેવાં ઘણાં તેમનાં સમર્થનમાં આગળ આવ્યાં છે. બ્રિજભૂષણ સામે સાત કુસ્તીબાજોએ 21 એપ્રિલે ફરિયાદ નોંધાવી, આ સાતમાં એક તો સગીર છે, તેની સતામણી સંદર્ભે પોકસો જેવો ગંભીર ગુનો લાગુ પડે, પણ વાત સુપ્રીમ કોર્ટ સુધી ન જાય ત્યાં સુધી પોલીસને પણ ફરિયાદ નોંધવાનું બહુ સૂઝતું નથી. વાત 25 એપ્રિલે સુપ્રીમે પહોંચી ને સુનાવણી દરમિયાન ફરિયાદ કેમ નથી નોંધાઈ જેવું પુછાયું તો પોલીસ 28 એપ્રિલે દિલ્હીના કનોટ પ્લેસ સ્ટેશને ફરિયાદ નોંધવા તૈયાર થઈ. બે ફરિયાદ નોંધાઈ હોવાનું પોલીસે કહ્યું છે, જેમાંની એક પોકસો સંદર્ભે છે. કોઈ કાર્યવાહી ન થાય તો ફરિયાદી જ ખોટો લાગવા માંડે, એટલે કોઈ કાર્યવાહી ન થતાં કુસ્તીબાજ મહિલાઓ અઢીત્રણ મહિને ફરી મોં ખોલવા લાચાર થઈ છે. વીનેશ ફોગાટ તો પોતાની વાત કહેતાં ભાવુક થઈ ગઈ હતી.
સાધારણ રીતે મહિલાઓ જાતીય સતામણી અંગે ફરિયાદ કરવા કે વાત કરવા બહુ હિંમત દાખવતી નથી, ત્યારે આ સાત કુસ્તીબાજ મહિલાઓ ફરિયાદ નોંધાવવા પોલીસ સુધી પહોંચી હોય તો એમનાં પર શું વીત્યું હશે એની કલ્પના કરવાની રહે છે. એવે વખતે પોલીસ સુપ્રીમ કોર્ટના હસ્તક્ષેપ વગર જાગે જ નહીં એ નીંભર તંત્રનો ઉત્તમ નમૂનો છે. આ વિરોધમાં આંતરરાષ્ટ્રીય પુરુષ કુસ્તીબાજો પણ સમર્થનમાં ધરણાં પર બેઠા છે, ત્યારે અન્ય મહિલાઓની ચૂપકીદી કેવળ નિષ્ઠુરતાની જ ચાડી ખાય છે. આ સાતે છોકરીઓએ આમ તો પોતાની કારકિર્દી દાવ પર લગાવી છે, છતાં સરકારનાં પેટનું પાણી હાલતું નથી એ રાષ્ટ્રીય નીંભરતાનો બીજો નમૂનો છે !
સરકાર સાંસદ અને કુસ્તીબાજ ફેડરેશનનાં પ્રમુખને બચાવવા ભલે મોઢે તાળું મારે, પણ તેમનો ભૂતકાળ કૈં બહુ ભવ્ય છે એવું નથી. ઉત્તર પ્રદેશ કેસરગંજ લોકસભા બેઠકના આ સાંસદ સામે દાઉદ ઈબ્રાહીમ ગેંગના શાર્પ શૂટર્સને આશ્રય આપવા બદલ કેસ થયો હતો ને સી.બી.આઈ.એ તેમની ધરપકડ પણ કરી હતી. આવા સાંસદને બચાવવા સરકાર આ કુસ્તીબાજ મહિલાઓની વાત કાને ધરવાય તૈયાર નથી, એ કેવું? એક તરફ ગુનાહિત ઇતિહાસ ધરાવનાર સાંસદ છે ને બીજી તરફ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે દેશને ગૌરવ અપાવનાર સાત સાત કુસ્તી બાજ મહિલાઓ છે. કોની વાત કાને ધરવી એ સરકાર નથી જાણતી એવું નથી, પણ હવે લોકસભામાં ય બધું તો સાચું ક્યાંથી હોય? એટલે ન્યાય તો મળે ત્યારે ખરો ! ‘બેટી બચાવો’ તો સૂત્ર છે ને જેમ બીજાં સૂત્રો જાહેરાત માટે વપરાય એમ જ, આ પણ વપરાશ માટે જ છે, તેનો અમલ થતો હોત તો આ સાત મહિલાઓ સંભળાયા વગર રહી ના હોત ! ને પ્રજાને તો અવાજ જ ક્યાં છે કે એ કૈં બોલે. પ્રજા ધારે તેને બોલાવી શકે, પણ તે પોતે જ મૂંગી મરી રહેતી હોય તો બીજા તો શું કામ મોંમાંથી ફાટે? ને આ ક્યાં ધરમકરમની વાત છે કે થાળી-તાળી વગાડવાની છે કે નકામું બોલીને બગાડવાનું ! આપણી પ્રજા મતલબ ન હોય તો અલિપ્ત થઈ જાય છે, તે આ કુસ્તીબાજોની વહારે ન આવે તેમાં નવાઈ નથી !
