મનનાં મોર ટહુકે ડાળી ડાળીએ કરે નર્તન,
ગોરંભાતું આકાશ પહેલા મેઘના જળનો પ્રવાસ છે.
મેઘ માટીની આંખોમાં પડઘા કરે સાદ રે,
આંખોમાં ટમટમતા તારાનો મૂંગો આભાસ છે.
કાળા વાદળ મારાં દુઃખ દર્દ ને ઘેરાઈ બેઠાં,
સૂના આકાશમાં વાદળની વીજળીનો આભાસ છે.
છાતીએ ત્રોફાતી લાહ્ય આકુળ વ્યાકુળ ધરતી,
મેઘ ગગનમાં ઝૂમે, પવનનાં પગલે ડુંગરે પ્રવાસ છે.
ત્રબકતી લાંબી વીજળી મેઘના પડછાયા ગૂંગળાય,
રસભીનું આલિંગન પહેલા મેઘના જળનો પ્રવાસ છે.
રવીન્દ્ર પારેખ
આજે 14 જુલાઇ, 2023. મહેતા સાહેબનો 101મો જન્મદિવસ. એમને વંદન. સાહેબને યાદ કરવા પડે એવું વ્યક્તિત્વ, એમનું હતું જ નહીં, એ વ્યક્તિત્વ યાદ રહી જાય એવું હતું. હું એમનો એમ.એ.નો વિદ્યાર્થી, એમણે આગ્રહ ન કર્યો હોત, તો એમ.એ. કરવાનું મારે કોઈ કારણ જ ન હતું. એ હૃદયવગા રહ્યા એટલે મને તો સાહેબ ઘણી વખત અનુભવાય છે. એમને વિષે જ્યારે પણ વિચારું છું તો થાય છે કે આજના યુગમાં એ પ્રસ્તુત ખરા કે એમને માટેની મારી લાગણી કામ કરી રહી છે? અત્યંત નિર્મમતાથી વિચારું છું તો લાગે છે કે આજે એમની પ્રસ્તુતતા અગાઉ હતી એ કરતાં વધુ છે. આચાર્યો ને મંત્રી તો એમના પછી પણ ઘણા થયા છે, કેટલાક તો નોંધપાત્ર પણ હશે, પણ શિક્ષણ અને સમાજ પર એક સાથે જે પ્રભાવ એમનો પડ્યો એનો તો અપવાદ પણ જણાતો નથી.
વધારે નહીં તો શિક્ષણ સંદર્ભે એમની પ્રસ્તુતતા થોડાં ઉદાહરણોથી તપાસીએ. ‘સાહિત્યનાં સ્વરૂપો અને શિક્ષણ પદ્ધતિ’ નામક 1958ના લેખમાં એમણે નોંધ્યું છે, ‘કોલેજના પ્રથમ વર્ષ વિનયનનો વિદ્યાર્થી … પ્રેમાનંદ વિષે પુછાયેલા પ્રશ્નના જવાબમાં એવું લખતો જણાયો છે કે, ‘પ્રેમાનંદે મીરાંનું મામેરું’ લખ્યું છે. નરસિંહ મહેતા અને નરસિંહરાવ દિવેટિયા – એ બંને જુદી જુદી વ્યક્તિઓ છે અને સદીઓને અંતરે થઈ ગઈ છે, એટલી ખબર પણ એમનામાંથી ઘણાને નથી હોતી. આવી ભૂલ કેવળ ઉતાવળને લીધે થાય છે એમ પણ નથી. વાસ્તવમાં એનું જ્ઞાન જ એટલું અધૂરું અને છીછરું હોય છે … વધારે આઘાતક તો એ છે કે, બી.એ.