જ્યારે મુંબઈ નજીક આવેલા વસઈમાં વસતી હતી પશુપંખીની
શાંત, શાંત, સુશાંત આંહી સઘળું,
ધ્વનિ નહિ, નહિ શબદ કે નહિ જ ગણગણાટ પણ કોઈનો,
સુણાય પડઘો અહીં સતત, વીતી ગયેલ વરસો તણો
(અજ્ઞાત કવિ)
મિસિસ પોસ્તાન્સ કહે છે કે અમે વસઈ પહોંચ્યા ત્યારે અજ્ઞાત કવિની આ પંક્તિઓ મારા મનમાં પડઘાતી હતી. હિન્દુસ્તાનમાં રહેતા અંગ્રેજ સૈનિકો અને તેમનાં કુટુંબીજનો માટે ક્રિસમસનો તહેવાર એટલે મુંબઈથી ભાગી છૂટવાનો ઉત્સવ. મુંબઈની આસપાસ ઘણી રમણીય અને શાંત જગ્યાઓ છે. તેમાંનું એક સ્થળ આજે સાવ ઉજ્જડ, વેરાન, બની ગયું છે, પણ અગાઉ તો એ પશ્ચિમ કિનારા પરનું દરિયાઈ વેપારનું મોટું થાનક હતું. વેપારની સાથોસાથ ધર્મપ્રસારથી પણ ધમધમતું હતું. જુદે જુદે વખતે જુદા જુદા નામે ઓળખાતું. પણ અસલ નામ વસઈ. ઉજ્જડ વેરાન પ્રદેશમાં જ્યાં માણસોની મોટી વસતી, એ જગ્યા તે વસઈ. ગુજરાત સલ્તનતના બહાદુરશાહે તે જીત્યા પછી નામ પાડ્યું બસઈ. પછી ગયું મરાઠાઓના હાથમાં. ત્યારે નામ પડ્યું બાજીપુર. પોર્ટુગીઝો અને અંગ્રેજોએ પણ અસલ નામને થોડું મચડ્યું, પણ લોકોના મનમાં વસેલું નામ તો વસઈ જ. મુંબઈથી આશરે ત્રીસ માઈલ દૂર, ઘોડા બંદર નદીને કિનારે. (નોંધ : સાધારણ રીતે જે આજે પણ ‘ઘોડબંદર’ તરીકે ઓળખાય છે તેને લેખિકા ‘ઘોડા બંદર’ કહે છે. આજે પણ પશ્ચિમના લોકો ક્રિશ્ના, રામા, બોલે છે તેના જેવો આ ઉચ્ચાર? પણ ઘોડાબંદર નદી? એ વળી ક્યાં આવી? એ નદી આજે ‘ઉલ્લાસ નદી’ તરીકે જાણીતી છે. ઘોડાબંદર પાસે તેનો એક ફાંટો દરિયાને મળે છે એટલે લેખિકા તેને ઘોડાબંદર નદી કહેતા હોય એમ બની શકે.)
આવું હતું વસઈ ૧૯મી સદીની શરૂઆતમાં
આ વરસે નાતાલના દિવસોમાં અમે વસઈ જવાનું નક્કી કર્યું. કારણ એક તો ત્યાં કુદરતી સૌન્દર્ય ભરપૂર. બીજું, ભલે બિસ્માર, પણ ઐતિહાસિક સ્મારકો. ત્રીજું, જમીન પરની નહિ, પાણી પરની મુસાફરી. સૈનિકની પત્નીએ પગે પગરખાં નહિ, પૈડાં પહેરી રાખવાનાં હોય છે. કારણ ક્યારે, ક્યાં, બદલી થશે એ કહેવાય નહિ. પણ એને કારણે નાનીમોટી મુસાફરી પ્રમાણમાં સહેલાઈથી કરી શકાય છે. સૌથી પહેલાં તો અમારે માટે એક શઢવાળું વહાણ ભાડે કર્યું. અમે જ્યારે મુસાફરી કરીએ ત્યારે અમારી ‘કીટ’ અમારી સાથે જ હોય. પણ આ મુસાફરીમાં વહાણમાં ઝાઝો સામાન સાથે રખાય એમ નહોતું. એટલે ખુરસી-ટેબલ, ખાટલા, રાંધવાનાં વાસણ, અને તંબુઓ, વગેરે અમે જોખમી અને લાંબા જમીન રસ્તે ગાડામાં મોકલ્યાં. પછી જે સામાન વધ્યો તેને એક તરાપા પર ચડાવ્યો અને તરાપાવાળાને અમારા વહાણની પાછળ પાછળ બને તેટલી ઝડપથી હંકારવા કહ્યું.