ખેર ! બ્રિજભૂષણ સિંહ સામે તો બાળકોની જાતીય સતામણી સામે લાગુ પડતા પોકસો હેઠળ ફરિયાદ નોંધાઈ છે, છતાં પોલીસે ધરપકડ કરી નથી. કરે તો ગુનો પોકસો હેઠળ નોંધ્યો હોવાથી બ્રિજભૂષણને જામીન પણ ના મળે. બ્રિજભૂષણ સામે અગાઉ પણ કેસ નોંધાયા છે. આવી ફરિયાદ પોલીસ સામે થાય તો તરત જ સસ્પેન્ડ થાય, પણ સાંસદોના પદને બહુ વાંધો આવતો નથી, સિવાય કે એ સાંસદ વિપક્ષનો હોય ! આમ પણ સાંસદ તરીકેની બ્રિજભૂષણની ટર્મ પૂરી થવામાં છે એટલે તેમાં તો કોઈ અડચણ આવે એમ નથી. જો કે, નૈતિક્તાને ધોરણે બ્રિજભૂષણે રાજીનામું આપવું જોઈએ એવું ઘણાંને લાગે છે, પણ બ્રિજભૂષણ પોતે તો રાજીનામું આપવા તૈયાર નથી ને નૈતિક્તાનું તો એવું છે કે તેને સત્તા સાથે ભાગ્યે જ બને છે. વારુ, બ્રિજભૂષણને એમ લાગે છે કે તે રાજીનામું આપે તો આરોપો સ્વીકારે છે એવો સંદેશ બહાર જાય જે તેમને મંજૂર નથી. પોતે નિર્દોષ છે ને કોઈ પણ તપાસનો સામનો કરવા તૈયાર છે તેવું કહે છે, એટલે એ તો રાજીનામું આપે એવું લાગતું નથી. એમને તો એવો પણ વહેમ છે કે આ બધું પ્રેરિત છે ને એમાં એકાદ અખાડાનો, કેટલાક ઉદ્યોગપતિઓનો અને કાઁગ્રેસનો હાથ છે. બાકી હતું, તે રાજકીય પક્ષો પણ આનો સરકારની સામે હથિયાર તરીકે ઉપયોગ કરવા મેદાને છે. ધરણાં પર બેસનારાઓએ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે આને રાજકીય રંગ આપવામાં ન આવે, કેટલાક પક્ષોએ સૂત્રોચ્ચાર પણ કર્યા, એ બધું જોતાં રાજકીય સ્પર્શથી આ ધરણાં કેટલાં બચશે તે જોવાનું રહે છે. કુસ્તીબાજોનું કહેવું છે કે બ્રિજભૂષણની ધરપકડ ન થાય ત્યાં સુધી ધરણાં ચાલુ રહેશે.
ટૂંકમાં, કોકડું ગૂંચવાયેલું છે. કુસ્તીબાજો જે હેતુસર મેદાને પડ્યા છે, એમાં તેમનું બ્રિજભૂષણ દ્વારા જાતીય શોષણ થયાની વાત મુખ્ય છે. સાધારણ રીતે જાતીય શોષણ થયાને મામલે કુસ્તીબાજો ધરણાં પર બેસે એવું બને નહીં, કારણ આરોપ મૂકતાં પહેલાં પોતાની શોષિત તરીકેની ભૂમિકા આપોઆપ જ પ્રગટ થઈ જવાનો ભય રહે ને આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ મેળવ્યા પછી કોઈ પોતાની કારકિર્દીને આમ દાવ પર લગાવવા ભાગ્યે જ તૈયાર થાય, સિવાય કે આરોપ સંગીન હોય. અહીં એકલદોકલ સ્ત્રી મેદાને પડી નથી, વૈશ્વિક ખ્યાતિ પ્રાપ્ત રેસલરો સામે પડી છે ને જેની સામે આરોપ મુકાયો છે એ પણ સાંસદ છે, કુસ્તી મહાસંઘનો પ્રમુખ છે. ફરિયાદનું શું પરિણામ આવે તેની કલ્પના પણ કુસ્તીબાજોને છે જ ને છતાં વાત ધરણાં સુધી આવે તો એમ જ શોખ ખાતર જાતને બદનામ કરવા કુસ્તીબાજો મેદાને પડી હોય એવું તો કેવી રીતે કહેવાય?