માં ગુજરાતીને મુખ્ય વિષય તરીકે લેનાર વિદ્યાર્થીએ ‘ગાંધીજીની આત્મકથા મહાદેવ દેસાઇએ લખી છે’ એમ જણાવ્યું હતું તે છે. આજે તો ગાંધીજીને જ દેશવટો અપાયા જેવી સ્થિતિ છે એટલે એમની આત્મકથામાં કોણ પડે, પણ સિનિયર આઇ.એ.એસ. ડો. ધવલ પટેલે થોડા દિવસ પર છોટાઉદેપુર જિલ્લાની 6 શાળાઓના વિદ્યાર્થીઓ અને શિક્ષકોની મુલાકાત લીધી તો તેમને ભારે નિરાશા તેમના સામાન્ય જ્ઞાન સંદર્ભે સાંપડી. તેમણે પ્રાથમિક શિક્ષણ સેક્રેટરી ડો. વિનાયક રાવને સાફ શબ્દોમાં જણાવ્યું કે આદિવાસી વિદ્યાર્થીઓને આપણે સડેલું શિક્ષણ આપીને અન્યાય કરી રહ્યા છીએ. તેઓ પેઢી દર પેઢી મજૂરી કરે અને આગળ ન વધે એ આપણે સુનિશ્ચિત કરી રહ્યા છીએ. આઠ વર્ષ બાળક આપણી પાસે રહે અને તેમને સરવાળા-બાદબાકી પણ ન શીખવી શકીએ તે આપણી ઘોર અસમર્થતાનું જ પરિણામ છે. આ સ્થિતિ 2023ની છે. 65 વર્ષે પણ શિક્ષણમાં બહુ ફેર પડ્યો નથી, એટલું જ નહીં, સ્થિતિ વધારે કથળી છે, તે એ અર્થમાં કે 2017થી ત્રીસેક હજાર પ્રાથમિક શિક્ષકોની ઘટ પુરાતી જ નથી ને સરકાર ફિક્સ પગારે જ્ઞાન સહાયકોનું ફિક્સિંગ કરતી રહે છે. શિક્ષકોનો આ દુકાળ અનેક ટ્રેઇન્ડ શિક્ષકો નોકરી વગર રખડે છે ત્યારે છે. આવી સમસ્યાઓ સંદર્ભે મહેતા સાહેબ અચૂક પ્રગટ્યા જ હોત ! નેતાઓ બર્થડેની ઉજવણીમાં તલવારથી કેક કાપે છે કે આજકાલ લગ્નોમાં કરોડોનો ખર્ચ દેખાડાને નામે થાય છે, એમને સાહેબે કલમથી વેતરીને માપમાં આણ્યાં હોત. આજે સર્વત્ર અનૈતિક ચુપકીદી છવાઈ છે તે ઘણી બધી રીતે ઘાતક છે.
એ ખરું કે વહીવટી જવાબદારીઓએ મહેતા સાહેબની સર્જનાત્મક અને વિવેચનાત્મક શક્તિઓને થોડી કુંઠિત કરી. એમણે વાર્તા, નાટ્યલેખનમાં પણ ઝંપલાવેલું. ‘અનુબોધ’, ‘સાહિત્યકુંજ’, ‘સાહિત્ય રંગ’ જેવાં અગિયારેક પુસ્તકોમાં એમનામાંનો વિવેચક પ્રગટ થતો જોવા મળે છે. સાહેબનો કોલેજમાં પણ કડપ ભારે. રાઉન્ડ પર નીકળે તો લોબી ખાલી થઈ જતી અને વર્ગો ભરાઈ જતા. એમનો કરડાકી ભરેલો ચહેરો અવગણી શકાતો નહીં. સોંસરું જોતી એમની આંખો ડારતી ને ઠારતી પણ ! ખોટાને ડારતી ને સાચાને ઠારતી.