વહેલી સવારે અમે મુસાફરી શરૂ કરી. ઠંડો આહ્લાદક પવન વાઈ રહ્યો હતો. અમારા વહાણના ખારવાઓએ માથે રંગબેરંગી ફેંટા પહેર્યા હતા. તેની ઝૂલ હવામાં આમતેમ ઊડીને કોઈ અનેરી ભાત રચતી હતી. મધદરિયાની સફર ખેડતા વહાણ કરતાં નદી કે દરિયા કાંઠાની ખેપ ખેડતાં વહાણોની બાંધણી જરા જુદી હોય. મધદરિયે જતાં વહાણ પહોળાં અને ભારે હોય જેથી મોજાંઓની ખપાટો સહેલાઈથી સહી શકે. જ્યારે નદી કે દરિયા કિનારાની સફર ખેડતાં વહાણ થોડાં સાંકડાં હોય, અને એના શઢ ઝડપથી ખોલી-સંકેલી શકાય એવા હોય.
અમે મુસાફરી શરૂ કરી તે પછીના બીજા દિવસની સવારે તો તરાપો અમારા વહાણને આંબી ગયો! સવારના સૂરજના અજવાળામાં ઘોડા બંદર નદીનાં પાણી સોનેરી રંગે રંગાઈ ગયાં હતા. અમારું વહાણ જેમ જેમ આગળ વધતું જતું હતું તેમ તેમ આંખ સામે સતત નવાં નવાં દૃશ્યો આવતાં અને જતાં હતાં. ચારે બાજુ જાણે સોનેરી સમૃદ્ધિ રેલાઈ ગઈ હતી, મુલાયમ, છતાં ઝગમગતી.
ઘોડા બંદર નદી – આજની ઉલ્લાસ નદી – ૧૯મી સદીમાં
ઘોડા બંદર નદી ઊંચા ઊંચા પર્વતોની વચ્ચે થઈને વહે છે, અને એ પર્વતો પાછા ગાઢ જંગલથી ઘેરાયેલા. વચમાં વચમાં ક્યાંક તમને ભૂતકાળનું કોઈ ભગ્ન અવશેષ પણ દેખાઈ જાય. પણ ઘણુંખરું તો નકરા કાળા પાણા જ જોવા મળે. પણ આ પાણા હોય જાતજાતના આકારના. ક્યાંક તમને હાથીના માથાનો આભાસ થાય તો ક્યાંક જમીનમાંથી જાણે લાંબી ધારદાર તલવાર ઉપર ઊઠીને આકાશને ચીરતી હોય એવું લાગે. તો ક્યાંક જોવા મળે વાંસનાં ઝુંડ. તેના પર પાછા જાતભાતના વેલા વીટળાયેલા હોય. તેનાં ફૂલો વાંસને પણ રંગીન બનાવી દે. નદી કિનારે ઊગેલા વાંસ ઝૂકી ઝૂકીને જાણે નદીનાં પાણીને ચુંબન કરતા હોય એવું લાગે.
વસઈમાં વહાણ નાંગરે એટલે થોડે દૂર, એક ટેકરી પર દેખાય પાદરીઓને રહેવા માટે બાંધેલા મઠના જીર્ણશીર્ણ અવશેષો. ત્યાં સુધી જવા માટે નદી કિનારાથી એક કેડી ઉપર જાય છે. એ મઠની પાસે આવેલી ખુલ્લી જગ્યામાં અમારે માટે તંબુ તાણ્યા હતા. એટલે અમે ઉપર પહોંચ્યા. જઈને જોયું તો બગલાની પાંખ જેવા ધોળા ધોળા તંબુઓ સજીધજીને અમને આવકારવા તૈયાર થઈને ઊભા હતા. મુસાફરીના થાક પછી આવા તંબુ જોઈને જે રાહત થાય તે તો અમારા જેવા ભટકુઓને જ સમજાય.