બીજી બાજુ બ્રિજભૂષણનો ભૂતકાળ ને તેમના પર થયેલા કેસો તેઓ નિર્દોષ હોવાનું પ્રમાણપત્ર ફાડતાં નથી. રાજકીય વગ અને સત્તા, સરકારની ચૂપકીદી, મહિલા સાંસદો અને મહિલા મંત્રીઓનું મૌન અને પ્રજાની ઉદાસીનતા સત્યને બહાર આવતાં રોકે એવી શક્યતાઓને સાવ નકારી શકાય નહીં. આમ તો વાતે વાતે સૂત્રો પોકારવા ભેગી થઈ જતી મહિલાઓ આ સાત સાત કુસ્તીબાજ મહિલાઓનાં જાતીય શોષણને મામલે ચૂપ છે તે આઘાતજનક છે. સંસદમાં મહિલા સાંસદો ને મહિલા મંત્રીઓ પણ છે, પણ આ સાત મહિલા કુસ્તીબાજોનાં જાતીય શોષણ સાથે નહાવા નીચોવવાનું જ કૈં ન હોય એમ અજાણ થઈને બેઠી છે. સાચું તો એ છે કે ‘સત્યમેવ જયતે’ હવે આઉટડેટેડ થઈ ગયું છે ત્યારે કોઈ ચમત્કાર જ સત્ય પ્રગટ કરે એની રાહ જોવાની રહે.
જોઈએ થોડી રાહ …
000
સુમન શાહ
કવિપ્રતિભા અને આલોચકની રાજશેખરે કરેલી ચર્ચામાં એમણે બે પ્રકારની પ્રતિભા વર્ણવી છે. એક છે, કારયિત્રી પ્રતિભા, જેની સત્તાએ સર્જનનું કાર્ય સમ્પન્ન થાય છે. ને બીજી છે, ભાવયિત્રી પ્રતિભા, જેની સત્તાએ ભાવનનું કાર્ય સમ્પન્ન થાય છે. હું એ ચર્ચા આ પછીના લેખમાં માંડીશ.
પણ આજે, ભાવન અને ભાવયિત્રી પ્રતિભા સાથે સંકળાયેલા એક નૉંધપાત્ર પ્રશ્નની અને તેના ઉત્તરની વાત કરવી છે.
એક ભાવકનો પ્રશ્ન છે : બધા રસ ભલે આનન્દ આપી શકે, પણ કરુણ રસ આનન્દ શી રીતે આપી શકે?
મેં બે દિવસ પછી ઉત્તર આપ્યો તેનું વિસ્તૃત વિવરણ નીચે મુજબ છે. એ વિવરણ સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્રની દિશાના અન્ય અધ્યયનકારોને પણ કામ આવશે એમ આશા છે.
સૌ પહેલાં એ જાણી લઈએ કે આ પરત્વે સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્ર શું કહે છે.
કાવ્યશાસ્ત્રનાં ગમ્ભીરતાપૂર્વક થયેલાં અધ્યયનોમાં ગાઈ-વગાડીને કહેવાયું છે કે કોઈપણ રસ આનન્દાત્મક છે – ‘આનન્દરૂપતા સર્વરસાનામ્’.
કહેવાયું છે કે ચાવવાથી રસ જનમે છે ને રસ વ્યક્તિને આનન્દ આપે છે. સાહિત્યકલારસની પણ ચર્વણા થતી હોય છે અને અન્તે એ રસનું આનન્દમાં પર્યવસાન થાય છે. કરુણ રસની પણ ચર્વણા થતી હોય છે, કરુણ રસ પણ આનન્દપર્યવસાયી છે.