એ નવસારીમાં જન્મ્યા ને સુરતમાં વિકસ્યા એ ખરું, પણ એમની સુવાસ તો પછી ગુજરાતભરમાં ફેલાઈ. ગુજરાત રાજ્ય પ્રાથમિક અને માધ્યમિક શિક્ષણ સમિતિના સભ્યપદે પણ તેઓ રહ્યા. ‘પ્રતાપ’ અને ‘ગુજરાતમિત્ર’માં કોલમ ચાલી ને કલમ જે સચ્ચાઈથી સોંસરી ગઈ, એણે લોકશિક્ષણનું કાર્ય પણ કર્યું. શહેરના ને રાજ્યના સામાજિક, શૈક્ષણિક અને સાંસ્કૃતિક પ્રશ્નોની ચર્ચા સાહેબે કોઇની પણ સાડાબારી રાખ્યા વગર, પૂરા સંયમ અને વિવેકથી કરી. સાહેબ સ્પષ્ટવક્તા ને સત્યવક્તા એક સાથે હતા. સાહેબના ગમા-અણગમા પણ સ્પષ્ટ હતા. તેમને વધતા આવતા પશ્ચિમી સંસ્કૃતિના પ્રભાવનો અણગમો હતો, તો ભુલાતી જતી ભારતીય સંસ્કૃતિની ચિંતા પણ હતી. એમની સજ્જતા ને વિદ્વત્તા કુલપતિ કક્ષાની હતી, પણ કુલપતિ થયા વગર પણ, યુનિવર્સિટી ન કરે એવાં કામો સંસ્થાઓ સ્થાપીને એમણે કર્યાં. ‘સાઉથ ગુજરાત કોલેજ એન્ડ યુનિવર્સિટી ટીચર્સ એસોસિયેશન’ની સ્થાપના 1965માં કરી. આ ઉપરાંત ‘સુરત નાગરિક સભા’, ‘સપ્તક’, સત્યશોધક સભા’ જેવી સંસ્થાઓ પણ એમણે ઊભી કરી. કોઈ પણ સંસ્થામાં સ્થાપક તરીકે આજીવન વળગી રહેવાનું આજકાલ સહજ ગણાય છે, પણ સાહેબે સંસ્થાઓ સ્થાપીને તેની દોર યોગ્ય હાથોમાં સોંપી. આવું ઔદાર્ય સરળ નથી.
એ અધ્યાપક, શિક્ષક, વિદ્યાર્થીથી માંડીને પટાવાળા સુધીના તમામને સમભાવથી જોતા ને કોઈ પણ પ્રકારની સહાય માટે કશા ય સ્વાર્થ વગર તત્પર રહેતા. ગુરુ હોવા છતાં, ‘ગુરુ’પદ દાખવ્યું નહીં, પણ ડો. વિષ્ણુપ્રસાદ ત્રિવેદી જેવા સાક્ષરવર્ય ગુરુના એ છેવટ સુધી પ્રીતિપાત્ર રહ્યા. સામાજિક વિરોધ વહોરીને, જ્ઞાતિભેદ અવગણીને સાહેબે તપોધન કન્યા લીલાબહેન રાવલ સાથે 1950માં લગ્ન કર્યાં. એમનાં લગ્ન તે સમયે તો સાહસ જ હતું. એમની ખેલદિલી એ હતી કે પોતાનાથી જુદો મત ધરાવતી વ્યક્તિનો મત યોગ્ય હોય તો, તેનો જાહેરમાં સ્વીકાર કરતા. એવો મત પ્રગટ કરનાર જો વિદ્યાર્થી હોય તો એ સ્વીકારતા એટલું જ નહીં, તેને પ્રોત્સાહિત પણ કરતા.
નવનિર્માણ આંદોલનના સ્ફોટક સમયમાં વિદ્યાર્થીઓ કોલેજમાં આંદોલન કરશે એમ લાગતાં પોલીસ કોલેજ કેમ્પસમાં પ્રવેશવા તૈયાર થઈ. સાહેબને વિદ્યાર્થીઓ પર ભરોસો, એટલે પોલીસને રોકી. વાતાવરણ જોઈને સોસાયટીએ સમજાવ્યા કે પોલીસને આવવા દો, પણ સાહેબે રાજીનામું આપવાની વાત કરી અને પોલીસને બહાર જ રાખી. આજે એટલો ફેર પડ્યો છે કે વાતાવરણ તંગ થાય છે તો આચાર્ય જ પોલીસને સામેથી ફોન કરે છે.