હિન્દુસ્તાનની એક ખાસિયત છે. જે સગવડો ખૂટતી હોય તે વસ્તુઓ પણ હાજરાહજૂર છે એવો અભાસ ઊભો કરી દેવો! અહીંના લોકો એને હાજર સો હથિયાર કહે છે. ઘરનાં સાધન-સગવડ છોડીને તમે બહાર પડો. કુદરતને ખોળે જાવ, ત્યારે ઘરની સગવડો તો ક્યાંથી મળે? છતાં આવા તંબુઓમાં નાનકડું, કામચલાઉ ઘર ઊભું થઈ ગયું હોય! તમે જ્યારે મુકામ પર પહોંચો ત્યારે ત્યાં ન હોય કોઈ વીશી, અને વીશી જ ન હોય ત્યાં ગરમાગરમ જમવાનું તૈયાર રાખતી તેની માલકણ તો ક્યાંથી જ હોય? પણ કંતાનના તંબુમાં રોજિંદા વપરાશની બધી વસ્તુઓ ગોઠવેલી હોય. બે બામ્બુ પર ઊભો કરેલો મોટો તંબુ એ બને ડાઈનિંગ રૂમ. તેનાથી થોડે દૂર નાના નાના તંબુમાં લશ્કરમાં વપરાતા ફોલ્ડિંગ ખાટલા ગોઠવી દીધા હોય. એ તમારો બેડ રૂમ. થોડે દૂરના એક તંબુમાં નહાવા-ધોવાની સગવડ કરી હોય. બાજુની રાવટીમાં નોકરો ભોજન બનાવવાની તૈયારી કરતા હોય. મોટા તંબુઓ કપડાંના બારણાંથી ઢંકાયેલા હોય. તંબુમાં ગાલીચા પાથર્યા હોય. દરવાજા પર લીલા રંગના ચક લગાડ્યા હોય અને એક નોકર થોડી થોડી વારે તેના પર પાણી છાંટતો રહે. આ ચક આંખને વાગે તેવા અજવાળાથી અને અંગને દઝાડે તેવી ગરમીથી બચાવે નહિ, તો ય થોડી રાહત તો આપે જ.
હિન્દુસ્તાનમાં મુસાફરી કરવી એટલે શું એનો ખ્યાલ વિલાયતમાં મુસાફરી કરવાથી ટેવાયેલા લોકોને ભાગ્યે જ આવે. હિન્દુસ્તાનમાં મુસાફરી કરનારાને થોડા જ વખતમાં સમજાઈ જાય છે કે ગમે તેવી મુશ્કેલીમાં, ગમે તેવા અભાવોમાં, પણ માણસ પોતાને માટે સગવડો ઊભી કરવાના નુસખા શોધી જ કાઢે છે. વાંસ મળે તો વાંસ, ઘાસ મળે તો ઘાસ. ખજૂરીનાં સૂકાં પાન મળે તો પાન, અહીં તો હાજર સો હથિયાર. ઓહાયો નદીના કિનારા પરના વિગવામ (ઘુમ્મટવાળા ઝૂંપડાં) જુઓ, કે થરના રણમાં ઊભા કરેલા વાંઢ જુઓ. અરબસ્તાનના તંબુ જુઓ, કે લંડનના ગ્રોના સ્ક્વેરનાં આલીશાન મકાનો જુઓ. માણસ પોતાને જોઈતી સગવડો એક યા બીજી રીતે મેળવી જ લેતો હોય છે. કોઈ લઘરવઘર મુસાફરને ચિલ્લમ પીવાથી સુખ મળે છે, તો કોઈ ઉમરાવને સુશોભિત ટેબલ-ખુરસી પર બેસીને શેમ્પેન પીવામાં.