શાસ્ત્ર એમ કહે છે કે આઠ રસ છે. એમ ઉમેરાયું છે કે નવમો રસ શાન્ત છે. કહેવાયું છે કે કરુણ રસ રૌદ્ર રસમાંથી ઉત્પન્ન થયેલો છે; જેમ શૃંગારમાંથી હાસ્ય રસ, વીરમાંથી અદ્ભુત, અને બીભત્સમાંથી ભયાનક.
શૃંગાર રસરાજ ગણાયો છે. પણ ભવભૂતિ કહે છે કે એક માત્ર કોઈ રસ હોય તો તે કરુણ છે. શાસ્ત્ર એમ પણ જણાવે છે કે શૃંગારનું ‘અનુકરણ’ હાસ્ય રસ છે. દાખલો આપું : નાયક-નાયિકાની પ્રેમચેષ્ટાના ચાળા પાડતાં રંગલોરંગલી આપણને હસાવે છે. વીર રસનું ‘કર્મ’ અદ્ભુત રસ છે. દાખલો આપું : કલાકૃતિમાં બે બાહુબલિ દ્વન્દ્વ યુદ્ધ કરતા હોય તો એમની એ પ્રવૃત્તિનું દર્શન થતાં આપણી આંખો એને તાકતી રહી જાય છે, ને મુખ આશ્ચર્યથી જરા ખુલ્લું અવાક્ રહી જાય છે. વીરરસનું એ કર્મફળ છે. બીભત્સનું ‘દર્શન’ ભયાનક છે. દાખલો આપું : વાર્તામાં ચીતરાયેલા શહેરના ગંદા વિસ્તારો, ઝૂંપડપટ્ટી, વગેરે જોઈને ડરી જવાય છે. રૌદ્રનું ‘કાર્ય’ કરુણ રસ છે. દાખલો આપું : નવલકથામાં યુદ્ધથી બન્ને તરફ નરસંહાર થઈ રહ્યો હોય, એ દૃશ્ય આપણને કરુણ રસે ‘રસે’ છે, મીન્સ, કરુણ પ્રગટે છે. જો કરુણ રૌદ્રનું કાર્ય છે, એટલે કે, ફન્કશન, તો કરુણ આનન્દ આપી શકે એવી આશા રાખવી વ્યર્થ છે.
કાવ્યશાસ્ત્રમાં કહેવાયું છે કે ધનપ્રાપ્તિ વા પુત્રપ્રાપ્તિથી થતો આનન્દ લૌકિક છે, પણ કલાનો આનન્દ એવો લૌકિક નથી, તે અ-લૌકિક છે. (એ શાસ્ત્રીઓને પુત્રીપ્રાપ્તિ નથી યાદ આવી – જો કે એ જુદી વાત છે).
આ પ્રકારે આનન્દ અ-લૌકિક છે – ત્યાં લગીની એની લાક્ષણિક ઓળખ મળે છે.
++
Questioning person
જીવન અને કલા વચ્ચેનો ચિરકાલીન ફર્ક સમજી રાખવો જરૂરી છે : જીવનમાં થતા રહેતા અનુભવો ઍક્ચ્યુઅલ હોય છે – ખરા. પણ સાહિત્યકલાના વિશ્વમાં જે સૃષ્ટિ અનુભવવા મળે છે તે વર્ચ્યુઅલ હોય છે – આભાસી. દાખલા તરીકે, માથાભારે માણસ આપણી આસપાસમાં મળી આવે, પણ દશાનન રાવણ રામાયણમાં જ મળે. એ સૃષ્ટિને માણવા તેમ જ પ્રમાણવા માટેના માપદણ્ડ પણ જુદા, કલાપરક હોય છે. એ સૃષ્ટિને જો ઍક્ચ્યુઅલના માપદણ્ડથી માપીશું, તો કલાના ગુણ નહીં વસે, દોષ દેખાશે.
મારી દૃષ્ટિએ ઍક્ચ્યુઅલ – વર્ચ્યુઅલ ભેદની વાતને કાવ્યશાસ્ત્ર જરા જુદી રીતે ચીંધે છે, એમ કહી શકું.