ઉમાશંકર જોશી કહે છે તેમ સાહેબે વર્ગને સ્વર્ગ જ રાખ્યો. આજે વર્ગ માત્ર સ્વર્ગસ્થ હોય એવી સ્થિતિ નથી લાગતી? વર્ગખંડ ત્યારે ભણાવવા માટે હતો, આજે પરીક્ષા માટે છે. પરીક્ષાઓ વચ્ચે ભણવાનું થતું હોય એમ બને. એક સમય હતો, જ્યારે કોઈ શિક્ષક ખાનગી ટ્યૂશન કરી ન શકતો. આજે ટ્યૂશન ક્લાસીસ જ જાહેર થઈ ગયાં છે, તે ત્યાં સુધી કે આવાં ક્લાસીસ કે સ્ટડી સેન્ટરો સુરતમાં ને સુરત બહાર પણ કોલેજની જેમ ચાલે છે ને ખાનગી યુનિવર્સિટીની ડિગ્રી પણ અપાવે છે. સરકારે એની તપાસ નર્મદ યુનિવર્સિટીના કુલપતિને 12 જુલાઇએ જ સોંપી છે. 12 જુલાઇના જ એક સમાચાર ગુજરાત યુનિવર્સિટીના છે. બી.એસસી. નર્સિંગની ઉત્તરવહીઓ સ્ટ્રોંગરૂમમાંથી ગુમ થઈ ગઈ ને યુનિવર્સિટીને ખબર નથી કે કયા વિદ્યાર્થીઓની કેટલી ઉત્તરવહીઓ ગુમ થઈ. વાત તો એવી છે કે ઉત્તરવહીઓ બહાર જતી હતી ને તેમાં જવાબો લખાવાતા હતા ને તેના લાખો રૂપિયા વસૂલાતા હતા. આવનારા સમયમાં એવી સગવડ થાય તો નવાઈ નહીં કે થોડા લાખ ખર્ચો તો પીએચ.ડી.નું સર્ટિફિકેટ ઘરે આવી જાય. એ કોણ ભણવાની, વર્ગમાં જવાની, પરીક્ષાઓ આપવાની ઝંઝટમાં પડે ! આવું ચાલતું હોય ત્યાં મહેતા સાહેબ ચૂપ ન રહે, પણ અફસોસ કે સાહેબ નથી ને ગુજરાતનું શિક્ષણ બદથી બદતર થઈ રહ્યું છે એની ભાગ્યે જ કોઈને ચિંતા છે.
એમ લાગે છે કે સાહેબ હોત તો એ આજની પરિસ્થિતિથી દુ:ખી જ હોત. બનવા જોગ છે કે આજના સમયમાં કોઈને આ બધું જૂનવાણી લાગે ને સલાહ આપે કે આવી રહેલાં પરિવર્તનને સ્વીકારીને આગળ વધવું જોઈએ. એ સાચું પણ છે, પણ એ તો જોવું પડશેને કે પરિવર્તન, પતન તો નથીને? એ જે હોય તે, પણ સાહેબ હતા તે હતા. એ તો નહીં બદલાય, પણ એમની નિયમિતતા અને ચીવટાઈ, પરિસ્થિતિનો તલસ્પર્શી અભ્યાસ ને મક્કમ નિર્ણયાત્મકતા એમને નોખા-અનોખા તારવે છે એ સ્વીકાર્યે જ છૂટકો છે.
એમની ‘શિક્ષણ અને સંસ્કારની સમસ્યાઓ’ નામક કૉલમ લોકપ્રિય હતી એ ખરું, પણ લોકપ્રિય રહેવા એમણે કોઈ સમાધાન કર્યાં નથી. ખુશામત અને ચાપલૂસી એમણે કરી નથી કે એમની સામે ટકી પણ નથી. એમની કોલમ 33 વર્ષ સુધી સતત સજીવ રહી. એ શ્વાસ મૃત્યુએ જ રોક્યો. એક દિવસ પણ એમાં ખાડો ન પડ્યો. એ તો ઠીક, મૃત્યુ પછી પણ ત્રણેક સપ્તાહ સુધી તો કોલમ ધબકતી રહી. આવી નિયમિતતા આજે વિરલ છે. 1939થી 1983 સુધી એમ.ટી.બી.ના વિદ્યાર્થી, અધ્યાપક અને આચાર્ય રહ્યા. એ પછી 11 વર્ષ સાર્વજનિક એજ્યુકેશન સોસાયટીનું અને ચુનીલાલ ગાંધી વિદ્યાભવનનું સફળ સંચાલન પણ કર્યું. એના પરિપાકરૂપે જ સોસાયટી આજે યુનિવર્સિટીનો દરજ્જો પામી હોય તો નવાઈ નહીં ! એક જ કેમ્પસમાં 55 વર્ષ સુધી જીવ રેડીને મૃત્યુપર્યંત કામ કરવું એ સમર્પણ વગર શક્ય નથી. એ સ્થિતિમાં એમની કાયમી સ્મૃતિ જળવાય એ માટે સાર્વજનિક યુનિવર્સિટી સાથે એમનું નામ જોડાય તો આપણે વધારે ઊજળા દેખાઈશું. આશા છે આ વાત કોઈ કાન તો કાને ધરશે. સુજ્ઞેષુ કિમ બહુના?