પોર્ટુગીઝોએ બનાવેલો વસઈનો નકશો
પોર્ટુગીઝોએ વસઈમાં બાંધેલા મઠની ઇમારત પર પછીથી મુસ્લિમ સ્થાપત્યની વિશિષ્ટતા જેવો ગુંબજ બાંધવામાં આવ્યો છે. તેમાં રહેવા માટેની સારી સગવડ છે. મોટા, હવા-ઉજાસવાળા ઓરડા, મોટી બારીઓમાંથી નજરે પડતાં આસપાસનાં મનોરમ દૃશ્યો. એક બાજુ નજર કરો તો શાંતપણે વહેતી અલાસગમના નદી. તેમાં અહીંતહીં પડેલા પથ્થરો, કાંઠે ઊગેલાં ઝાડ, અને તેની પાછળ ખભેખભા મિલાવીને ઊભેલા ડુંગરા. તો બીજી બાજુ નજર કરો તો ખુલ્લું, મોટું, સપાટ મેદાન. જો કે મેદાનમાં, જંગલમાં, કે પહાડોમાં જતી વખતે સતત સાવધાન રહેવું પડે. ક્યારે, કઈ દિશામાંથી વાઘ કે ઝેરી નાગ આવી ચડે એ કાંઈ કહેવાય નહિ. અહીંતહીં ડાંગર અને શેરડીનાં ખેતરો. અને એનાથી પણ દૂર નજર નાખો તો દેખાય વસઈનો કિલ્લો. આ જંગલ જાતભાતનાં પંખાળા જીવોને પણ પોષે છે. તમે પસાર થતા હો ત્યારે કાં બુલબુલનો મીઠો મધુરો સ્વર સંભળાય, કાં લક્કડખોદની ખુદ ખુદ.
આજનો નકશો
ઘોડા બંદર નદીમાં પણ મોટા મોટા મગરનો વાસ. નદી કિનારાની ભીની માટીમાં મોટું જડબું ખોલીને પડ્યા હોય. અને ભૂલેચૂકે કોઈ જીવ એની પાસે પહોંચી ગયો તો ઘડી બે ઘડીમાં હતો ન હતો થઈ જાય! અમારામાંના કેટલાકે ત્યાંના ચોકિયાતની હથેળી ગરમ કરીને મગરનો શિકાર કરવા ધાર્યું. પણ હજી તો પહેલી ગોળી છૂટી ત્યાં તો મગરનું આખું ધાડું ચીલ ઝડપે નજીકના જંગલમાં અલોપ થઈ ગયું.
વિધિની વિચિત્રતા તો જુઓ. જે શહેરનું નામ જ ‘વસઈ’ એટલે કે જ્યાં માણસોની મોટી વસતી છે એવી જગ્યા, એ જ જગ્યા આજે વસતી વિહોણી, ઉજ્જડ ખંડેર જેવી બની ગઈ છે! એક વખત વેપારધંધાથી ધમધમતી જગ્યાએ આજે જોવા મળે રડ્યાખડ્યા માછીમારો અને શિકારીઓ. એક જમાનામાં અહીં સત્તા હતી, સમૃદ્ધિ હતી. આજે બચ્યાં છે માત્ર થોડાં ખંડિયર. જે બજારોમાં એક વખત સતત કોલાહલ સંભળાતો, એ આજે નીરવ. ચર્ચનો ઘંટનાદ દૂર દૂર સુધી સંભળાતો. ઘંટનાદ સંભળાતાં વેંત એક જમાનામાં આસ્થાળુઓ ચર્ચ આવી, ઘુંટણીએ પડી પ્રાર્થના કરતા. આજે ચર્ચનાં ખંડિયેરમાં લટકતો ભગ્ન ઘંટ પક્ષીઓના માળા બાંધવા માટે કામ લાગે છે. રણકવાનું તો આ ઘંટ ક્યારનો ય ભૂલી ગયો છે. ચારે બાજુ એટલો તો સુનકાર, કે કોઈ રડ્યાખડયા વટેમારગુનાં પગલાંનો અવાજ સાંભળીને ઘુવડ, જંગલી ગરોળી, અને નાગ સુધ્ધાં આઘાંપાછાં થઈ જાય છે.
એક જમાનામાં જેમ વસઈ વેપાર-વણજનું મોટું થાણું હતું તેમ ખ્રિસ્તી ધર્મનું પણ મોટું મથક હતું. પણ એ અંગેની વધુ વાતો હવે પછી. આજે તો જરા સંભાળીને આ જંગલમાંથી હેમખેમ બહાર નીકળી જઈએ.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
XXX XXX XXX
(પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 30 માર્ચ 2024)