કાવ્યશાસ્ત્ર અનુસાર, કલાનું સત્ય ચિત્રતુરગ-સમું છે. ચિત્રિત ઘોડો, ‘છે’ પણ ખરો અને ‘નથી’ પણ ખરો. કલાનું એવું મિશ્ર સત્ય છે. ચિત્રને જોનાર વ્યક્તિ જીવનમાં જોવા મળતા ઍક્ચ્યુઅલ તુરગને – ઘોડાને – શોધવા જશે, તો નિરાશ થશે. પણ એ જો ચિત્રમાં જોવા મળતા વર્ચ્યુઅલ ઘોડાને ઘોડા રૂપે જોઈ શકશે તો નિરાશ નહીં થાય.
અને, મહત્ત્વની વાત એ છે કે કલાના એવા મિશ્ર સત્યને પ્રમાણી શકાય છે, તો તે પણ, કલાનાં ધૉરણોથી; એથી આગળ, ભાવકનો રસાનુભવ છે જ વિ-લક્ષણ; એથી પણ આગળ, એ અનુભવ જ તેનું પ્રમાણ છે. “રસગંગાધર”-ના રચયિતા જગન્નાથ આ જ સંકેતાર્થો આપે છે. આનન્દને તેઓ ‘જાતિવિશિષ્ટ’ અને ‘અનુભવસાક્ષીક’ કહે છે, એટલે કે, આનન્દનો પ્રકાર વિશિષ્ટ છે અને તેનો અનુભવ એ જ તેનું પ્રમાણ છે.
++
મનુષ્યના જિવાતા જીવનની ભૂમિકાએ ઘટતા અપહરણ, બળાત્કાર, હત્યા કે મૃત્યુ જેવા પ્રસંગોમાં માણસ શોક નામના ભાવને અનુભવે છે. ત્યારે પ્રતિભાવ રૂપે સહાનુભૂતિ, અનુકમ્પા, કરુણા કે દયા અનુભવે છે, પણ એમ નહીં કહેવાય કે આનન્દ અનુભવે છે. મનુષ્યજીવનની એ ભૂમિકા દુ:ખાત્મક છે. એ ભૂમિકામાં સ્થળ કાળ વ્યક્તિ વગેરે તત્ત્વો માણસને વળગેલાં હોય છે, તેનો પરિહાર નથી થયો હોતો.
પણ એ જ ઘટનાઓ કે પ્રસંગો સાહિત્યકલામાં સરજાયાં હોય તો આનન્દ આપી શકે છે.
પણ તેની બે શરત છે, એક સર્જક પક્ષે, બીજી ભાવક પક્ષે.
સર્જકે શોકના ભાવનું કરુણ રસમાં રૂપાન્તર કરવું જોઈશે. “નાટ્યશાસ્ત્ર”ના રચયિતા ભરત દર્શાવે છે એમ વિભાવ અનુભાવ અને વ્યભિચારી ભાવનો સંયોગે કરીને શોક નામના સ્થાયી ભાવની રસનિષ્પત્તિ થવી જોઈશે. કહેવાયું છે કે ત્યારે સ્થળ કાળ વ્યક્તિ વગેરે વિશિષ્ટ તત્ત્વોનો સમાહાર થયો હોય છે. વળી, તે -તેનાં સાધારણીકૃત રૂપો રજૂ થયાં હોય છે. દુષ્યન્ત-શકુન્તલા દુષ્યન્ત-શકુન્તલા લાગે ખરાં પણ તે કાન્ત-કાન્તા રૂપે સાધારણીકૃત હોય છે, પર્ટિક્યુલર છતાં યુનિવર્સલ.
ભાવક વ્યક્તિ સામાન્ય જન હશે તો નહીં ચાલે બલકે કલાને તન્તોતન્ત માણી-પ્રમાણી શકે તેવી તે સ-હૃદય હોવી જોઇશે. કહેવાયું છે કે રસાનુભવ દરમ્યાન ભાવકના વેદ્યનું – જ્ઞાનનું – વિગલન થઈ ગયું હોય છે. ત્યારે એના સુખદુ:ખાદિ ભાવો એના રસાનુભવમાં વિઘ્નરૂપે કશી દખલ નથી કરી શકતા, કેમ કે એની સંવિત્ અવિઘ્નાસ્વરૂપ થઈ ગઈ હોય છે.
++
આમ, રસાનન્દની મીમાંસા સર્જક અને ભાવક બન્ને પક્ષે શરતી દીસે છે.