000
દેશને દુનિયામાં નામના અપાવનાર મહિલા કુસ્તીબાજોની ન્યાય માટેની લડત તોડવાની તમામ કોશિશો થતી રહી છે.
તેમાં ભારતીય કુસ્તી મહાસંઘના પ્રમુખ તેમ જ પાંચ વખતથી ભારતીય જનતા પક્ષના સાંસદ બ્રિજભૂષણ સિંહને નિર્દોષ છોડાવાવાની નિર્લજ્જ મુરાદ છતી થઈ રહી છે.
આવી નિંભરતા વચ્ચે દિલ્હી પોલીસની સ્પેશ્યલ ઇન્વેસ્ટિગેશન ટીમે (SIT) બ્રિજભૂષણ સામે ચાર્જશીટ દાખલ કરી છે.
પંદરમી જૂને દાખલ કરવામાં આવેલી આ ચાર્જશીટમાં બહુ સાફ રીતે ભા.જ.પ.ના સાંસદને જાતીય સતામણી, મૉલેસ્ટેશન અને સ્ટૉકિન્ગ (sexual harassment, molestation and stalking) માટે જવાબદાર ગણીને કાનૂની કરવાઈ અને સજાને પાત્ર ગણાવ્યો છે. બધા ગુના પાંચ વર્ષ સુધીની સજાને પાત્ર છે.
ઉપરોક્ત ચાર્જશીટના ખૂબ વિગતવાર સમાચાર મંગળવાર 11 જૂને અને બુધવાર 12 જુલાઈએ મુખ્ય હેડલાઇન ફ્લાયર તરીકે સંભવત: માત્ર ‘ધ ઇન્ડિયન એક્સપ્રેસે’ આપ્યા છે. નિહાલ કોશી અને મહેન્દ્રસિંહ મનરાલ તેના રિપોર્ટર્સ છે.
Indian Express ની આ સમાચારને લગતી બંને દિવસની links લખાણ પછી આપી છે.
મંગળવારે ‘એક્સપ્રેસે’ચાર્જશીટના અંશો મૂક્યા છે. બુધવારે આ અખબારે દરેક આરોપ સાથે technical evidence તરીકે જે પુરાવા રજૂ કરવામાં આવ્યા છે તેની માહિતી છે.
તેમાં બ્રિજને sexual advances – જાતીય સતામણીની કોશિશ કરતો એક ફોટો, અન્ય કેટલાક પુરાવાજન્ય ફોટા અને સંબંધિત વ્યક્તિઓના call details records અને phone locations મળે છે.
‘એક્સપ્રેસે’ બુધવારે ટેકનિકલ એવિડન્સની ઘણી વિગતો આપી છે. પણ અહીં મંગળવાર 11 જુલાઈએ આવેલી ચાર્જશીટને ગુજરાતીમાં મૂકી છે.
બીજા લગભગ બધા અખબારો અને માધ્યમોમાં આ સમાચાર ગયા બે દિવસમાં તો જોવામાં આવ્યા નથી, એવું તપાસ તપાસ કરતા ધ્યાનમાં આવે છે.
આ તારણ સાચું હોય તો તે આઘાત અને ચિંતા જન્માવનાર બાબત છે. આશા રાખીએ કે માધ્યમો ફરીથી આ લડત અને ન્યાપ્રક્રિયાને બહોળો ટેકો આપે.
ચાર્જશીટમાં પોલીસે અદાલતને અરજ કરી છે કે આરોપીને મુકદમા માટે બોલાવવામાં આવે અને જુબાની માટે સાક્ષીઓને તેમણે (પુરાવા તરીકે) રજૂ કરેલા દસ્તાવેજો સહિત બોલાવવામાં આવે.
ચાર્જશીટમાં જણાવ્યા અનુસાર પોલીસે કુસ્તીબાજો, કોચ અને નિર્ણાયકો સહિત 108 સાક્ષીઓના બયાન લીધાં. તેમાંથી પંદર સાક્ષીઓના બયાનોમાં કુસ્તીબાજોએ કરેલા આરોપોને ટેકો મળ્યો.
કુસ્તીબાજોએ તેમની ફરિયાદમાં જાતીય સતામણીના 15 પ્રસંગો જણાવ્યા છે. તેમાંથી દસ કિસ્સા અનુચિત સ્પર્શને લગતા છે અને બીજા અનેક stalking સહિત ધાકધમકીને લગતા છે. અહીં છ કુસ્તીબાજોમાંથી દરેકે કરેલા આરોપ અને તેના ટેકામાં સાક્ષીઓએ કરેલાં નિવેદનો છે.
કુસ્તીબાજ 1
આરોપ :
‘હું ભોજન માટે બહાર એક હૉટલમાં હતી. આરોપીએ (બ્રિજે) મને ભોજનના તેના ટેબલ પર બોલાવી … એનો હાથ મારા વક્ષસ્થળ (breast) પર મૂક્યો, મારા શરીર પર હાથ ફેરવ્યો (groped me) અને પછી તેનો હાથ મારા પેટ તરફ સરકાવ્યો … ફરી ને ફરી ..
‘કુસ્તી મહાસંઘની ઑફિસમાં એ મારી હથેળી પર, ઢીંચણ પર, સાથળો પર, ખભા પર મારી સંમતિ વિના અનુચિત રીતે હાથ ફેરવવા લાગ્યો.
— પહેલા સાક્ષી કુસ્તીબાજનું નિવેદન : ‘પીડિતા(the victim)ના શ્વાસોશ્વાસ ચકાસવાને બહાને તેને અનુચિત રીત સ્પર્શ કરવામાં આવ્યો.
— બીજા સાક્ષી કુસ્તીબાજનું નિવેદન :
‘જીત મેળવ્યા પછી એ જ્યારે પેલીને અભિનંદન આપવા માટે વૉર્મ-અપ એરિયામાં જઈ રહ્યો હતો ત્યારે એણે બ્રિજને એનો હાથ પેલીના પેટ અને છાતી (chest) પર મૂકતા જોયો.
‘એને આ બહુ વિચિત્ર અને ખરાબ લાગ્યું. એ વૉર્મ-અપ એરિયામાં બીજા દેશોના કુસ્તીબાજો અને કર્મચારીઓ પણ હતા.’
— ત્રીજા સાક્ષી કુસ્તીબાજનું નિવેદન :
‘બ્રિજે હૉટેલમાં જમવાની જ્ગ્યાએ પીડિતા(the victim)ને તેના શ્વાસોશ્વાસ ચકાસવાને બહાને છાતી અને પેટ પર અનુચિત રીતે સ્પર્શ્યો હતો. પીડિતાએ એને (સાક્ષી કુસ્તીબાજને) અંગત રીતે કહ્યું હતું કે એ સમયે તેને (પીડિતાને) ખૂબ ખરાબ લાગ્યું હતું.’
કુસ્તીબાજ 2
આરોપો :
‘હું મૅટ પર આડી પડી હતી, અને આરોપીએ મારા શ્વાસોશ્વાસ ચકાસવાને બહાને મારી મંજૂરી વિના મારું ટી-શર્ટ ઊંચું કર્યું હતું, તેનો હાથ મારા વક્ષસ્થળ પર મૂક્યો હતો અને પછી મારા પેટ સુધી સરકાવ્યો હતો.
‘મને મહાસંઘની ઑફિસમાં આરોપીના રૂમમાં બોલાવવામાં આવી હતી, મારા ભાઈને બહાર રહેવાનું કહેવામાં આવ્યું હતું.
‘પછી આરોપીએ બારણું બંધ કર્યું હતું, મને પોતાના તરફ ખેંચી હતી અને જબરદસ્તીપૂર્વક શારિરીક નિકટતા (contact) સાધવાની કોશિશ કરી હતી.
— પહેલા સાક્ષી તરીકે તેના ભાઈનું નિવેદન :
‘એ મહાસંઘની ઑફિસમાંથી બહાર આવી ત્યારે એનો દેખાવ જ તેની અંદરની અસ્વસ્થતા બતાવી આપતો હતો.