++
મને થયેલો પ્રશ્ન એ છે કે આપણે ‘આનન્દ’-ના સંકેતાર્થને બદલી શકીએ કે કેમ. એ સંદર્ભે હું ત્રણ શાસ્ત્રકારોનાં મન્તવ્યોને તેમ જ ઍરિસ્ટોટલે રજૂ કરેલી કૅથાર્સિસની વિભાવનાને આગળ કરું છું :
રામચન્દ્ર અને ગુણચન્દ્ર રસને આનન્દપર્યવસાયી ગણવાને સ્થાને સુખદુ:ખાત્મક ગણે છે. એ બન્ને કાવ્યશાસ્ત્રીઓની દૃષ્ટિએ શૃંગાર, હાસ્ય, વીર, અદ્ભુત અને શાન્ત રસ સુખાત્મક છે. રૌદ્ર અને તેના કાર્ય રૂપે પ્રભવેલો કરુણ તેમ જ ભયાનક અને બીભત્સ દુ:ખાત્મક છે. એમ જાણીને મને પ્રશ્ન કરનાર પેલા ભાવકને ‘આનન્દ’ જરૂર થયેલો.
અભિનવ ગુપ્ત રસને તત્ત્વ રૂપે લક્ષમાં લે છે અને આનન્દને સ્થાને શાન્તતાનો નિર્દેશ કરે છે. કહે છે કે ‘સર્વે રસા શાન્તપ્રાયા’.
રસના સ્વભાવને – એની પ્રકૃતિને – શાસ્ત્રકારોએ માનસિક પ્રતીતિનો દરજ્જો આપ્યો છે. તેથી સમજાય છે એમ કે ભાવકો પોતાની માનસિકતા અનુસાર રસાનુભવ મેળવવાના. બને કે એમના નિજસુખાદિ ભાવો એમના રસાનુભવમાં વિઘ્નકર નીવડે. દેખીતું છે કે એમને કરુણ રસની કૃતિ કે એવાં દૃશ્યો આનન્દ ન આપી શકે. પણ એમને સંલગ્ન પાત્રો પ્રત્યે સહાનુભૂતિ, અનુકમ્પા, કરુણા કે દયા થાય. સરવાળે, દુ:ખ પણ થાય. જો કે કલાકૃતિ કરુણને એની અતિ માત્રામાં અને એના પ્રખર સ્વરૂપમાં રજૂ કરે તો ઍરિસ્ટોટલ કહે છે એ કૅથાર્સિસનો પણ એને અનુભવ થાય. કૅથાર્સિસ એટલે વિરેચનથી મળતો આરામ, એક ખાસ સ્વરૂપનું વિશોધન.
આમ, આનન્દને ‘સુખ’ કે ‘શાન્તતા’-ના સંકેતાર્થો રૂપે ઘટાવીએ તો વાત સરળ થઈ જાય છે. અને, આનન્દને ‘અ-લૌકિક’ કહેવાનું અને એને ‘બ્રહ્માનન્દ સહોદર’ કહેવાનું ફાલતુ ભાસે છે – રીડન્ડન્ટ !
એ મન્તવ્યો, મને પ્રશ્ન કરનાર ભાવકના પ્રશ્નનું સમર્થન કરે છે, તેથી પણ એને ‘આનન્દ’ થયેલો. રામચન્દ્ર અને ગુણચન્દ્ર કરુણને દુ:ખાત્મક કહે છે તે તેમ અવશ્ય હોઈ શકે છે. નવલકથામાં નિરૂપણ પામેલા બળાત્કાર કે સામૂહિક બળાત્કારના દૃશ્યથી અરેરાટી છૂટે છે, જીવ દુ:ખી દુ:ખી થઈ જાય છે. ભાવયિત્રી પ્રતિભા ધરાવતો સમર્થ સહૃદય પણ ડગી જાય છે. અભિનવ ગુપ્ત તો રસ અને ધ્વનિ બન્ને તત્ત્વોના પ્રકાણ્ડ શાસ્ત્રવેત્તા છે. જો તેઓ બધા રસને શાન્તપ્રાયા ગણે છે, અને મને યાદ આવે છે કે આનન્દવર્ધને પણ મહા યુદ્ધની કથા “મહાભારત”-માં ય શાન્તરસ ભાળ્યો છે, તો વાત સ્વીકાર્ય બની જાય છે.
અને, સાહિત્ય કે કલામાત્ર છેવટે તો શાન્તતા અર્પે છે. શાન્ત રસને નવમો રસ ભલે ગણો, બધા રસ ત્યાં જઈને મળે છે.
= = =