‘એ દિવસે એણે (પીડિતાએ) તેને (ભાઈને) બનાવ વિશે કશું કહ્યું નહીં. મેં બનાવ વિશે તેણે એફ.આઇ.આર. નોંધાવ્યા બાદ જાણ્યું.’
— બીજા સાક્ષી તરીકે તેના પતિનું નિવેદન :
‘બે-ત્રણ અજાણ્યા માણસો અમારી પાસે (પીડિતા અને તેના પતિ પાસે) આવ્યા અને ગંભીર પરિણામોની ધમકી આપીને બિજભૂષણ સાથે શિંગડાં ન ભીડાવવાનું કહી ગયા.’
કુસ્તીબાજ 3
આરોપો :
‘તેણે (આરોપીએ) મને મારા મા-બાપ સાથે ફોન પર વાત કરાવી. તેણે (આરોપી બ્રિજે) મને તેની પથારી તરફ બોલાવી. એણે મારી મંજૂરી વિના જબરદસ્તીથી મને આલિંગનમાં લેવાની કોશિશ કરી.
‘તેણે (આરોપીએ) મને કહ્યું કે હું એને જાતીય સુખ આપું તેના બદલામાં તે મને કુસ્તીબાજ તરીકે જરૂરી supplements(પોષક દવાઓ) ખરીદી આપશે.’
— પહેલા સાક્ષી તરીકે માતાનું નિવેદન :
‘સ્પર્ધા પૂરી થયા પછી એ (ફરિયાદી દીકરી) પાછી આવી ત્યારે તેણે એમને (માતાને) બનાવનું વર્ણન કર્યું. પીડિતા કઝાગસ્તાનથી પાછી ફરી તે પછી આરોપીએ (બ્રિજે) તેમને (માતાપિતાને) વારંવાર ફોન પણ કર્યા હતા.’
— બીજા સાક્ષી તરીકે એક કુસ્તીબાજનું નિવેદન :
‘એણે પીડિતાએ ફરિયાદમાં જે બનાવનું વર્ણન કર્યું તેને ટેકો આપ્યો’.
— ત્રીજા સાક્ષી તરીકે કુસ્તીબાજનું નિવેદન :
‘તેને (સાક્ષી કુસ્તીબાજને) કોઈકની પાસેથી જાણવા મળ્યું કે મહાસંઘના પ્રમુખ બ્રિજ ભૂષણે પીડિતાને તેની રૂમમાં બોલાવી હતી.’
— ત્રીજા સાક્ષી તરીકે કુસ્તીબાજનું નિવેદન :
‘બ્રિજે પીડિતાને કોઈના દ્વારા પોતાના રૂમમાં બોલાવી હતી અને તેનાં (પીડિતાનાં) માતાપિતા સાથે ફોન પર વાત કરી હતી. તેણે (બ્રિજે) પીડિતાને પૂછ્યું હતું કે તે પોતે પૅન્ટ-શર્ટમાં સારો લાગે છે કે ધોતી-કુર્તામાં.’
કુસ્તીબાજ 4
આરોપો :
‘આરોપીએ મારા શ્વાસોશ્વાસ ચકાસવાને બહાને મારી મંજૂરી વિના મારું ટી-શર્ટ ઊંચું કર્યું હતું, તેનો હાથ મારા વક્ષસ્થળ પર મૂક્યો હતો, પછી મારા પેટ સુધી સરકાવ્યો હતો. અને એ મારી નાભીને અડ્યો હતો.’
— પહેલા સાક્ષી તરીકે કુસ્તીબાજનું નિવેદન :
‘એક દિવસ બ્રિજ ભૂષણ પ્રૅક્ટિસ એરિયામાં આવ્યો હતો અને તેનો (પીડિતાનો) હાથ પકડીને તેના (પીડિતાના) શ્વાસોશ્વાસ ચકાસ્યા હતા અને તેને તેની હથેળીઓ બતાવવાનું કહ્યું હતું.’
— બીજા સાક્ષી તરીકે કુસ્તીબાજનું નિવેદન :
‘તેઓ રમાડા હૉટેલના ગ્રાઉન્ડ ફ્લોર પર પ્રૅક્ટિસ કરી રહ્યા હતા ત્યારે આરોપી બ્રિજભૂષણ આવ્યો હતો અને તેણે ફરિયાદીની નાભિનો ભાગ ચકાસ્યો હતો. આ બાબતથી તે (ફરિયાદી) બહુ નર્વસ થઈ ગઈ હતી.’
— સાક્ષી તરીકે કોચનું નિવેદન :
‘આરોપી બ્રિજભૂષણની ઑફિસમાંથી ફરિયાદી પાછી ફરી રહી હતી ત્યારે તેણે એમને (કોચને) આરોપીની ઑફિસમાં જે બન્યું તેની જાણ કરી હતી.’
કુસ્તીબાજ 5
આરોપો :
‘હું (એક ટીમ ફોટોગ્રાફ માટે) છેલ્લી હરોળમાં ઊભી હતી … આરોપી (બ્રિજ) આવીને મારી બાજુમાં ઊભો રહ્યો અને અચાનક તેના હાથનો સ્પર્શ મેં મારા નિતંબ પર અનુભવ્યો. પછી જ્યારે મેં દૂર જતા રહેવાની કોશિશ કરી ત્યારે તેણે જબરદસ્તીથી મારો ખભો પકડી રાખ્યો.’
— સાક્ષી તરીકે એક રેફ્રિનું નિવેદન :
‘એક ફોટો સેશન દરમિયાન ફરિયાદી પહેલાં છેલ્લી હરોળમાં આરોપી બ્રિજભૂષણની બાજુમાં ઊભી હતી, પણ પછી એણે એ જગ્યા બદલીને છેલ્લી હરોળમાં ગઈ.’
— બીજા સાક્ષી તરીકે એક રેફ્રિનું નિવેદન :
‘એક ફોટો સેશન દરમિયાન બ્રિજ ભૂષણે ફરિયાદીને અનુચિત રીતે સ્પર્શ કર્યો હતો અને પછી ફરિયાદી જગ્યા બદલીને છેલ્લી હરોળમાંથી આગળની હરોળમાં ગઈ હતી.’
કુસ્તીબાજ 6
આરોપો :
‘મારી સાથે ફોટો ખેંચાવવાને બહાને એણે મારો ખભો પકડીને મને પોતાની તરફ ખેંચી હતી. ખુદનું રક્ષણ કરવા માટે મેં આરોપીથી દૂર જવાની કોશિશ કરી હતી. એટલે એણે કહ્યું હતું : ‘ज्यादा स्मार्ट बन रही हो क्या … आगे कोई कॉम्पिटिशन नही खेलने क्युं तुने ?’
કુસ્તીબાજ 6ના બે કોચે તેના આરોપોને આંશિક રીતે ટેકો આપ્યો હતો.
એક્સપ્રેસના જણાવ્યા મુજબ ચાર્જશીટ પર પ્રતિભાવ માટે બ્રિજ ભૂષણ ઉપલબ્ધ ન હતા.
પણ ચાર્જશીટના એક એનેક્ષરમાં એમ જણાવવામાં આવ્યું છે કે પોલીસે જ્યારે બ્રિજભૂષણને સવાલો પૂછ્યા ત્યારે તેણે બધા જ આરોપોનો ઇન્કાર કર્યો હતો.
એણે એવો પણ દાવો કર્યો હતો કે તે ફરિયાદી કુસ્તીબાજોને ક્યારે ય મળ્યો નથી અને તેમના ફોન નંબર પણ તેની પાસે નથી.
અલબત્ત, બ્રિજભૂષણની ધરપકડ ક્યારે થાય છે તે જોવાનું રહે. અત્યારે દિલ્હી પોલીસે ધોરણસરની ચાર્જશીટ બનાવેલી જણાય છે. પણ અત્યાર સુધી દિલ્હી પોલીસનું પોત પ્રકાશી ચૂક્યું છે.
આ પહેલાં એણે કરેલી અનેક ફરજચૂકોમાંથી સહુથી ગંભીર છે તે ગયા મહિને સગીર વયની પીડિતાની જાતીય સતામણીની ગંભીર ફરિયાદ પછી પણ બ્રિજની ધરપકડ ન કરવાની.
તેને પરિણામે ફરિયાદીએ ફરિયાદ પાછી ખેંચી હતી, અને એક મહત્વના મોરચે કેસ નબળો પડ્યો હતો, લડતમાં મોટી ખોટ આવી હતી.